■ ∆ιαπιστώσεις του καινοτόµου ερευνητικού έργου“ΒΙΑΣ”
Η πολιτιστική κληρονοµιά της Ελλάδας είναι αδιαµφισβήτητη, η βιοποικιλότητα της επίσης.
Πώς αλληλεπιδρά όµως το ένα µε το άλλο; Υπάρχουν είδη χλωρίδας που ευδοκιµούν σε αρχαιολογικούς χώρους ή ζώα που διαβιούν σε αυτούς τους χώρους άφοβα εξαιτίας των αυστηρών όρων προστασίας που διέπουν τους χώρους αυτούς;
49 ερευνητές από 9 ερευνητικά ιδρύµατα µε την επίβλεψη του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηµίου Αθηνών συνεργάστηκαν και έδωσαν τις σχετικές απαντήσεις µέσω του καινοτόµου έργου ΒΙΑΣ (Βιοπικοιλότητα στους Αρχαιολογικούς χώρους) κατά το οποίο µελετήθηκαν 20 αρχαιολογικοί χώροι µεταξύ αυτών η αρχαία Απτέρα και το φρούριο στη Γραµβούσα.
Τα αποτελέσµατα του ΒΙΑΣ παρουσιάστηκαν στις 3 Απριλίου στην Εθνική Πινακοθήκη και τα “Χ.ν.” είχαν την ευκαιρία να συνοµιλήσουν µε τον καθηγητή ζωικής ποικιλότητας κ. Παναγιώτη Παφίλη επιστηµονικά υπεύθυνο του έργου για τα ευρήµατα που αφορούν στους αρχαιολογικούς χώρους της Απτέρας και της Γραµβούσας αλλά και για το πως οι πολιτιστικοί χώροι “προστατεύουν” την βιοποικιλότητα.
Αρχικά ζητάµε από τον κ. Παφίλη να µας δώσει κάποια γενικά στοιχεία για το έργο ΒΙΑΣ «Το πρόγραµµα ξεκίνησε τον Αύγουστο του 2023 και είναι αποτέλεσµα µίας ιδέας της υπουργού πολιτισµού κας Λίνας Μενδώνη η οποία και ξεκίνησε όλη αυτή την ιστορία» µας αναφέρει ο κ. Παφίλης και συνεχίζοντας λέγοντας πως «έτσι τον Αύγουστο του 2023 υπογράφτηκε προγραµµατική σύµβαση µεταξύ του Υπ. Πολιτισµού, του ΥΠΕΝ, του ΟΦΥΠΕΚΑ και του ΕΚΠΑ. Κύριος του έργου είναι ο ΟΦΥΠΕΚΑ, δηλαδή δίνει την πλήρη χρηµατοδότηση, η οποία είναι 258.000 χιλιάδες προ ΦΠΑ. Φορέας υλοποίησης είναι το Τµήµα Βιολογίας του ΕΚΠΑ µε επιστηµονικά υπεύθυνο εµένα. Βέβαια, επειδή ήταν ένα τεράστιο έργο, κάναµε 586 ηµέρες πεδίου και 90 ηµέρες εργαστηριακών αναλύσεων σε 20 αρχαιολογικούς χώρους σε όλη την Ελλάδα από την Κρήτη τις Πρέσπες και από την Κέρκυρα µέχρι τη ∆ήλο κάναµε και ένα πολύ µεγάλο δίκτυο συνεργασιών. Συνεργαστήκαµε, δηλαδή το ΕΚΠΑ, µε άλλα οκτώ ιδρύµατα και πανεπιστηµιακά και ερευνητικά µεταξύ των οποίων και το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης»
Ρωτάµε µε ποιο κριτήριο επιλέχθηκαν τα Απτερα και η Γραµβούσα από τα Χανιά;
«Η επιλογή όλων των αρχαιολογικών χώρων έγινε από το Υπουργείο Πολιτισµού µε γνώµονα να καλυφθούν όσο το δυνατόν περισσότερες γεωγραφικές περιοχές της χώρας αλλά και διαφορετικές ιστορικές περίοδοι» µας εξηγεί ο κ. Παφίλης και µας λέει πως «για παράδειγµα έχουµε τα Μινωικά Ανάκτορα της Φαιστού, έχουµε όµως και την βίλα του Μον Ρεπό στην Κέρκυρα που είναι της περιόδου του ροµαντισµού του 19ου αιώνα. Εχουµε την Ολυµπία, που δεν χρειάζεται συστάσεις, ένα πανάρχαιο µνηµείο της Ελλάδας όπως και η ∆ωδώνη το πιο αρχαίο Μαντείο στην Ελλάδα έχουµε και τα Μετέωρα µε τις βυζαντινές µονές, έχουµε και τον Αγιο Αχίλλειο στις Πρέσπες που έχει επίσης βυζαντινές µονές.
