» Μία τροπική καλλιέργεια με μεγάλο οικονομικό και οικολογικό ενδιαφέρον για την Κρήτη
Εισαγωγή
Το τέως Ινστιτούτο Ελιάς και Υποτροπικών Φυτών Χανίων, στις μέρες της δόξας του, είχε εγκαταστήσει στα Σφακιά φυτεία με το τροπικό φυτό των μεξικάνικων ημιερήμων, τη Χοχόμπα ((Jojoba) σε έκταση 30 στρεμμάτων!!!
Ναι καλά γράφτηκε 30 στρεμμάτων με στόχο να παραχθεί το απαραίτητο πολλαπλασιαστικό υλικό και να επεκταθεί η καλλιέργεια στα αμμώδη ή εγκαταλειμμένα εδάφη της Κρήτης και όχι μόνο. Η καλλιέργεια περιφραγμένη για την προστασία από τα αιγοπρόβατα και φροντισμένη μπήκε στην παραγωγή και συγκεντρώθηκαν καρποί για την ίδρυση φυτωρίου για την επέκταση της καλλιέργειας. Πολλαπλασιαστικό υλικό διατέθηκε και στην Πελοπόννησο.
Στα χρόνια που ακολούθησαν δυστυχώς η αποδυνάμωση του Ινστιτούτου από ερευνητικό και λοιπό επιστημονικό και τεχνολογικό προσωπικό είχε ως αποτέλεσμα να εγκαταλειφθεί αυτή η προσπάθεια. Αυτή τη στιγμή o γράφων δεν είναι σε θέση να γνωρίζει, αν υπάρχει η εν λόγω φυτεία και σε ποια κατάσταση βρίσκεται. Σήμερα όμως το ίδρυμα έχει ήδη κάπως στελεχωθεί με ερευνητικό προσωπικό .Κι ελπίζω να βοηθηθεί για την ανάπτυξη αυτής της πολλά υποσχόμενης καλλιέργειας.
Με το άρθρο αυτό θα επιχειρηθεί η συγκέντρωση της υπάρχουσας τεχνογνωσίας για τη Χοχόμπα προκειμένου να χρησιμοποιηθεί για να επαναξεκινήσει η προσπάθεια επέκτασης , γιατί πράγματι η καλλιέργεια αυτή παρουσιάζει ιδιαίτερο οικονομικό και οικολογικό ενδιαφέρον. Αξιέπαινη είναι και η προσπάθεια της εταιρίας S& B, η οποία στα πλαίσια της προστασίας του περιβάλλοντος δημιούργησε στη Μήλο φυτώριο αναπαραγωγής της Χοχόµπας δυναμικότητας 400 φυτών το χρόνο. Τελικός στόχος είναι η εγκατάσταση πειραµατικών συστάδων έκτασης 200 τ.µ. η καθεµία σε διάφορα ορυχεία και η µελέτη της συμπεριφοράς του φυτού σε διαφορετικά εδάφη. Πρέπει όμως να αναφερθεί πως στη χώρα μας η πρώτη βιβλιογραφική αναφορά για το συγκεκριμένο φυτό γίνεται το 1988 σε ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο των συναδέλφων Καίτης Χαλικιοπούλου-Αμπατζόγλου και Γεωργίου Σαπουντζή στο περιοδικό «ΒΕΛΤΙΩΤΙΚΑ» με τίτλο «JOJOBA (Χοχόμπα) μια νέα επαναστατική καλλιέργεια, ένα φυτό εύρημα και σήμερα προσελκύει το παγκόσμιο ενδιαφέρον, ένα φυτό της ερήμου που αιώνες έμεινε αγνοούμενο». Στη σχετική εικόνα φαίνεται η αξιόλογη κατάληξη του άρθρου αυτού.
