Ποια είναι η φύση του ανθρώπου; Γιατί µέχρι σήµερα όλες οι µεγάλες κοσµοθεωρίες δεν κατάφεραν να οικοδοµήσουν έναν καλύτερο κόσµο; Τι µπορούµε να κάνουµε για να βγούµε από τον αυτοκαταστροφικό – καταναλωτικό τρόπο ζωής που έχουν υιοθετήσει οι δυτικές κοινωνίες; Κι ακόµα έχει νόηµα να εγκαταλείψουµε την πρόοδο για χάρη των ορίων;
Αυτά είναι µερικά από τα ερωτήµατα µε τα οποία καταπιάνεται στο νέο του βιβλίο που έχει τίτλο “Ο Συµφεροντολόγος και ο Αλτρουιστής – Μια τραγική ιστορία του κόσµου”, ο Χάρης Ναξάκης. Ο αφ. καθηγητής Πολιτικής Οικονοµίας του Πανεπιστηµίου των Ιωαννίνων, δεν περιορίζεται όµως µόνο στη διατύπωση ερωτηµάτων, τη µελέτη και την κριτική των µεγάλων φιλοσοφικο-πολιτικών θεωριών που επηρέασαν τον δυτικό κόσµο. Προχωράει ένα βήµα παραπέρα καθώς διατυπώνει µια νέα πρόταση για την “κοινωνία των ορίων”.
Με αφορµή την παρουσίαση του βιβλίου που θα πραγµατοποιηθεί την ερχόµενη ∆ευτέρα οι “διαδροµές” συνάντησαν τον κ. Ναξάκη και µίλησαν µαζί του για τα ερωτήµατα αλλά και τις απαντήσεις που δίνει µέσα από το φιλοσοφικό του δοκίµιο.
Ποιο ερώτηµα βρίσκεται στον πυρήνα του βιβλίου σας;
Στο βιβλίο µε απασχολεί το εξής ερώτηµα: είναι οι άνθρωποι φύση – καλοί, µήπως είναι tabula rasa, δηλαδή άγραφη πλάκα και διαµορφώνονται µέσω της Παιδείας; Ή είναι από τη φύση τους ιδιοτελείς και ανταγωνιστικοί; Το ερώτηµα αυτό είναι κοµβικό γιατί καθορίζει το που θες να πάει η κοινωνία. Άλλες πολιτικές θα ασκήσεις αν ισχύει το πρώτο κι άλλες αν ισχύει το δεύτερο.
Η θεωρία που αναπτύσσετε την ονοµάζεται “τραγική ανθρωπολογία”. Τι ακριβώς είναι αυτή;
Η θεώρηση που βλέπει τον άνθρωπο ως φύση εγωιστή και αρπακτικό την ονοµάζω απαισιόδοξη ανθρωπολογία. Αυτή η ανθρωπολογία υποστηρίχθηκε από τον Τόµας Χοµπς και υποστηρίζει ότι αφού είναι έτσι η φύση του ανθρώπου το µόνο που µπορούµε να κάνουµε είναι διαµέσου της αγοράς να ρυθµίσουµε τον ανταγωνισµό. Στον αντίποδα βρίσκεται η αισιόδοξη ανθρωπολογία που θεωρεί ότι ο άνθρωπος είναι αγγελικός, δηλαδή καλός και ότι π.χ. το καπιταλιστικό σύστηµα ή παλαιότερα η φεουδαρχία είναι αυτά που τον εκµαυλίζουν. Σε αυτή την περίπτωση, το ζητούµενο είναι η άσκηση µιας παιδαγωγικής πολιτικής που θα τον επαναφέρει στη θέση του “ευγενούς άγριου” που έλεγε ο Ρουσσώ.
Στο βιβλίο, λοιπόν, διατυπώνω µία τρίτη εκδοχή των πραγµάτων που την ονοµάζω “τραγική ανθρωπολογία”. Αυτή βασίζεται στην άποψη ότι οι άνθρωποι δεν είναι µόνο ανταγωνιστικοί – ιδιοτελείς ή µόνο φύση καλοί, αλλά περιέχουν και τα δύο στοιχεία και παραµένει “ανοιχτό” το προς πια πλευρά θα κλίνουν. Η θεώρηση αυτή εδράζεται σε µία παραδοχή: ότι ο άνθρωπος είναι ένα εξατοµικευµένο ον, υπάρχει το “εγώ”, υπάρχει µία ατοµική ταυτότητα κι αυτό τον διαφοροποιεί από τα άλλα πρωτεύοντα θηλαστικά αλλά την ίδια στιγµή δεν µπορεί χωρίς το βλέµµα του άλλου, την ετερότητα, την αναγνώριση του άλλου. Άρα το άτοµο είναι το αποκορύφωµα του εγωισµού αλλά και το αποκορύφωµα του αλτρουισµού, γιατί ο άλλος υπάρχει µέσα µας. Αυτό το ονοµάζω εξαρτηµένη εξατοµίκευση και σε αυτό ακριβώς, το δισυπόστατο δηλαδή της ανθρώπινης ύπαρξης οφείλεται, οφείλεται η τραγικότητα.
