ΠΟΙΗΣΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ Γιάννη Ρίτσου μνήμη. Μέρος 1ο
Το ποίημα «Μόνωση» του Γιάννη Ρίτσου (1) από τη συλλογή «Πυραμίδες», 1930
Θε μου, που πήγαν οι άνθρωποι; Που πήγε η ευωδιά
Του νεανικού μου δέρματος κ΄η θέρμη των ήλιων;
Φθίνω στο σπίτι των σκιών και λυώνω την καρδιά,
Μια χρυσαλλίδα, στις χλωμές σελίδες των βιβλίων.
Η αγάπη, μάταια, κάποτε, με θλίψη μου γελά-
Πάνω απ΄της ρούγας τα σκυφτά χαμόσπιτα, ψηλά,
Στο χρυσό δείλι, γράφομαι βαρύς κ’ εξαίσιος κίων.
Κι όμως τα βράδια νοσταλγώ: στον ίσκιο ενός καλού
Κι αγαπημένου φίλου αβρά να γείρω να ξειδρώσω
-ρόδο, που φύτρωσε άγονα στην άμμο του γιαλού,
Του βλέμματος του να ρουφώ τη ζαφειρένια δρόσο.
Ν’ ακούω κοντά μου μια καρδιά να πάλλει δυνατά,
Ένα παλμός ν΄ανθεί για με και να κρατώ ένα χέρι
Στα λυπημένα χέρια μου, κι ο νους μου να κοιτά
Τη λάμψη του στα μάτια ενός που δέχεται και χαίρει.
Να χουν σκοπό και προορισμό της νιότης μου οι παλμοί,
Στιλπνοί καρποί να δένονται σε πρόθυμα κλωνάρια
Κι όχι, καθώς των ασκητών οι εσπερινοί ψαλμοί,
Να πνίγονται σε σιωπηλά, πένθιμα σεμινάρια.
Κι όταν της νύχτας ο άνεμος την πόρτα μας βροντά
Κ’ έντρομος το γκρεμό παλιάς πληγής θ’ αναθυμιέμαι,
Να τον καλώ γοερά, κι αυτός γλυκά να μου απαντά,
Κι αχνά χαμογελώντας του , πάλι ν’ αποκοιμιέμαι.
Παγκόσμια ημέρα ποίησης προχθές, μιας Τέχνης που είναι συνυφασμένη με τον ελληνικό πολιτισμό από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, που όμως απογειώθηκε κυρίως, στις δεκαετίες του ΄60 και ’70 στον 20ο αιώνα, χάρις στη μελοποίηση στίχων μεγάλων ποιητών μας από σπουδαίους μουσικούς, όπως οι Θεοδωράκης, Χατζιδάκις, Μαρκόπουλος, Μαμαγκάκης, Μικρούτσικος, Λεοντής, κ.α.
Σήμερα, διάλεξα έναν μεγάλο ποιητή, τον Γιάννη Ρίτσο, με ένα ποίημα του όχι τόσο γνωστό και αξιοποιημένο, ένα ποίημα που γράφτηκε το 1930, όταν ο Ρίτσος ήταν 21 ετών, για τον λόγο ότι γράφτηκε στα Χανιά, όταν ο ποιητής νοσηλευόταν στην πόλη μας. Τα στοιχεία τα πήρα από το θαυμάσιο αρχείο του Γιώργου και τα Ηρώς Σγουράκη, πρόθεση μου αξιοποιώντας τη σελίδα της φιλόξενης εφημερίδας μας, να παραθέσω στη νέα «στήλη» που ξεκινώ, αναφορές από τα βιβλία του «Αρχείου Κρήτης» που μου έστειλε ο φίλος Γιώργος, γνωστός Χανιώτης, μοναδικός καταγραφέας μονογραφιών (2) σπουδαίων Ελλήνων από τον ευρύτερο πολιτισμικό χώρο.
ΑΡΧΕΙΟΚΡΗΤΙΚΑ ΣΓΟΥΡΑΚΗ
Στα χέρια μου έχω το βιβλίο Γιάννης Ρίτσος «Αυτοβιογραφία» «Αρχείο Κρήτης» Αθήνα 2008
ΠΡΑΞΗ ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΙΑΣ
Η πρώτη δημόσια πράξη διαμαρτυρίας με δημόσιες επιπτώσεις, η συμβολή του στο ξεσκέπασμα ενός κοινωνικού προβλήματος.
