Με ένα διδακτορικό στη βιοαρχαιολογία και πολλά ακόμη διπλώματα στις βαλίτσες της, η Χρύσα Μπούρμπου, τα τελευταία χρόνια βρίσκεται στην Ελβετία στο πλαίσιο ενός ερευνητικού προγράμματος.
Το ενδιαφέρον της εστιάζεται στο πώς μπορούμε να “υφάνουμε” τις ιστορίες των ανθρώπων στο παρελθόν μέσα από τη μελέτη των βιολογικών τους καταλοίπων. Οι επιδημίες του παρελθόντος και οι συνέπειές τους είναι κάτι με το οποίο έχει ασχοληθεί, οπότε αναπόφευκτα η συζήτηση κλίνει και προς το θέμα αυτό που μας απασχολεί όλους αυτήν την εποχή.
Για το αντικείμενο της έρευνάς της η ίδια εξηγεί:
Πώς μπορούμε να ανασυνθέσουμε τη ζωή στο παρελθόν μέσα από τα ανθρώπινα σκελετικά κατάλοιπα που φέρνει στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη; Αυτό είναι το αντικείμενο της βιοαρχαιολογίας: η μελέτη των ανθρωπίνων οστών και η κατανόηση των πληροφοριών που προσφέρουν μέσα στο ευρύτερο πολιτιστικό και φυσικό περιβάλλον για την κάθε χρονική περίοδο. Πρόκειται για μία επιστήμη που διαπερνά το παραδοσιακό δίπολο «ανθρωπιστικές-θετικές επιστήμες», κατανοώντας τον ανθρώπινο σκελετό ως τον πιο ουσιαστικό σύνδεσμο μεταξύ βιολογίας και κουλτούρας. Ίσως αυτή να είναι και η «μαγεία» της, ότι προσπαθεί να αποκωδικοποιήσει τις πληροφορίες που προσφέρουν τα βιολογικά κατάλοιπα, να συνθέσει μια «βιογραφία γραμμένη στα οστά» και να υφάνει πληρέστερα πτυχές της ζωής στο παρελθόν που αφορούν στη θνησιμότητα, στις ασθένειες, στις μετακινήσεις, στη διατροφή των πληθυσμών. Σήμερα, πρωτοποριακές μέθοδοι, όπως η ανάλυση αρχαίου DNA, η χημική ανάλυση σταθερών ισοτόπων, μας βοηθούν να εμβαθύνουμε περισσότερο στα ερωτήματα που τίθενται για τις συνθήκες διαβίωσης στο παρελθόν.
Η δική μου έρευνα έχει εστιάσει κυρίως σε ελληνικούς πληθυσμούς της κλασικής, ρωμαϊκής και βυζαντινής περιόδου εξετάζοντας δημογραφικά στοιχεία (με έμφαση στην παιδική θνησιμότητα), ασθένειες, και διατροφικές συνήθειες. Το παρελθόν για μένα έχει το πρόσωπο αυτών των ανθρώπων. Πίσω από τα αντικείμενα και τα μνημεία αναζητώ, αν θέλετε, τον άνθρωπο που τα δημιούργησε, τον άνθρωπο, που τότε όπως και σήμερα, πένθησε αυτούς που έχασε, έζησε μια ζωή τρεφόμενος σωστά ή όχι, υπέφερε από ασθένειες, είτε πρόκειται για μια αρθρίτιδα, ένα κάταγμα ή μια πιο σοβαρή παθολογία. Μέσα από τα βιολογικά τους κατάλοιπα όλοι αυτοί οι ανώνυμοι άνθρωποι φέρνουν σε μας ένα στιγμιότυπο από τη ζωής τους, διηγούνται μια ιστορία, αποτελούν το συνδετικό κρίκο ανάμεσα στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, καταδεικνύουν τον ουσιαστικό ρόλο της επιστήμης στη σύγχρονη ζωή.