Πέρα όµως από τη θεώρηση που διατυπώνεται για τη φύση του ανθρώπου, το πάτε κι ένα βήµα παρακάτω. Μιλάτε θεσµούς και για όρια. Τι είδους κοινωνία µπορούµε να οικοδοµήσουµε αν υποθέσουµε ότι ο άνθρωπος είναι µαζί και άγγελος και διάβολος;
Πρέπει να απαντηθεί ένα καίριο ερώτηµα για να δούµε αυτό που µε ρωτάτε. Το ερώτηµα αυτό είναι πρόοδος ή όρια; Πολιτισµός της ανεξέλεγκτης προόδου ή ένας πολιτισµός των ορίων;
Όπως ξέρουµε ο νεωτερικός πολιτισµός είναι ένας πολιτισµός της προόδου. Γι’ αυτό και σήµερα αν κάποιος τολµήσει να πει ότι είναι ενάντια στην πρόοδο θα χαρακτηριστεί αµέσως συντηρητικός. Όµως η πρόοδος, δηλαδή η πεποίθηση ότι το αύριο θα είναι καλύτερο από το χθες κι ότι υπάρχει µία ευθύγραµµη τελεολογική πορεία της ιστορίας προς το καλύτερο µέσω της επιστήµης, της γνώσης, της τεχνολογίας κ.λπ., έχει διαψευσθεί. ∆ύο Παγκόσµιοι Πόλεµοι ήταν αρκετοί για να προκαλέσουν τουλάχιστον ρωγµές σε αυτή την πεποίθηση.
Προσωπικά βρίσκοµαι πιο κοντά στην αντίληψη της σπειροειδούς εξέλιξης που περιέχει και την επανάληψη και την άνοδο.
Από εκεί και πέρα, θεωρώ ότι ο άνθρωπος θα πρέπει να ελέγξει και να τιθασεύσει τις δυνάµεις της βούλησης για ισχύ, κυριαρχία, εξουσία και δύναµη που φέρει µέσα του, δυνάµεις που στηρίζονται σε έναν εργαλειακό ορθολογισµό και συγχρόνως µέσα από θεσµούς να ενθαρρύνουµε τις αλτρουιστικές πλευρές του. Εκεί εδράζεται ο πολιτισµός των ορίων.
Πρακτικά σε τι µεταφράζεται ο πολιτισµός των ορίων;
Θα σας πω µερικά παραδείγµατα. Πριν την άνοδο της οικονοµίας της αγοράς, από τις πρωτόγονες κοινότητες των τροφοσυλλεκτών µέχρι τον Μεσαίωνα, η οικονοµία ήταν εγκιβωτισµένη µέσα στην κοινωνία, µαζί µε τη θρησκεία, το δίκαιο κ.λπ. Ήταν δηλαδή µία από τις πλευρές της ανθρώπινης ύπαρξης. Με την άνοδο, όµως, του καπιταλισµού για πρώτη φορά ο άνθρωπος άρχισε να ορίζεται από την οικονοµία. Να ορίζεται από τον τρόπο που παράγει τα αγαθά αλλά συγχρόνως και από την αρχή “καταναλώνω άρα υπάρχω”. Εποµένως, εδώ θα πρέπει να τεθεί το ζήτηµα των αναγκών. Οι ανθρώπινες ανάγκες – επιθυµίες είναι απεριόριστες, όπως λέει η οικονοµική επιστήµη, ή µήπως είναι περιορισµένες και ιστορικές; Θεωρώ, λοιπόν, ότι θα πρέπει να µιλήσουµε για επιβράδυνση της οικονοµικής δραστηριότητας. ∆εν µπορεί η οικονοµία να καθορίζει τα πάντα στην ανθρώπινη ύπαρξη κι όλες οι σχέσεις να γίνουν εµπορευµατικές. Γιατί όσο πιο εµπορευµατικές γίνονται τόσο περισσότερο χάνεται η ηθική βάση των ανθρωπίνων σχέσεων. Ένας πολιτισµός των ορίων εποµένως το πρώτο που πρέπει να θέσει είναι ότι δεν µπορούν τα πάντα να εµπορευµατοποιηθούν.