Γνωριμία με το φυτό
Η Χοχόμπα είναι το μοναδικό είδος της οικογενείας Σιμμονδσιαδών (Simmondsiaceae). Το επιστημονικό της όνομα είναι Σιμμόνδσια η σινική (Simmondsia chinensis). Είναι γνωστό και με τα συνώνυμα Buxus chinensis και Simmondsia californica . Το κοινό όνομα Jojoba προέρχεται από την ονομασία Jojowi ή Hohowi από τους Ινδιάνους της φυλής Οοντχάν (O’odham). Στη διεθνή βιβλιογραφία το φυτό είναι γνωστό και με άλλα κοινά ονόματα: Τζοτζόμπα (Jojoba), Καρύδι του ελαφιού ( Deer nut, Noix de cerf), Καρύδι καφέ (Coffee nut , Noix de café), Μούρο του καφέ (Cofee berry, Baie de café), Καρύδι της γίδας (Goat ή buck nut, Noix de chèvre), Άγρια φουντουκιά (Wild hazel, Noisette sauvage), Καρύδι γουρουνιού (Pig nut, Noix de porc), Φυτό κινίνης (Quinine plant, Plante de quinine), Καρύδι κινίνης (Quinine nut, Noix de quinine), Φύλλο λεμονιού (Lemon leaf, Feuille de citron), Θάμνος Χοχόμπας (Jojobastrauch στα γερμανικά) Χαχούμπα (هوهوبا στα αραβικά) Τζότζομπα (חוחובה στα εβραϊκά) Γιόχοβα (ホホバ, στα γιαπωνέζικα), Χοχόμπα (Жожоба στα Ρωσικά) και άλλα.
Η Χοχόμπα είναι ένας πολύτιμος, ως επί το πλείστον ξυλώδης ,αειθαλής, πολυετής και ανθεκτικός στην ξηρασία καταπράσινος θάμνος. Η φυσική της διάρκεια ζωής, ανάλογα με τις συνθήκες στις οποίες αναπτύσσεται μπορεί να ξεπεράσει τα 100 και να φτάσει μέχρι και τα 300 χρόνια. Πολλές φορές διαμορφώνεται σε μικρό δέντρο με πυκνή κόμη και φτάνει σε ύψος τα 3 μέτρα. Είναι φυτό δίοικο με αρσενικά δηλαδή και θηλυκά άνθη σε διαφορετικά δέντρα, ανεμόφιλο και με πολλούς παράπλευρους βλαστούς. Πρόκειται στην ουσία για ξηρόφυτο. Γι’ αυτό και η καλλιέργειά του παρουσιάζει ιδιαίτερο οικονομικό ενδιαφέρον στις ξηρές και περιθωριακές εκτάσεις. Η χρήση του στις περιοχές αυτές, προσφέρεται και για την πρόληψη και αντιμετώπιση της απερήμωσης . Μετά από πυρκαγιά τα φυτά αναγεννιούνται εντός 10 χρόνων.
Κατάγεται από την έρημο Sonoran του Βόρειου Μεξικού και της Νοτιοδυτικής Αριζόνας και Μπάχας Καλιφόρνιας (Baja California ) των ΗΠΑ. Στην περιοχή αυτή η ετήσια βροχόπτωση κυμαίνεται από 80-450 χιλιοστά και οι θερμοκρασίες από 9-54ο C. Κατά βάθος είναι φυτό πολύ λιτοδίαιτο και αναπτύσσεται σε οριακής γονιμότητας εδάφη. Σε συστηματικές καλλιέργειες η προσθήκη Αζώτου και Φωσφόρου βελτιώνει την ανάπτυξη των φυτών και αυξάνει την παραγωγή τους. Ανέχεται σε ικανοποιητικό βαθμό την αλατότητα.
