Blanco Milanovic: Καπιταλισμός χωρίς αντίπαλο

Το μέλλον του συστήματος που κυβερνά τον κόσμο
Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2020, σελ. 358

Eνα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο που πραγματεύεται “το μέλλον του καπιταλισμού” εξεδόθη πρόσφατα από τις εκδόσεις Πόλις. Συγγραφέας του ο Σέρβος οικονομολόγος Μπράνκο Μιλάνοβιτς (1) ο οποίος μαζί με το Τόμας Πικετί (2) θεωρούνται από τους εγκυρότερους σύγχρονους μελετητές του φαινομένου της οικονομικής ανισότητας. Ο Μπράνκο Μιλάνοβιτς διδάσκει στο City University της Νέας Υόρκης ενώ είναι ανώτερος μελετητής στο κέντρο μελετών εισοδήματος στο Λουξεμβούργο. Το βιβλίο διερευνά τη παγκόσμια επικράτηση του καπιταλισμού στη σημερινή εποχή της παγκοσμιοποίησης εστιάζοντας στους δύο τύπους του καπιταλισμού που δεσπόζουν σήμερα στο πλανήτη και συγκεκριμένα του “φιλελεύθερου αξιοκρατικού καπιταλισμού” όπου τα πρωτεία κατέχουν οι ΗΠΑ και του “πολιτικού καπιταλισμού” όπου δεσπόζει η Κίνα. Ο συγγραφέας αναφέρει ότι ο φιλελεύθερος αξιοκρατικός καπιταλισμός χαρακτηρίζει το σύστημα εκείνο στο οποίο το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής συντελείται με ιδιωτικά μέσα ενώ το κεφάλαιο απασχολεί μισθωτούς που διαθέτουν ελεύθερα την εργασία τους. Διακρίνει τρείς υποκατηγορίες του συστήματος και συγκεκριμένα: α) το κλασσικό καπιταλισμό (που εφαρμόστηκε στην Αγγλία πριν το 1914), β) το σοσιαλδημοκρατικό καπιταλισμό (που εφαρμόστηκε στις ΗΠΑ και την Ευρώπη μετά το 2ο παγκόσμιο πόλεμο), και γ) το φιλελεύθερο αξιοκρατικό καπιταλισμό (που εφαρμόζεται στις ΗΠΑ στις αρχές του 21ου αιώνα). Ο Μπρ. Μιλάνοβιτς θεωρεί ότι τα χαρακτηριστικά του φιλελεύθερου αξιοκρατικού καπιταλισμού οδηγούν σε όξυνση των οικονομικών ανισοτήτων. Διαπιστώνει ότι η έντονη οικονομική ανισότητα που παρατηρείται σήμερα δεν μπορεί να αντιμετωπισθεί με τις πολιτικές που χρησιμοποιούντο τον εικοστό αιώνα ενώ διερωτάται μήπως σταδιακά δημιουργείται μία αυτό-διαιωνιζόμενη ανώτερη τάξη όπου η πολιτική ελέγχεται και καθορίζεται από το πλουσιότερο 1% του πληθυσμού. Το πάντρεμα εξουσίας και πλούτου στο φιλελεύθερο αξιοκρατικό καπιταλισμό είναι πιθανόν να οδηγήσει στη δημιουργία μίας ισόβιας η μακρόβιας ανώτερης τάξης αναφέρει ο συγγραφέας. Η ανώτερη τάξη έχει σήμερα τα εξής χαρακτηριστικά:
1. Ελέγχει το μεγαλύτερο μέρος του χρηματοοικονομικού κεφαλαίου της χώρας,
2. Έχει υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης,
3. Επενδύει μεγάλα ποσά στην εκπαίδευση των γόνων της και στο πολιτικό έλεγχο,
4. Η επένδυση στο πολιτικό έλεγχο αποσκοπεί αφενός στην αύξηση της οικονομικής ισχύος της και αφετέρου στη διασφάλιση της μακροπρόθεσμης ηγεμονίας της,
5. Καθώς οι γυναίκες έχουν πρόσβαση στο ίδιο επίπεδο εκπαίδευσης με τους άνδρες εμφανίζει το λιγότερο έμφυλο χαρακτήρα στην ιστορία,
6. Η οικονομική και εκπαιδευτική ομοιότητα ανδρών και γυναικών οδηγεί στο σχηματισμό οικογενειών από ζευγάρια που έχουν παρόμοιο μορφωτικό και οικονομικό επίπεδο,
7. Είναι ανοικτή και ενσωματώνει μέλη άλλων τάξεων, και
8. Τα μέλη της εργάζονται σκληρά και έχουν αμοραλιστική κοσμοθεωρία.