Το δεύτερο είναι ότι οι άνθρωποι θα πρέπει να πάνε σε µια εθελουσία απόσυρση από την κατοχή πραγµάτων. ∆εν µπορεί το µέτρο της ευµάρειας να έχει να κάνει µε το πόσα πράγµατα κατέχω. Τρίτον, χρειάζεται επιτήρηση των κοινώς συµφωνηθέντων, δηλαδή µηχανισµοί ελέγχου των στασιαστών από το αλτρουιστικό πνεύµα. Επίσης, πρέπει να πάµε σε ένα πολιτισµό ορίων σε ό,τι αφορά τον χρόνο εργασίας, να µπει ένα πλαφόν στον πλούτο και τα ανώτερα εισοδήµατα, να µπουν όρια στην τεχνολογία κ.λπ.
Ποιος θα θέσει όµως τα όρια;
Θα πρέπει να δούµε µικρές ανθρώπινες συνενώσεις, όπως κοινότητες, που επιτρέπουν να λαµβάνονται αποφάσεις άµεσα και µε δηµοκρατικό συµµετοχικό τρόπο. Εποµένως, µιλάµε για έναν πολιτισµό των κοινοτήτων και έναν πολιτισµό οµοσπονδιών των κοινοτήτων…
∆εν µοιάζει ουτοπικό σήµερα σε έναν παγκοσµιοποιηµένο κόσµο, που αυτό που συµβαίνει στην Αµερική επηρεάζει και το τελευταίο χωριό της Κρήτης, να µιλάµε για κοινότητες;
Αυτό είναι ένα δύσκολο θέµα. Χρειάζονται κινήµατα σε επίπεδο πολιτών, καταναλωτών κ.λπ. που να διεκδικήσουν πράγµατα. Επίσης, χρειάζονται συνέργειες ανάµεσα σε διαφορετικές κοινότητες. Χρειάζεται µια πολιτισµική επανάσταση που έχει να κάνει µε τον τρόπο που σκέφτονται οι άνθρωποι και αντιµετωπίζουν τη ζωή.
Έχει ενδιαφέρον το γεγονός ότι στο βιβλίο σας λέτε για την πρότασή σας ότι είναι µία αισιόδοξη πρόταση. Σε µια εποχή που η απαισιοδοξία είναι διάχυτη διεθνώς εσείς από που αντλείτε την αισιοδοξία σας;
Η τραγικότητα της ανθρώπινης φύσης που οφείλεται στο δισυπόστατο της ανθρώπινης ύπαρξης, δηλαδή ότι ο άνθρωπος είναι εγωιστής αλλά και αλτρουιστής συγχρόνως, δεν συνεπάγεται την απαισιοδοξία. Αντίθετα η επίγνωση ότι αυτές είναι δυνατότητες της ανθρώπινης ύπαρξης, µας ωθεί να σκεφτούµε τι πρέπει να κάνουµε.
Πώς όµως θα κινητοποιηθούν οι κοινωνίες δεδοµένου ότι αυτό που έχει χαθεί, µεταξύ άλλων, στις µέρες µας είναι η πίστη ότι µπορούµε να διεκδικήσουµε κάτι καλύτερο; Ότι µπορούν τα πράγµατα να γίνουν καλύτερα;
Μέσα στο βιβλίο προσπαθώ να τεκµηριώσω ότι µέσα στην ανθρώπινη ιστορία έχει γίνει πράξη ο αλτρουισµός. Είναι λίγες στιγµές –γιατί κυριαρχούν οι στιγµές ανταγωνιστικότητας- αλλά έγινε πράξη ο αλτρουισµός. Κι αυτό έγινε γιατί υπάρχουν δυνάµεις και στη φύση του ανθρώπου αλλά και κοινωνικά που ενθαρρύνουν την ανθρώπινη αλτρουιστική πλευρά. Από εκεί αντλώ την αισιοδοξία µου.
Η παρουσίαση
Το βιβλίο του Χάρη Ναξάκη “Ο Συµφεροντολόγος και ο Αλτρουιστής – Μια τραγική ιστορία του κόσµου” που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις “Κουκκίδα”, θα παρουσιαστεί τη ∆ευτέρα 11 Νοεµβρίου 2024, στις 19:00, στο Καφέ Κήπος.
Για το βιβλίο θα µιλήσουν οι: Γιώργος Σταµατόπουλος (δηµοσιογράφος ΕφΣυν – συγγραφέας), Γιώργος Κοκκινάκος (ψυχίατρος), Κωνσταντίνος Ζορµπάς (διευθυντής Ορθοδόξου Ακαδηµίας Κρήτης) και ο συγγραφέας Χάρης Ναξάκης (αφ. Καθηγητής Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων).
Την εκδήλωση διοργανώνουν οι Εκδόσεις “Κουκκίδα” και η Ορθόδοξος Ακαδηµία Κρήτης.