Όταν σε ετήσια βάση η βροχόπτωση είναι κάτω από τα 350 χιλιοστά η καλλιέργεια πρέπει να αρδεύεται, ιδιαίτερα στα αρχικά στάδια ανάπτυξης δηλαδή στους πρώτους 12-15 μήνες. Για την άρδευση μπορούν να χρησιμοποιηθούν και τα νερά βιολογικών καθαρισμών και τα υφάλμυρα. Η συστηματική καλλιέργεια χρειάζεται το 1/3 του απαιτούμενου για τα εσπεριδοειδή νερού ποτίσματος. Έτσι τα φυτά θα αναπτυχθούν κανονικά και θα αποκτήσουν πλούσιο ριζικό σύστημα. Η Χοχόμπα αναπτύσσεται ικανοποιητικά σε περιοχές με βροχοπτώσεις που κυμαίνονται μεταξύ 220-400 χιλιοστών. Τα καλύτερα φυτά παρατηρούνται με ετήσια βροχή 254 έως 380 χιλιοστά.
Σήμερα λόγω της υψηλής οικονομικής του αξίας, καλλιεργείται ως εμπορικό φυτό σε διάφορα μέρη του κόσμου, όπως Αργεντινή, Αυστραλία, Ινδία, Αίγυπτο, Ισραήλ, Μεξικό, Περού, Κένυα, Βραζιλία, Νότια Αφρική, Κόστα Ρίκα, Αϊτή, Παραγουάη , Παλαιστίνη, Σαουδική Αραβία, Χιλή και Ιράν. Φυτεύεται όταν η θερμοκρασία του εδάφους είναι γύρω στους 20 ° C. Οι βέλτιστες θερμοκρασίες κυμαίνονται μεταξύ 27-33 ° C. Οι χαμηλές θερμοκρασίες κάτω των -3 ° C ειδικά κατά τη διάρκεια της ανθοφορίας μπορούν να προκαλέσουν βλάβη στο φυτό. Τα μεταγενέστερα στάδια της ανθοφορίας υποφέρουν από το ψύχος περισσότερο από τα αρχικά. Το υπερβολικό κρύο κατά την πρώιμη ανάπτυξη των δενδρυλλίων μπορεί να νεκρώσει ολόκληρες φυτείες. Ωστόσο, οι ώριμοι θάμνοι είναι πιο ανθεκτικοί στο ψύχος και μπορεί να επιβιώσουν. Η απόδοσή τους όμως θα μειωθεί αισθητά.
Το φυτό αναπτύσσεται σε τραχιά, πετρώδη, ελαφρά και καλά στραγγιζόμενα αμμώδη ή χαλικώδη εδάφη με οξύτητα 5-8.5 .Προτιμά πολύ αμμώδη εδάφη με χαμηλή οργανική ουσία και ανέχεται όπως αναφέρθηκε τα αλατούχα περιβάλλοντα. Στον τόπο καταγωγής του φυτού βρέθηκαν φυτά από το επίπεδο της θάλασσας μέχρι τα 1500 μέτρα υψόμετρο. Η στράγγιση είναι κρίσιμος παράγοντας. Για το λόγο αυτό θα πρέπει να αποφεύγονται βαριά αργιλώδη και πηλώδη εδάφη, γιατί αν πλημμυρίσουν σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα θα νεκρωθεί το υφιστάμενο φυτικό κεφάλαιο.
Η Χοχόμπα πολλαπλασιάζεται με σπόρο, με εμβολιασμένα φυτά, με μοσχεύματα βλαστών ή ριζών και με φυτά από ιστοκαλλιέργεια. Ο πολλαπλασιασμός με το σπόρο είναι φτηνή και εύκολη πρακτική , αλλά παρουσιάζει σοβαρά μειονεκτήματα λόγω της γενετικής ετερογένειας της Χοχόμπας. Συγκεκριμένα παρατηρείται η τάση να παράγονται περισσότερα αρσενικά από τα θηλυκά. Η αναλογία αυτή κυμαίνεται από 1:1 ή 5:1 αρσενικά προς θηλυκά. Επιπλέον πολλά από τα θηλυκά είναι χαμηλής παραγωγικότητας.