Ένα εναλλακτικό μοντέλο του “φιλελεύθερου αξιοκρατικού καπιταλισμού” αποτελεί ο “πολιτικός καπιταλισμός” (3) ο οποίος σύμφωνα με το συγγραφέα αποτελεί προϊόν κομμουνιστικών επαναστάσεων οι οποίες ξέσπασαν σε αποικιοκρατούμενες χώρες όπως η Κίνα. Τα τρία βασικά χαρακτηριστικά του πολιτικού καπιταλισμού σύμφωνα με τον Μπρ. Μιλάνοβιτς είναι:
1. Η ύπαρξη μιας άριστα εκπαιδευμένης τεχνοκρατικής γραφειοκρατίας (η οποία αποτελεί και τη πιο ευνοημένη ομάδα του συστήματος) που έχει σαν κύρια αποστολή την επίτευξη υψηλών ρυθμών οικονομικής ανάπτυξης,
2. Η απουσία ενός δεσμευτικού κράτους δικαίου, και
3. Η δυνατότητα του κράτους να καθοδηγείται από το Εθνικό συμφέρον και να ελέγχει τον ιδιωτικό τομέα.
Ταυτόχρονα, ισχυρίζεται, ο πολιτικός καπιταλισμός χαρακτηρίζεται από αντιφάσεις και συγκεκριμένα:
1. Την υποχρέωση της τεχνοκρατικής ελίτ να λειτουργεί αφ’ ενός σύμφωνα με ορθολογικούς κανόνες και αφ‘ ετέρου με έλλειψη κανόνων δικαίου και πιθανώς σε ζώνες ανομίας,
2. Την ύπαρξη ενδημικής διαφθοράς η οποία αυξάνει την ανισότητα και την ανάγκη διατήρησης της υπάρχουσας ανισότητας υπό έλεγχο για λόγους νομιμοποίησης του συστήματος.
Ο συγγραφέας θεωρεί ότι οι κοινωνικές και πολιτικές επαναστάσεις στις αποικιοκρατούμενες χώρες οι οποίες οδήγησαν στην επικράτηση των κομμουνιστικών καθεστώτων συνέβαλαν στο καπιταλιστικό μετασχηματισμό των χωρών αυτών με τρόπο διαφορετικό από ότι στις δυτικές χώρες. Δεδομένου ότι ο σοσιαλισμός/κομμουνισμός γνώρισε μικρότερη επιτυχία στις ανεπτυγμένες χώρες (Ανατολική Ευρώπη) σε σχέση με τις φτωχές/αναπτυσσόμενες (Νοτιο-ανατολική Ασία) ο Μπρ. Μιλάνοβιτς θεωρεί ότι ο Κ. Μαρξ διαψεύστηκε στο σημείο αυτό. Η ταχεία ανάπτυξη της Κίνας τη περίοδο 1980-2015 οδήγησε σε μεγάλη αύξηση των εισοδηματικών ανισοτήτων όπου ο συντελεστής GINI (4) αυξήθηκε από περίπου 0.30 (το 1985) σε περισσότερο από 0.45 (το 2015). Αναφερόμενος στην ελκυστικότητα και τη θελκτικότητα του πολιτικού καπιταλισμού ο συγγραφέας αναφέρει ότι η Κίνα δεν φαίνεται να ενδιαφέρεται να προωθήσει και να εξαγάγει το πολιτικό καπιταλισμό σε άλλες χώρες ο οποίος εκ των πραγμάτων αποδεικνύεται αποτελεσματικός σε ορισμένους τομείς. Ίσως, εκτιμά, δεν έχουν πολλές χώρες τις προϋποθέσεις που είχε η Κίνα για την επιτυχή εφαρμογή