Ιστορίες… γραμμένες στα οστά
Κατά την περίοδο 2016-2019 το project μας ήταν η μελέτη του ανθρωπολογικού υλικού από τη ρωμαϊκή θέση του Aventicum. Βασικός στόχος ήταν η ανασύσταση των συνθηκών διαβίωσης σε μια πολύβουη μητρόπολη της εποχής, στο μεγαλύτερο ρωμαϊκό αστικό κέντρο της σημερινής Ελβετίας. Μας ενδιάφερε, μέσα από τη μελέτη των βιολογικών καταλοίπων, ν’ ανακαλύψουμε τις ιστορίες των ανθρώπων αυτής της πόλης, πως το φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον επέδρασε στην ανάπτυξη συγκεκριμένων ασθενειών, τις διατροφικές τους συνήθειες. Χρησιμοποιήσαμε διάφορες μεθόδους, όπως την ανάλυση αρχαίου DNA για συγκεκριμένες παθολογίες και τη χημική ανάλυση σταθερών ισοτόπων άνθρακα και αζώτου για τη διατροφή. Παράλληλα, καθώς το project ήταν υπό την αιγίδα του πανεπιστημίου του Φρίμπουργκ, δίδαξα εκεί μαθήματα πάνω στο αντικείμενο της βιοαρχαιολογίας, με έμφαση στην παιδική ηλικία της ρωμαϊκής περιόδου.
Όταν ολοκληρώθηκε το project αποφασίσαμε να οργανώσουμε μία έκθεση στο αρχαιολογικό μουσείο του Aventicum για να παρουσιάσουμε στο ευρύ κοινό τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας. Είναι πρόκληση να βρούμε με ποιες διόδους θα διοχετεύσουμε αυτή την πολύπλοκη επιστημονική πληροφορία πως, δηλαδή, τα ανθρώπινα οστά θα αποτελέσουν το σημείο εκκίνησης και το φίλτρο μέσα από τα οποία το κοινό μπορεί να αναζητήσει τους δεσμούς του με το παρελθόν και τη συνάφεια με τη σύγχρονη ζωή. Είναι μια ιδιότυπη «συνάντηση», είναι μεν προνομιούχα, αλλά από την άλλη είναι και μία στιγμή κατά την οποία συνειδητά ή ασυνείδητα ερχόμαστε αντιμέτωποι με τον ίδιο μας τον εαυτό, το σώμα μας, την ίδια μας τη θνητότητα. Επομένως, πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί με ποιο τρόπο μπορεί να μεταδοθεί το επιστημονικό μήνυμα χωρίς να μεγαλοποιηθεί, αλλά μέσα από την εξισορρόπηση ηθικών κανόνων και σύγχρονων διεπιστημονικών μεθόδων.
Ποιες είναι οι συνθήκες ζωής και εργασίας στην Ελβετία;
Είμαι τέσσερα χρόνια εδώ. Οι συνθήκες ζωής διαφέρουν σίγουρα από το νότο της Ευρώπης αλλά πάντα υπάρχει κάτι ενδιαφέρον να κάνεις και η κεντρική θέση της Ελβετίας ευνοεί τα ταξίδια. Όλοι λένε ότι είναι δύσκολο να κάνεις φίλο έναν Ελβετό, αλήθεια είναι, ίσως είμαι τυχερή που έχω καλούς φίλους Ελβετούς, που τους νιώθω σαν οικογένεια. Μόνο δεν τους ακολουθώ πάντα –μια φορά κάναμε πεζοπορία στα 1600μ, και ήταν μάλλον και η τελευταία! Αυτοί είναι η μία μου «οικογένεια», η άλλη είναι οι Έλληνες φίλοι μου εδώ, αλλά και όλοι αυτοί από διάφορα μέρη του κόσμου, καθώς η Ελβετία είναι ένα πολύχρωμο «μωσαϊκό».