Το φυτό στον τόπο καταγωγής προσβάλλεται από διάφορα ορθόπτερα και κολεόπτρα που μασούν τα φύλλα. Το σκαθάρι Amphicerus simplex διανοίγει επιζήμιες στοές στο ξύλο. Στο φυτώριο του Ινστιτούτου βρέθηκε προσβολή από το μύκητα Vericillium dahliae. Τα ποντίκια τρώνε τους καρπούς που πέφτουν φυσιολογικά. Γενικά η Χοχόμπα δεν έχει σοβαρά φυτοπροστατευτικά προβλήματα.
Είναι φυτό βαθύρριζο. Οι κύριες ρίζες μπορεί να φτάσουν μέχρι και τα 15-25 μέτρα. Το βαθύ ριζικό σύστημα του επιτρέπει να επιβιώνει σε ξηρές συνθήκες.
Τα φύλλα του φύονται στο βλαστό σε αντίθετη θέση. Είναι ωοειδή ή επιμήκη με μήκος 2-3 και πλάτος 1.0 -1.5 εκατοστά. Έχουν δερματώδη υφή και γκριζοπράσινο – γαλαζοπράσινο χρώμα. Αποτελούν ιδιαίτερη τροφή για τα αιγοπρόβατα, τα βοοειδή και τα κουνέλια.
Τα άνθη σχηματίζονται στη νέα βλάστηση, η οποία αναπτύσσεται στη διάρκεια της ζεστής περιόδου στα τέλη του καλοκαιριού ή στις αρχές του φθινοπώρου μετά τη συγκομιδή της προηγούμενης καλλιέργειας. Γενικά, τα αρσενικά φυτά ανθίζουν νωρίτερα από τα θηλυκά. Τα αρσενικά άνθη αρχίζουν να εμφανίζονται κατά το δεύτερο έτος ανάπτυξης με τη μορφή ταξιανθίας βότρυος. Είναι μικρά, πρασινοκίτρινα με 5-6 σέπαλα και χωρίς πέταλα. Τα θηλυκά άνθη είναι μονήρη πρασινωπά χωρίς πέταλα. Δεν εκπέμπουν κανένα άρωμα που να ελκύει τα έντομα-επικονιαστές. Κατά συνέπεια η επικονίαση γίνεται με τη βοήθεια του ανέμου. Η γύρη μπορεί να φτάσει μέχρι και τα 33 μέτρα. H διαφοροποίηση και η διακοπή του λήθαργου των ανθοφόρων οφθαλμών απαιτεί 15-30 ημέρες με θερμοκρασία 15-20 ° C . Η άνθιση αρχίζει από το Μάρτη και φτάνει μέχρι το Μάη.
Οι καρποί είναι ωοειδείς με μορφή κάψουλας μήκους 1-2 εκατοστά περιβαλλόμενης εν μέρει στη βάση από τα πράσινα σέπαλα, τα οποία με τον καιρό κατά την ωρίμανση μεταχρωματίζονται σε καφετιά.
Οι σπόροι ανάλογα με τις συνθήκες διαχείρισης είναι επιμήκεις , ελαφροί σφαιρικοί και αιχμηροί και έχουν διαφορετικό σχήμα, μέγεθος, χρώμα και βάρος,. Οι ώριμοι είναι ωοειδείς σκληροί και φαιόχρωμοι. Ωριμάζουν κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού. Σε κάθε καρπό μπορεί να εμπεριέχονται 1-3 σπόροι.
Η συλλογή των καρπών γίνεται μηχανικά ή με το χέρι από τους θάμνους. Με τη φυσική πτώση τους στο έδαφος γίνονται βορά τρωκτικών. Γι’ αυτό δεν πρέπει να μένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα στο έδαφος. Μέχρι τουλάχιστον το τέταρτο έτος από τη φύτευση τα φυτά δεν δίνουν οικονομικά συμφέρουσα παραγωγή. Κάθε θάμνος παράγει περίπου ετησίως 2-3 κιλά δηλαδή 200 -300 κιλά στο στρέμμα. Με προσεκτική επιλογή των φυτών και σωστή διαχείριση της φυτείας η παραγωγή μπορεί να φτάσει στα 4-5 κιλά ετησίως ανά θάμνο. Το 1999-2001, το Ισραήλ παρήγαγε το ένα τρίτο της παγκόσμιας παραγωγής.