του πολιτικού καπιταλισμού όμως θεωρεί ότι αργά ή γρήγορα η Κίνα θα υποχρεωθεί να αναλάβει ένα πιο ενεργό ρόλο στη διεθνή σκηνή. O συγγραφέας αναφερόμενος στην αλληλεπίδραση του καπιταλισμού και της παγκοσμιοποίησης σχολιάζει τη κινητικότητα της εργασίας, του κεφαλαίου, το κράτος πρόνοιας και τη διαφθορά. Θεωρεί ότι η ιθαγένεια μπορεί να γίνει αντιληπτή σαν περιουσιακό στοιχείο ενώ η οργάνωση της παραγωγής σε παγκόσμιες αλυσίδες αξίας όπου τα διάφορα στάδια παραγωγής προϊόντων βρίσκονται σε διαφορετικές χώρες αποτελεί τη σημαντικότερη καινοτομία της σημερινής παγκοσμιοποίησης. Εκτιμά ότι η ύπαρξη του κράτους πρόνοιας διακυβεύεται σήμερα ενώ ο έλεγχος της διαφθοράς σε παγκόσμια κλίμακα δεν είναι εύκολος. Σχετικά με το μέλλον του καπιταλισμού ο Μπρ. Μιλάνοβιτς παρατηρεί ότι ενώ η φύση του είναι αμοραλιστική και η αύξηση των ανισοτήτων που προκαλεί είναι μεγάλη, δεν διακρίνονται εναλλακτικές λύσεις για την υποκατάσταση του ακραία εμπορευματοποιημένου αυτού συστήματος. Διαπιστώνει τη φθίνουσα χρησιμότητα της οικογένειας ενώ η προώθηση της ιδιωτικότητας και της μοναχικότητας οδηγεί στην εμπορευματοποίηση της καθημερινής ζωής όπου ο άνθρωπος/άτομο γίνεται το κέντρο της καπιταλιστικής παραγωγής. Σήμερα, τονίζει, η κυριαρχία του καπιταλισμού σαν βέλτιστου τρόπου οργάνωσης της παραγωγής φαίνεται απόλυτη χωρίς να είναι ορατή κάποια απειλή. Ο φόβος της μελλοντικής τεχνολογικής ανεργίας φαντάζει υπερβολικός ενώ η καθιέρωση ενός βασικού καθολικού εισοδήματος αποτελεί μία μετεξέλιξη/αλλαγή του κράτους πρόνοιας η οποία χρειάζεται λεπτομερή διερεύνηση. Το διακύβευμα μεταξύ φιλελεύθερου καπιταλισμού και πολιτικού καπιταλισμού ισοδυναμεί με την ανταλλαγή της πολιτικής ελευθερίας με περισσότερο εισόδημα. Καταλήγοντας στο πόνημα του ο Μπρ. Μιλάνοβιτς εκτιμά ότι τα επόμενα 20 χρόνια, μέχρι δηλαδή το 2040, όλες οι περιοχές του βορείου ημισφαιρίου είναι πιθανόν να έχουν περίπου το ίδιο βιοτικό επίπεδο κάτι που θα αποτελέσει κοσμοϊστορική εξέλιξη. Αυτό όμως που δεν είναι ακόμη ευκρινές σήμερα όσον αφορά τη παγκόσμια οικονομική ανισότητα είναι η μελλοντική πορεία της Αφρικής και η δυνατότητα της να τεθεί σε τροχιά εισοδηματικής σύγκλισης γεγονός που θα μειώσει ασφαλώς και τις μεταναστευτικές ροές προς στην Ευρώπη.