Όσο για τις συνθήκες εργασίας, σαφώς είναι πιο οργανωμένα τα πράγματα. Όπως και στην καθημερινότητα, έχεις ένα πλαίσιο το οποίο γνωρίζεις και κινείσαι μέσα σε αυτό. Το σημαντικό, όμως, είναι ότι το πλαίσιο αυτό δεν είναι κατ’ ανάγκη περιοριστικό, αλλά υπάρχει για να σου προσφέρει πρόσβαση σε υποδομές ώστε να κάνεις καλύτερα τη δουλειά σου.
Η πανδημία του κορωνοϊού σε βρίσκει σε μια χώρα που πλήττεται σκληρά από την ασθένεια. Πώς αντιμετωπίζετε εκεί τις προκλήσεις της καθημερινότητας, τον φόβο και τελικά την ίδια την ασθένεια;
Οι Ελβετοί γενικά είναι ψύχραιμοι και έχουν μάθει στους κανόνες. Προς το παρόν δεν έχει εφαρμοστεί καθολική απαγόρευση, αλλά φυσικά η σύσταση για όλους είναι: «μένουμε σπίτι». Αυτό κάνουμε, μένουμε σπίτι και βγαίνουμε μόνο για τα βασικά. Είναι και εδώ όλα κλειστά (σχολεία, πανεπιστήμια, μουσεία, επιχειρήσεις) και όσοι μπορούν δουλεύουν από το σπίτι. Δεν είναι εύκολο για κανέναν να προσαρμοστεί σε αυτά τα δεδομένα, όπου κι αν βρίσκεται, αλλά πρέπει να γίνει με πλήρη συναίσθηση της κοινωνικής μας ευθύνης. Όλοι πρέπει να εξοπλιστούμε με περίσσια υπομονή, να βρούμε τρόπους να «σπάει» αυτή η αίσθηση ότι ζούμε τη «μέρα της μαρμότας». Νομίζω ότι η χρήση του διαδικτύου δε μας έφερε ποτέ πραγματικά τόσο κοντά, μια βιντεοκλήση με φίλους ένα Σάββατο βράδυ είναι η νέα μας «έξοδος». Η επαφή, με κάθε τρόπο, είναι συνυφασμένη με την ανθρώπινη φύση, θα έρθει η ώρα που θα αγκαλιαστούμε και πάλι χωρίς φόβο, στον πραγματικό και όχι στον ψηφιακό κόσμο.
Έχεις ασχοληθεί -λόγω ειδικότητας- με τις επιδημίες του παρελθόντος; Μπορεί η εμπειρία του παρελθόντος να μας διδάξει κάτι;
Κυρίως έχω ασχοληθεί με τις επιδημίες της πανώλης –είχαμε μάλιστα οργανώσει με την τότε Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων μία έκθεση στο ναό του Αγ. Ρόκκου για την πανώλη στην Κρήτη. Ο αποκαλούμενος «Μαύρος Θάνατος» είχε προκαλέσει μία από τις μεγαλύτερες δημογραφικές κρίσεις στην ιστορία της Ευρώπης. Ένα έγγραφο του 1377 αναφέρει ότι για να εισέρθει κάποιος στη Ραγκούσα (σημερινό Ντουμπρόβνικ) έπρεπε να μείνει υπό περιορισμό για 30 μέρες, μήπως τυχόν εμφανίσει τα συμπτώματα της νόσου, περιορισμός που αργότερα παρατάθηκε σε 40 μέρες (quarantena), απ’ όπου και η ετυμολογία της γνωστής μας πλέον λέξης «καραντίνα». Μέχρι, όμως, να φτάσουμε στην καραντίνα λίγα μόλις χρόνια νωρίτερα (1374) τα μέτρα που έπαιρναν στο Ρέτζιο της Ιταλίας ήταν σχεδόν απάνθρωπα: όποιος αρρώσταινε από πανώλη απομακρύνονταν από την πόλη και αφήνονταν στην ύπαιθρο να πεθάνει ή να αναρρώσει.