Βιομηχανική, κοσμητολογική και φαρμακευτική χρήση
Η Χοχόμπα χαρακτηρίζεται ως ένα από τα σπάνια φυτά πολλαπλών χρήσεων, που μπορούν να βελτιώσουν το εισόδημα πολλών φτωχών γεωργικών εκμεταλλεύσεων και να λύσουν περιβαλλοντικά προβλήματα σχετιζόμενα με την ερημοποίηση, τα ορυχεία, τα λατομεία και τις πυρκαγιές. Πράγματι σε πολλές χώρες αποτέλεσε το μέσο αποτροπής της ερημοποίησης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι περιπτώσεις στη έρημο Thar στην Ινδία και 6 October στην Αίγυπτο. Αποκτά επίσης ιδιαίτερη σημασία ως διακοσμητικό φυτό στην αρχιτεκτονική του τοπίου. Τα φύλλα έχει αποδειχθεί πρόσφατα ότι έχουν μια σημαντική αντιοξειδωτική φλαβονοειδή ένωση που εμπλέκεται στη θεραπεία του άσθματος, των φλεγμονών και του καρκίνου. Βρέθηκε ακόμα πως τα φύλλα των αρσενικών και θηλυκών φυτών μαζί με τον πλακούντα των σπόρων έχουν αντιβακτηριακή και τοξική δράση έναντι καρκινικών κυτταρικών σειρών. Πρόσφατα απομονώθηκε από τη Χοχόμπα ένας αναστολέας της δράσης του ενζύμου της κυκλοοξυγενάσης (cyclooxygenase- COX) με αντικαρκινική δράση. Αποδείχτηκε επίσης πως τα εκχυλίσματα από τη Χοχόμπα έχουν αντιμικροβιακή και αντιμυκητιακή δράση έναντι πολλών παθογόνων. Διαπιστώθηκε πως με τη χρήση των εκχυλισμάτων αυτών ελέγχθηκαν τα παθογόνα Bacillus cereus, Salmonella typhimurium, Clostridium perfringens, Escherichia coli, Aspergillus flavus και Candida albicans.
Ο πλακούντας της Χοχόμπας είναι μικρότερου κόστους και μπορεί στις ζωοτροφές να αντικαταστήσει μέχρι και το 25% των ιχθυάλευρων του Oreochromis niloticus χωρίς επιπτώσεις. Αποτελεί επίσης πολύτιμο συμπλήρωμα ζωοτροφών γιατί περιέχει 20-30% πρωτεΐνες. Πρέπει όμως να απομονωθούν οι τοξικές ουσίες η σιμμονδσίνη (Simmondsin) και η σιδηρούχος σιμμονδσίνη 2 (Simmondsin 2′-feroulate) . Από την άλλη πλευρά οι ουσίες αυτές χαρακτηρίζονται από εντομοκτόνο, μυκητοκτόνο και αντιεπιληπτική δράση. Η σιμμονδσίνη για παράδειγμα έλεγξε σε μεγαλύτερο βαθμό το μύκητα Botrytis fabae από τον Fusarium oxysporum. Η σιμμονδσίνη 2 ανέστειλε περισσότερο τη δράση των μυκήτων Rhizocotonia solani και Botrytis fabae και λιγότερο τους Pythium debarianum και το Fusarium oxysporum. Αυτό σημαίνει πως οι ενώσεις αυτές μπορεί να χρησιμοποιηθούν για την παρασκευή φυσικών φυτοπροστατευτικών προϊόντων