Εχουµε τους Φιλίππους που είναι της ελληνιστικής περιόδου. Αρα έχουµε µία προσπάθεια να συνδεθούν πολλά και διαφορετικά. Η Γραµβούσα είναι ένα µεσαιωνικό κτήριο ενώ τα Απτερα είναι µινωικό. Ισχύει αυτός ο κανόνας και για τα Χανιά λοιπόν».
Στις δικές µας περιοχές στα Απτερα και στη Γραµβούσα, µπορείτε να µας πείτε ποια ήταν τα ευρήµατα . Ηταν όπως τα περιµένατε ή υπήρχε κάποια έκπληξη σχετικά µε τα αποτελέσµατα;
«Η Κρήτη είναι γνωστό ότι έχει πάρα πολλά ενδηµικά είδη. Υπάρχουν δηλαδή αποκλειστικά και µόνο στην Κρήτη. Στην περίπτωση της Γραµβούσας για παράδειγµα βρήκαµε το ενδηµικό σαµιαµίδι της Κρήτης που υπάρχει αποκλειστικά και µόνο στο νησί. Στην Απτέρα βρήκαµε το ποντικάκι της Κρήτης επίσης ενδηµικό, πάρα πολλά ενδηµικά σαλιγκάρια και φυτά. Βρήκαµε το κλωστριδάκι, την ενδηµική σαύρα της Κρήτης και βέβαια και στις δύο περιοχές βρήκαµε πάρα πολλά πουλιά. Από κοράκια και χελιδόνια µέχρι αρπακτικά. Μαυροπετρίτες, τσαλαπετεινούς, την τυτώ που είναι µια µικρή κουκουβάγια, τον µπούφο, τον γύπα (όρνιο).Αυτά είναι ας πούµε τα πιο ιδιαίτερα, γιατί πραγµατικά βρήκαµε δεκάδες είδη.
Στην Απτερα συνολικά (ζώα και φυτά) βρήκαµε 352 είδη, ενώ στην Γραµβούσα βρήκαµε 275.
Ειδικά για την Κρήτη να πω ότι πέρα από τους εξαιρετικούς συναδέλφους στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας είχαµε την τύχη να συνεργαστούµε και µε άλλο ένα ερευνητικό ίδρυµα, το ΜΑΙΧ.
Συγκεκριµένα, µε την οµάδα της κυρίας Φουρναράκη η οποία ανέλαβε όλα τα φυτά στον νοµό Χανίων. Οι καταγραφές δηλαδή που σας είπα µόλις ανήκουν στην κα Φουρναράκη και την οµάδα της»
Τα είδη που εντοπίστηκαν πέρα από τα ενδηµικά που αναφερθήκαµε και είναι τα πιο ιδιαίτερα, έχουν χαρακτηριστεί πχ ως σπάνια, κινδυνεύοντα, κοινά ή οτιδήποτε άλλο;
«Εχουµε και τέτοιες κατηγορίες. Εχουµε είδη που ανήκουν σε κατηγορίες κινδύνου και έχουµε και άλλα που ανήκουν σε παραρτήµατα της οδηγίας 9243 της Ευρωπαϊκής Ενωσης όπως το σπιτόφιδο που βρέθηκε στην Απτέρα είναι είδος που χρήζει αυξηµένης προστασίας»
Εχετε εικόνα αν θα µελετηθούν και άλλοι χώροι στην Π.Ε. Χανίων σε κάποια επόµενη φάση;
«Στην παρουσίαση που έγινε τις προηγούµενες ηµέρες η υπουργός ανακοίνωσε και τη δεύτερη θέση του προγράµµατος το ΒΙΑΣ 2 (Βιοποικιλότητα στους Αρχαιολογικούς Χώρους) σε άλλους 35 χώρους πανελλαδικά. Το πρόγραµµα θα ξεκινήσει µέσα στο έτος. Στην Π.Ε. Χανίων είναι τα Φαλάσαρνα ενώ από την Κρήτη θα µελετηθούν ακόµα η Γόρτυνα, η Κνωσσός, το ανάκτορο Μαλίων, η Ζώµυνθος, η αρχαία Ελεύθερνας».