Στην Κρήτη, σημαντικό σταθμό του βενετικού εμπορίου στην περιοχή της Μεσογείου, η πανώλη αποτελούσε μόνιμη απειλή –το γνωρίζουμε από τις πηγές της εποχής– και σε κάθε επιδημικό κύμα οι επιπτώσεις στη δημογραφία του πληθυσμού ήταν άμεσες. Στη μεγάλη επιδημία του 1592 στον Χάνδακα, οι πηγές αναφέρουν χαρακτηριστικά ότι οι νεκροί ενταφιάζονται άψαλτοι «και ατίμως ώσπερ τους κύνας», ότι τα έρημα σπίτια λεηλατούνται. Οι πηγές αναφέρονται συχνά και στις επιπτώσεις στην οικονομία, π.χ., στην ανάγκη για την εισαγωγή σιτηρών και οσπρίων στις περιοχές που επλήγησαν, ή στην παράλυση των εξαγωγών κρασιού λόγω αποκλεισμού του νησιού.
Νομίζω ότι όσον αφορά ιδιαίτερα στο κοινωνικό κομμάτι, είναι πολύ ενδιαφέρουσα η ρήση του καθηγητή της ιστορίας της ιατρικής Frank M. Snowden: «μια επιδημία κρατά έναν καθρέφτη στον πολιτισμό που συμβαίνει». Οι επιδημίες πάντα στοίχειωναν την ανθρώπινη κοινότητα και είναι αλήθεια ότι μια επιδημία είναι ο καθρέφτης που αντικατοπτρίζει τις αξίες, την ιδιοσυγκρασία, τις υποδομές και τις ηθικές αντιλήψεις της κοινωνίας που πλήττει. Ας το κρατήσουμε αυτό στην περίοδο που διανύουμε.
Τι είναι αυτό που απολαμβάνεις περισσότερο στην Ελβετία και τι σου λείπει περισσότερο από τα Χανιά;
Τις εκδρομές στη φύση, το τυρί, τις σοκολάτες και τα κρασιά. Για τα τυριά και τις σοκολάτες είναι ήδη γνωστή αλλά όχι τόσο για τα εξαιρετικά κρασιά που διαθέτει. Τι μου λείπει; Μα φυσικά, εκτός από την οικογένεια και τους φίλους μου, η θάλασσα. Έχεις μια μικρή ψευδαίσθηση ότι βλέπεις θάλασσα όταν είσαι στις μεγάλες λίμνες, αλλά και πάλι δεν είναι το ίδιο. Για τον καιρό δε θα παραπονεθώ, τα τελευταία χρόνια έχουμε πολλές ηλιόλουστες και ζεστές μέρες –δυστυχώς και τώρα που πρέπει να μένουμε κλεισμένοι στο σπίτι. Ποτέ δεν περίμενα να πω ότι θα προτιμούσα να είχαμε βροχή και χιόνι!
Σκέφτεσαι να επιστρέψεις στα Χανιά;
Θεωρητικά ναι, αλλά ποτέ δεν ξέρεις… Σε κάθε περίπτωση θα ήθελα όταν επιστρέψω στην Ελλάδα να μου δοθεί η δυνατότητα να προσφέρω την πολύτιμη επαγγελματική εμπειρία που έχω συλλέξει κατά την παραμονή μου εδώ.
* H Δρ Χρύσα Μπούρμπου είναι κάτοχος PhD στην βιοαρχαιολογία από το Πανεπιστήμιο Κρήτης. Εχει μεταπτυχιακό τίτλο (MSc) στην οστεολογία – παλαιοπαθολογία – ταφική αρχαιολογία από το Πανεπιστήμιο του Bradford (Ηνωμένο Βασίλειο) και πτυχίο στην Αρχαιολογία και Ιστορία της Τέχνης από το Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Μέσα από τη στήλη “Χανιώτες του εξωτερικού” τα “Χ.ν.” παρουσιάζουν ιστορίες συμπολιτών μας που έφυγαν από τα Χανιά και διακρίνονται σε διάφορους τομείς στο εξωτερικό.