Ιδιαίτερα όμως υποσχετικό είναι το παραγόμενο από τους σπόρους του φυτού λάδι, το χοχομπόλαδο ή χοχομπέλαιο. Η περιεκτικότητα των σπόρων σε λάδι ανέρχεται γύρω στο 44-65%. Οι Ινδιάνοι της περιοχής καταγωγής της Χοχόμπα χρησιμοποιούσαν το λάδι από θρυμματισμένους σπόρους για τη φροντίδα του δέρματος και για ιατρικούς σκοπούς. Το λάδι της Χοχόμπας έγινε ευρέως γνωστό από τους Ισπανούς ιεραποστόλους του 18ου και 19ου αιώνα. Είναι ανοικτού κίτρινου χρώματος, άοσμο, υψηλού ιξώδους και παραλαμβάνεται με ψυχρή πίεση. Παρουσιάζει μεγάλη σταθερότητα κατά την θέρμανση ακόμη και σε θερμοκρασία 300 -380ο C για 4 ημέρες . Στη θερμοκρασία αυτή δεν παρατηρείται καμία αλλαγή στις φυσικές του ιδιότητες. Διαλύεται στους γνωστούς διαλύτες των λιπών και ελαίων. Παραμένει αδιάλυτο στην αιθυλική αλκοόλη και την ακετόνη. H δομή του μοιάζει με το φυσικό σμήγμα του ανθρώπινου δέρματος και γι’ αυτό μπορεί να εισχωρήσει στην επιδερμίδα ευκολότερα από κάθε άλλο έλαιο. Συνηθίζεται να αποκαλείται και «υγρό κερί». Κι αυτό γιατί δεν περιέχει μίγμα τριγλυκεριδίων και χοληστερόλη, αλλά μια μεγάλη σειρά εστέρων υψηλού μοριακού βάρους. Χημικά θεωρείται εστέρας του τύπου CH3 (CH2 )7CH = CH-(CH2 )7CO-O-(CH2 )11CH = CH(CH2 )7CH3 . Από το χοχομπόλαδο απομονώθηκαν επίσης στερόλες , βιταμίνες και λίγα φλαβονοειδή. Τα τελευταία αξιολογήθηκαν βιολογικά για την ηπατοπροστατευτική και αντιοξειδωτική τους δράση. Το λάδι αυτό δεν διασπάται από φυσιολογικές μεταβολικές διαδικασίες και μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως αντιαφριστικός παράγοντας, στην παραγωγή αντιβιοτικών και για τη θεραπεία διαφόρων δερματικών διαταραχών. Διαθέτει μοναδικές εξαιρετικές ιδιότητες για πολλές βιομηχανικές και φαρμακευτικές χρήσεις. Θεωρείται ως μία μοναδική πηγή απλών μονοακόρεστων αλκοολών όπως η 11-εικοσενόλη, η 13-δοκοζενόλη και η 15-τετρακοζενόλη, οι οποίες χαρακτηρίζονται ως προϊόντα υψηλής προστιθέμενης αξίας. Για το λόγο αυτό το χοχομπέλαιο χρησιμοποιείται στη «λεπτή» χημική βιομηχανία για παραγωγή φαρμακευτικών προϊόντων. Μπορεί να καταστεί μια εξαιρετική πηγή αλκυλεστέρων λιπαρών οξέων ή βιοντίζελ μετά τη διαδικασία διεστεροποίησης και τα στάδια καθαρισμού. Ακόμα μπορεί να συμμετάσχει σε πολλές διαφορετικές αντιδράσεις όπως στην υδρογόνωση, στην αλογόνωση και στη θείωση για τη λήψη μεγάλης αξίας προϊόντων. Ιδιαίτερα οι εφαρμογές του στην παραγωγή φαρμακευτικών προϊόντων και καλλυντικών είναι πολυάριθμες . Είναι διαπιστωμένη η φαρμακευτική του δράση σε διάφορες παθήσεις του δέρματος και του τριχωτού της κεφαλής . Θεωρείται η «τροφή» του δέρματος. Το