Οντως οι πολιτιστικοί χώροι προστατεύουν την βιοποικιλότητα λόγω των αυξηµένων µέτρων που έχουν;
«Ετσι φαίνεται ακριβώς. Οι αρχαιολογικοί χώροι ήταν οι πρώτες προστατευόµενες περιοχές στο ελληνικό κράτος. Γιατί ήταν οι πρώτοι χώροι που θεσπίστηκαν ειδικά µέτρα έτσι ώστε αφενός να αποµακρυνθούν οι κατοικίες (στις αρχές του ελληνικού κράτους). Η αρχαιολογική υπηρεσία ιδρύθηκε το 1833 και από τα πρώτα µελήµατά της ήταν να καθαρίσει την Ακρόπολη από τα σπίτια γιατί ζούσαν πάνω άνθρωποι και στην συνέχεια να προστατέψει τις περιοχές να µην χτίζονται, να µην υπάρχουν ανθρώπινες δραστηριότητας. Οπότε από πολύ νωρίς άρχισαν να προστατεύονται οι αρχαιολογικοί χώροι και λειτούργησαν στην πράξη σαν εστίες προστασίας της βιοποικιλότητας πολύ πολύ νωρίτερα από το δίκτυο Natura 2000 ή τους εθνικούς δρυµούς. Αυτό το είδαµε όχι µόνο µε τα πολλά και διαφορετικά είδη. Βρήκαµε 4.403 συνολικά διαφορετικά είδη σε όλους τους αρχαιολογικούς χώρους, το οποίο είναι το 10,8% της ελληνικής βιοποικιλότητας και 13% της ελληνικής πανίδας. Ισως φαίνεται µικρό το νούµερο αλλά είναι εντυπωσιακό γιατί η επιφάνεια της χώρας είναι 132 χιλιάδες τετραγωνικά χλµ και όλοι µαζί οι αρχαιολογικοί χώροι που εξετάσαµε οι 20 ήταν 105. ∆ηλαδή στο 0,08 της επικράτειας βρήκαµε το 13% των ειδών.
Επίσης κάτι που αξίζει τον κόπο να το µαθαίνει ο κόσµος και πολλοί δεν το γνωρίζουν είναι ότι, όπως σας είπα η Αρχαιολογική Υπηρεσία ιδρύθηκε το 1833 και το 1837 ιδρύθηκε η εν Αθήναις αρχαιολογική εταιρεία που υπάρχει και σήµερα. Η εν Αθήναις εταιρεία φυσικής ιστορίας ιδρύθηκε το 1835. ∆ύο χρόνια πριν από την αρχαιολογική εταιρία. Ηταν µε βασιλικό διάταγµα, κυκλοφόρησε δηλαδή στην Εφηµερίδα της Κυβερνήσεως. Μάλιστα ο Οθωνας ήταν ακόµα ανήλικος και υπογράφει ο κόµης Αρµασµπεργκ από την αντιβασιλεία. Οι Βαυαροί δηλαδή που ήρθαν καταλάβαν τον τεράστιο πλούτο της βιοποικιλότητας. Ξεκίνησαν την εταιρεία η οποία στην συνέχεια απορροφήθηκε από το τότε Οθώνειο Πανεπιστήµιο, το Καποδιστριακό σήµερα και ήταν οι πρώτες συλλογές που έχουµε στην Ελλάδα του 1858, το µουσείο ζωολογίας του Πανεπιστηµίου Αθηνών».
Με βάσει τα ευρήµατα που έχετε µετά την ολοκλήρωση της α’ φάσης του προγράµµατος, θα ληφθούν έξτρα µέτρα για την προστασία αυτών των ειδών ή είναι ούτως ή άλλως προστατευµένα εξαιτίας των µέτρων που ισχύουν στους αρχαιολογικούς χώρους;
«Είναι ούτως ή άλλως προστατευµένα. Να πω ότι πέρα από τα πολλά και διαφορετικά είδη βρήκαµε και διαφορετικές συµπεριφορές των ζώων. ∆εν τα κυνηγάει κανείς µέσα στους αρχαιολογικούς χώρους. Είναι πολύ πιο άφοβα. Είναι πολύ πιο πυκνοί οι πληθυσµοί.
Η υπουργός ανακοίνωσε ακόµα ένα πρόγραµµα το οποίο θα είναι η αξιοποίηση των αποτελεσµάτων του ΒΙΑΣ 1. Θα φτιαχτούν ειδικές διαδροµές µέσα 5-6 αρχαιολογικούς χώρους οπου θα υπάρχουν ειδικές ταµπέλες και qr που θα µπορεί ο επισκέπτης να µαθαίνει, βλέποντας το πολιτιστικό περιβάλλον και την βιοποικιλότητα, τι είδη υπάρχουν στον συγκεκριµένο χώρο»
Οι χώροι που µελετήθηκαν συνολικά είναι:
Ακρόπολη-Αρχαία Αγορά- Λόφοi, Επίδαυρος, Ολυµπία, Φίλιπποι, Μεσσήνη, Άπτερα Χανίων, Mon Repos Κέρκυρα, ∆ωδώνη, Νικόπολη, Μετέωρα, Άγιος Αχίλλειος Πρεσπών, Παλαιά Πόλη Ιωαννίνων και Νησί, Ακροκόρινθος, Γραµβούσα-Μπάλος, Μυστράς, ∆ήλος, Σούνιο, Βραυρώνα, ∆ελφοί και Φαιστός.
Μερικοί από τους αρχαιολογικούς, αυτούς, χώρους, έχουν χαρακτηριστεί ως Μνηµεία Παγκόσµιας Κληρονοµίας από την UNESCO, κάποιοι άλλοι εµπίπτουν σε περιοχές του δικτύου Natura 2000, ενώ σε τρεις περιπτώσεις (∆ελφοί, Μετέωρα, Ολυµπία) ισχύουν και οι δύο αυτές ειδικές συνθήκες.
