Μπρούτζινο κολοσσιαίο κεφάλι του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του Μεγάλου ή ενός από τους γιους του

“Στο περιστύλιο μπροστά από το palazzo dei Conservatori (στο Καπιτώλιο, στη Ρώμη) βρίσκεται σε κοινή θέα μια κολοσσιαία κεφαλή από μπρούτζο. Απεικονίζει τον αρχαίο Ρωμαίο αυτοκράτορα Κόμμοδο, ο οποίος καρατόμησε το κεφάλι του Νέρωνα από τον Κολοσσό του τελευταίου, αντικαθιστώντας το με ένα δικό του πορτραίτο. Διακρίνει κανείς κοντά του και ένα γιγαντιαίο χέρι, καθώς και ένα πόδι. Υπάρχουν ωστόσο και ορισμένοι που ισχυρίζονται, ότι πρόκειται για τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο ή έναν από τους γιούς του».
Το άνω χωρίο προέρχεται από την πραγματεία του διακεκριμένου μελετητή της αρχαιότητας Λούτσιο Φάουνο (Lucio Faunο), φέρουσα τον τίτλο Antichita della citta di Roma, από τη χρονιά του 1548. Η γιγαντιαία κεφαλή, στην οποία γίνεται εκτενής αναφορά, άνηκε σε μια περίφημη ομάδα μπρούτζινων αρχαίων έργων τέχνης (στην ίδια ομάδα συγκαταλέγονταν η περίφημη “Λύκαινα”, ο “Απακανθιζόμενος” και ίσως ο νεαρός “Καμίλλος” – για τον τελευταίο βλ. προγενέστερο έκθεμα στο φανταστικό μουσείο), τα οποία με πρωτοβουλία του πάπα Σίξτου Δ’ έμελλε να μεταφερθούν από το Λατερανό, την έδρα του προκαθήμενου της καθολικής εκκλησίας, στο Καπιτώλιο, τόπο – ορόσημο της πολιτικής βούλησης και δύναμης του ρωμαϊκού λαού κατά την αρχαιότητα. Σε μια συμβολική πράξη, που απώτερο στόχο είχε την εξυπηρέτηση πολιτικών σκοπιμοτήτων, ο πάπας θα διακηρύξει στην αφιερωματική επιγραφή που συνόδευε την επιστροφή των “κατασχεμένων” αρχαιοτήτων τη γενναιόδωρη επιθυμία του να “δωρίσει” στο ρωμαϊκό λαό τα διάσημα αυτά έργα τέχνης, δημιουργώντας παράλληλα το βασικό πηρύνα που έμελλε να οδηγήσει στην ίδρυση στο palazzo dei Conservatori ήδη από τα τέλη του 15ου αιώνα του πρώτου μουσείου με τη σύγχρονη έννοια του όρου.
Στο πλαίσιο απόπειρας αναγνώρισης του απεικονιζομένου προσώπου στην αινιγματική γιγαντιαία κεφαλή, ο Φάουνο δεν αποτελούσε επουδενί την εξαίρεση με τον ισχυρισμό του, ότι επρόκειτο για το Ρωμαίο αυτοκράτορα Κόμμοδο. Την ερμηνεία αυτή, που είχε πρωτοδιατυπωθεί ήδη στα μέσα του 15ου αιώνα από τον ιστορικό Φλάβιο Μπιόντο (Flavio Biondo) στο έργο του Roma instaurata et Italia illustrata (έργο-σταθμό για τις πρώιμες αρχαιοδιφικές έρευνες, το οποίο διόλου τυχαία ο Φάουνο θα μεταφράσει στη δημώδη στα 1543 στη Βενετία), είχε ασπαστεί προ πολλού και ο Αντρέα Φούλβιο (Andrea Fulvio) στο έργο του Antiquitates Urbis Romae, που είχε εκδοθεί στη Ρώμη στα 1527. Η λανθασμένη ανάγνωση του έργου όφειλε την ευρεία δημοτικότητά της στην παρερμηνεία μιας σειράς από αρχαίες πηγές. Μέσω του Σουετώνιου, του Πλινίου του Πρεσβύτερου και του Δίωνος του Κάσσιου, οι ιστορικοί της Αναγέννησης είχαν την πληροφόρηση, ότι κατά την αρχαιότητα ο Κόμμοδος πράγματι είχε προχωρήσει  μετά την damnatio memoriae του Νέρωνα στην αντικατάσταση της μορφής του μισητού πυρπολητή της Ρώμης σε ένα γιγαντιαίο μπρούτζινο Κολοσσό του, έργο του καλλιτέχνη Ζηνόδωρου, με το δικό του πορτραίτο, προσδίδοντας σε αυτό μάλιστα κατά την προσφιλή του συνήθεια τα χαρακτηριστικά του ημίθεου Ηρακλή. Καθώς κατά την Αναγέννηση δε σώζονταν άλλα αρχαία έργα τέχνης τεραστίων διαστάσεων, τα οποία να δύνανται να εικονογραφήσουν τις γραπτές αυτές μαρτυρίες, η ερμηνεία της μπρούτζινης κεφαλής ως αποσπασματικό μέλος του αλλοτινού “Κολοσσού του Νέρωνα” έμοιαζε σε πολλούς αρχαιοδίφες η πλέον αληθοφανής. Η σιγουριά τους θα υποστεί έναν ισχυρό κλονισμό, όταν στα 1486 ανασκαφές στη βασιλική των Μαξεντίου-Κωνσταντίνου στη Ρώμη θα φέρουν στο φως τα αποσπασματικά σωζόμενα μαρμάρινα μέλη ενός αγάλματος αντιστοίχων διαστάσεων με αυτές του μπρούτζινου κεφαλιού στο Καπιτώλιο. Οι δύο κεφαλές παρουσιάζουν εικονογραφικά τόσα κοινά σημεία, ώστε από την πρώτη στιγμή δεν υπήρχε η παραμικρή αμφιβολία, ότι απεικόνιζαν το ίδιο πρόσωπο.
Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με προσωπογραφικές μελέτες προερχόμενες από το πεδίο της αρχαίας νομισματικής θα εξωθήσουν κάποιους “πρωτοαρχαιολόγους” στο να αντιπαρέλθουν την κοινά αποδεκτή ερμηνεία του έργου ως πορτραίτο του Κόμμοδου και να πριμοδοτήσουν αντίθετα την -έως σήμερα επιστημονικά αποδεκτή- θεωρία, ότι η μπρούτζινη κεφαλή του Καπιτωλίου κατά πάσα πιθανότητα αποδίδει τον Μεγάλο Κωνσταντίνο ή έναν από τους γιους-διαδόχους του (π.χ. τον Κωνστάντιο Α’). Το χωρίο του Φάουνο αποδεικνύει, ότι στα μέσα του 16ου αιώνα δεν απουσίαζαν οι εκφραστές της άποψης αυτής, ακόμη και αν αποτελούσαν μια πενιχρή μειοψηφία. Η καταγραφή ωστόσο του διάσημου μπρούτζινου έργου τέχνης ακόμη και στα 1589 στην πραγματεία του Τζιρόλαμο Φραντσίνι (Girolamo Franzini), Icones Statuarum Antiquarum Urbis Romae, ως “Κόμμοδος” (βλ. εικ. 1), αποδεικνύεται εκ νέου δηλωτική μιας
σχετικής έλλειψης οικειότητας των πρώιμων μελετητών της αρχαιότητας με τις εικονογραφικές παραδόσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής προσωπογραφίας.