1930 Φεβρουάριος, μετά τρία χρόνια στη «Σωτηρία» , δεν είχε γίνει καλά και στις 10 Μαΐου 1930 του έδωσαν εξιτήριο. Νοσηλεύτηκε λίγες μέρες στο στρατιωτικό νοσοκομείο, πίσω από τη λεωφόρο Αλεξάνδρας. Αποφάσισε να συνεχίσει τη θεραπεία σ’ ένα άλλο δημόσιο σανατόριο, το οποίο τελικά ήταν η μοναδική λύση, το «Άσυλο Φυματικών Καψαλώνας», στα Χανιά της Κρήτης. Πρόκειται για ένα φθισιατρείο που στεγαζόταν σε ένα ερειπωμένο παλιό ελαιοτριβείο όπου οι συνθήκες διαβίωσης ήταν άθλιες. Εδώ ο Γιάννης Ρίτσος κάνει την πρώτη του δημόσια πράξη διαμαρτυρίας γράφοντας στις 14 Νοεμβρίου ένα γράμμα, που δημοσιεύτηκε τρεις μέρες αργότερα στη Χανιώτικη εφημερίδα «Εφεδρικός Αγών», όπου διεκτραγωδεί τις άθλιες συνθήκες κάτω από τις οποίες διαβιούν οι φθισικοί. Η διαμαρτυρία αυτή και η αίσθηση που προκαλεί έχει αποτέλεσμα, αφού τον Δεκέμβριο μεταφέρονται όλοι οι ασθενείς στο πρεβεντόριο «άγιος Ιωάννης» κοντά στην πόλη των Χανίων. Ευχαριστήριο φυματικών «Αγίου Ιωάννου» δημοσιεύεται στην εφημερίδα «Εφεδρικός Αγών» (15 Δεκεμβρίου 1930). Κείμενα του Γιάννη Ρίτσου δημοσιεύονται αργότερα και στην εφημερίδα «Παρατηρητής» με τίτλο «Στερνοί αντίλαλοι-το ημερολόγιο ενός Φθισικού», τα οποία υπογράφει ως Ι.Ρ. (Αύγουστος-Σεπτέμβριοςς 1931).
Το απόσπασμα αυτό βρίσκεται στο Δ΄ Κεφάλαιο του βιβλίου-άλμπουμ
Εχουν προηγηθεί το Α’ κεφάλαιο «Μονεμβασιά» «(3) και νάτος πάλι ο απέραντος βράχος της Μονεμβασιάς πάντα στη πλάτη μου. Εκεί», όπου αναφέρονται το σπίτι γέννησης, το πατρικό σπίτι, τα παιδικά χρόνια.
Β’ κεφάλαιο ΡΙΖΕΣ με τη μαρτυρία της αδελφής του Λούλας, Γύθειο-γυμνασιακές σπουδές και ολοκλήρωση σπουδών. Κεφάλαιο Γ’ Αθήνα 1925-1930 «Ασκήσεις Ειλικρίνειας». Σε αυτό το κεφάλαιο ο Γ. Ρίτσος συζητά με τον Γιώργο Σγουράκη. Αντιγράφω ένα απόσπασμα με την άδεια του φίλου Γιώργου: …γιατί όπως είπαμε η ποίηση δεν είναι μόνο ταλέντο, δεν είναι μονάχα άσκηση. Δεν είναι μονάχα συνειδητοποίηση και γνώση, απέραντη γνώση όλης της παγκόσμιας ποίησης από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερα, αλλά ταυτόχρονα και τα βιώματα. Τα προσωπικά βιώματα τα οποία αυτά είναι εκείνα που ξυπνούν και τις δυνάμεις μας και που αναπτύσσουν την ευαισθησία μας. Αυτή, ύστερα, ολόκληρη η ευαισθησία πολιτογραφείται στη νόηση κι αυτή είναι το μεγάλο αποθησαύρισμα ολόκληρης της ζωής ενός καλλιτέχνη. Λοιπόν εμένα ευνόησε η τύχη να έχω τρομακτικά βιώματα, να γνωρίσω αρρώστιες, να γνωρίσω θανάτους, να γνωρίσω την τρέλα από κοντά, τόσο του πατέρα μου όσο και της αδελφής μου, να είναι ταυτόχρονα κι ο ενας κι ο άλλος. Αυτά τα πράγματα όμως δε λέγονται γιατί είναι ιδιωτικές υποθέσεις. Τα αποτελέσματα αυτών των βιωμάτων και οι διεργασίες τους μέσα μου, αυτά έχουν αποτυπωθεί μέσα σ’ ολόκληρο το έργο μου, όχι πια σαν προσωπικές πείρες αλλά καλλιτεχνικά αντικειμενοποιημένα. Γιατί, όπως είπαμε, για την τέχνη στο βαθμό που το υποκείμενο αντικειμενοποιείτε και το αντικείμενο προσωποποιείται, σ αυτό ακριβώς το βαθμό αρχίζει μια ουσιαστική σχέση με τον κόσμο και την τέχνη.
Γ. Σ. Δηλαδή , να ρωτήσω και κάτι άλλο, ουσιαστικά, και είναι σίγουρο, ότι αν ο Γιάννης Ρίτσος μιλήσει για κάποια στάδια της ζωής του, θα τους δώσει πάντοτε μια διαφορετική αποτίμηση και μια διαφορετική διάσταση, δηλαδή δεν εμπεριέχεται κανένας κίνδυνος…
Γ. Ρίτσος Αυτή δίνεται μέσω της ποίησης. Η άλλη διάσταση.