χοχομπόλαδο προκαλεί ανακούφιση από τους πονοκεφάλους και τη φλεγμονή του λαιμού και θεραπεύει τις πληγές. Συστήνεται ως μαλακτικό του δέρματος ,για την αντιμετώπιση της ακμής, της ψωρίασης , της υπερχοληστερολαιμίας ως αντιφλεγμονώδες και ως αντιοξειδωτικό. Η αντιφλεγμονώδης δράση του οφείλεται κυρίως στο μυριστικό οξύ που περιέχει. Αναφέρεται ακόμα ότι έχει, αντιμικροβιακή , αντιμυκητιακή , εντομοκτόνο και αντιτρωκτική δράση. Στην κοσμητολογία βρίσκει ευρεία εφαρμογή στην παρασκευή αντηλιακών, για την περιποίηση του δέρματος κυρίως ως ενυδατική κρέμα, ως μαλακτικό των μαλλιών και ως λιπαντικό. Το χοχομπόλαδο παρουσιάζει επίσης ιδιαίτερο οικονομικό και περιβαλλοντικό ενδιαφέρον γιατί αποτελεί βασικό υποκατάστατο του φαλαινέλαιου, για την παραγωγή του οποίου απειλούνται με αφανισμό οι φάλαινες.
Επίλογος
Η ερημοποίηση έχει «χτυπήσει για τα καλά την Κρήτη. Πολλά λατομεία μη αποκατεστημένα δημιουργούν άθλια περιβαλλοντική εικόνα. Ο ρυθμός των πυρκαγιών βοηθούσης και της κλιματικής αλλαγής αυξάνεται επικίνδυνα. Μια από τις καλλίτερες λύσεις για τη θεραπεία αυτών το καταστάσεων είναι και η προώθηση της καλλιέργειας της Χοχόμπας. Εδώ και τώρα θα πρέπει να ξαναξεκινήσει η παρατημένη πρωτοποριακή προσπάθεια. Κι αυτό γιατί χωρίς καμιά αμφιβολία η καλλιέργεια αυτή είναι επιπλέον μια σπουδαία πηγή εισοδήματος για την οικονομική ανάπτυξη της χώρας. Η δημιουργία εμπορικών φυτειών δεν χρειάζεται ειδική γεωργική μεθοδολογία και ιδιαίτερο εξοπλισμό. Δεν απαιτεί γόνιμο έδαφος ούτε πολύ νερό. Το μέλλον της προδιαγράφεται ευοίωνο μετά τα συμπεράσματα που έχουν εξαχθεί από μελέτες αξιοποίησης του χοχομπόλαδου στη βιομηχανία και στην ιατρική και ιδιαίτερα της συμβολής στην παραγωγή βιοκαύσιμου και βιοενέργειας. Έπειτα η καλλιέργεια φαίνεται να έχει σχετικά ολιγάριθμα φυτοπαράσιτα που να απειλούν την παραγωγή της. Η αύξηση της καλλιέργειας της προβλέπεται μελλοντικά να ακολουθήσει διεθνώς εκθετική εξίσωση. Δεν πρέπει κατά συνέπεια να χαθεί η ευκαιρία. Στο διεθνές συνέδριο για τη Χοχόμπα που έγινε στο Χαρτούμ του Σουδάν το 1982 μεταξύ άλλων ειπώθηκε «Αρχίστε την καλλιέργεια της Χοχόμπας και θα έχετε μια νέα σπουδαία καλλιέργεια ,που θα αντικαταστήσει το λίπος της φάλαινας, θα φέρει επανάσταση στη Βιομηχανία και Φαρμακευτική, θα δημιουργήσει μια σειρά γεωργικών προϊόντων και επιχειρήσεων». Είθε τα λόγια αυτά να φτάσουν σε «ευήκοα ώτα» των ιθυνόντων της αγροτικής ανάπτυξης της Πολιτείας μας.