Ο συγγραφέας αναφέρεται μεταξύ άλλων στις ανισότητες που επιτείνονται στα πλαίσια ενός ιδιαίτερα επιτυχημένου και αποτελεσματικού συστήματος οργάνωσης της παραγωγής το οποίο εμφανίζεται με τις δύο μορφές του φιλελεύθερου αξιοκρατικού καπιταλισμού (που αποτελεί μετεξέλιξη του παραδοσιακού φιλελεύθερου καπιταλισμού καθώς και του σοσιαλδημοκρατικού καπιταλισμού) και του πολιτικού καπιταλισμού που έχουν πλέον επικρατήσει στο πλανήτη. Η αποτελεσματικότητα όμως αποτελεί τη μία όψη του νομίσματος ενώ την άλλη αποτελεί η δίκαιη κατανομή του πλούτου. Οι υπάρχουσες οικονομικές ανισότητες ενισχύονται ακόμη περισσότερο από τις δύο μεγάλες απειλές της εποχής μας τη κλιματική αλλαγή και τη πανδημία Covid-19. Σήμερα όμως συστημικές φωνές όπως της Κρισταλίνας Γκεοργκίεβας, γενικής διευθύντριας του διεθνούς νομισματικού ταμείου, ανησυχούν και προειδοποιούν για τους κινδύνους αποσταθεροποίησης και κοινωνικών συγκρούσεων που δημιουργούν οι αυξανόμενες ανισότητες τόσο εντός των χωρών όσο και μεταξύ των χωρών του πλανήτη ενώ θεωρούν επιτακτική την ανάγκη αντιμετώπισης τους. Όταν μετά τη πτώση του τείχους του Βερολίνου, πριν περίπου 30 χρόνια, ο Φράνσις Φουκουγιάμα (6) διετύπωνε την άποψη του για το τέλος της ιστορίας που σηματοδοτήθηκε από την ήττα του φασισμού και του κομμουνισμού και την επικράτηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας δεν μπορούσε να φαντασθεί ότι λίγες δεκαετίες αργότερα ένα άλλο διαφορετικό μοντέλο “αυταρχικού καπιταλισμού” θα αποτελούσε μία σημαντική απειλή για τη φιλελεύθερη δημοκρατία.
(1) Aπο τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης κυκλοφορεί το βιβλίο του Μπράνκο Μιλάνοβιτς “Παγκόσμια ανισότητα” (2019).
(2) Από τις εκδόσεις Πόλις κυκλοφορεί το βιβλίο του Τόμας Πικετί “Το κεφάλαιο τον 21ο αιώνα”, (2014).
(3) Ο Μάξ Βέμπερ στο βιβλίο του “Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού” ορίζει τον πολιτικού τύπου καπιταλισμό σαν το σύστημα που αξιοποιεί τη πολιτική ισχύ για την επίτευξη οικονομικών ωφελημάτων.
(4) Ο συντελεστής GINI χρησιμοποιείται ευρύτατα για την αποτίμηση των οικονομικών ανισοτήτων. Οι τιμές του κυμαίνονται μεταξύ 0 (πλήρης ισότητα) έως 1 (απόλυτη ανισότητα).
(5) Συγκριτικά οι τιμές του συντελεστή GINI σε άλλες χώρες είναι: α) χώρες της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης που παρουσιάζουν μικρές εισοδηματικές ανισότητες 0.240-0.270, β) Ελλάδα: 0.344, ΗΠΑ: 0.470, Ρωσία: 0.420, Ινδία: 0.351, Ιαπωνία: 0.379, (οι τιμές αναφέρονται στα πρόσφατα διαθέσιμα στοιχεία για διαφορετικά έτη).
(6) Φράνσις Φουκουγιάμα, “Το τέλος της ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος”, εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα 1992. Ο Φράνσις Φουκουγιάμα με αφορμή τη πτώση του τείχους του Βερολίνου διετύπωσε την άποψη ότι κατά τον 20ο αιώνα ο φασισμός και ο κομμουνισμός ηττήθηκαν και επεκράτησε η φιλελεύθερη δημοκρατία. Έτσι, με τη Χεγκελιανή θεώρηση, η ιστορία του ανθρώπου έφθασε στο τέλος της κατά την οποία πραγματώθηκε η ελευθερία του ανθρώπου. Η άποψη του όπως ήταν φυσικό συνάντησε πολλές αντιδράσεις