Γ. Σ. Πιστεύω ότι πέρα από την ποίηση…
Γ. Ρίτσος. Γιατί αυτά τα πράγματα που λέω είναι περισσότερο μια ανάλυση παρά μια σύνθεση των πραγμάτων. Μια επεξήγηση και μια ανάλυση, κατά κάποιον τρόπο κινδυνεύει να είναι διάλυση…
Μια φορά το χατε καταγράψει αυτό το τελευταίο. Σας είπα ότι τελικά ξέρουμε ή δεν το ξέρουμε, σκοπός της τέχνης της είτε το θέλουμε είτε όχι είναι να μεταλλάζει, να μετασχηματίζει τα αρνητικά στοιχεία της ζωής σε θετικά.
Γ. Σ. Πάντως, από όσα έχουμε καταγράψει στην ταινία σας για τις εξορίες. (4) Για τις σχέσεις με τους συγκρατούμενους συντρόφους σας, βγήκαν πολλά και ενδιαφέροντα στοιχεία και θα θέλαμε κι άλλες λεπτομέρειες για την προσωπική σας ζωή.
Γ. Ρίτσος. Ε, μ’ ένα σπικάζ ορισμένα πράγματα, αυτά και για τη ζωή, αυτά τα πράγματα μπορείτε και να τα πει μια ξένη φωνή, ουδέτερη φωνή κι όχι εγώ να μιλώ για τον εαυτό μου. Είναι βαρετό, κουραστικό είναι, στο κάτω κάτω της γραφής μέσα από την ποίηση αυτό κάνουμε, μιαν αυτοπροσωπογραφία, αυτοβιογραφία γενικεύοντας τα, καταληκοποιώντας τα, αποπροσωποποιώντας τα όλα. Έτσι φτάνουμε να πούμε, να περιλαμβάνουμε μέσα σε μιαν ιδιωτική ιστορία, να περιλαμβάνουμε ολόκληρο τον κόσμο. Μη ξεχνάμε ότι ο ποιητής ντύνεται πάρα πολλά άλλα πρόσωπα. Πότε μπορεί να είναι αυτός ο ίδιος προσωπικά, εγω δε χρησιμοποιώ σχεδόν πάρα πολύ, σπανίως, εκτός από «το τερατώδες αριστούργημα», που έχω χρησιμοποιήσει πρώτο πρόσωπο. Όλα τα αλλα είναι τριτο πρόσωπο. Μιλαει κάποιος άλλος, γι αυτό κάθε τόσο βάζω έτσι ένα πεζολογικό «είπε» ή «Κοίταξε» ένας τρίτος, δεν είμαι εγώ. Γι αυτό μπορεί να βρούμε πολλά στοιχεία κι ακόμη αυτοβιογραφικά μέσα στο «Ορέστη» , μέσα στον «Αγαμέμνονα», μέσα στον «Αίαντα», μέσα στον «Φιλοκτήτη’, μέσα στον «Νεοπτόλεμο» αλλά και μέσα στους γυναικείους ρόλους. Μέσα στη «Χρυσόθεμη», μέσα στην «Ελένη», μέσα σ όλα αυτά τα πράγματα είναι μορφές οι οποίες δείχνουν το πρόσωπο αυτοπροσωποποιημένο. Κι αυτό έχει μια ιδιαίτερη σημασία για την τέχνη, αλλιώς είναι το πρόσωπο εγώ είμαι, αυτό κάνω ή εκείνο είμαι. Είναι αποκρουστικό, η έπαρση είναι το χειρότερο μειονέκτημα το οποίο αναιρεί κάθε αξία. Η σεμνότητα είναι ή φυσική ή έστω ηθελημένη, είναι απαραίτητο γνώρισμα μιας αληθινής τέχνης…»
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1) Η συλλογή «Πυραμίδες» μαζί με τη συλλογή «Τρακτέρ» εκδόθηκαν την ίδια χρονιά (1900, ΕΚΔ. Γκοβόστη
2) Ο Γιώργος Σγουράκης ακάματος, και μετά τον θάνατο της αείμνηστης συζύγου του Ηρώς Σγουράκη, συμπλήρωσε 400 μονογραφίες στο Μονόγραμμα, δύο από αυτές για τον Γιάννη Γαρεδάκη
3) Στο Άλμπουμ υπάρχουν όμορφες φωτογραφίες του ποιητή στη Μονεμβασία
4) Αναφέρεται στην ταινια «Γιάννης Ρίτσος-Αυτοβιογραφία, παραγωγής 1984 Γ. Σγουράκη, σκηνοθεσία Κώστας Αριστόπουλος με μουσική Θεοδωράκη/Λεοντή και αφήγηση Α. Παίζη.
