Συγκοινωνούντα
στην Τέχνη δοχεία
Η θεωρία συναντά
τη δημιουργική πράξη
2. Αστροπελέκια
φ-ευ* στην Κρητική γη
…εκοίταα, κι ητανε μακριά ακόμη τ’ ακρογιάλι
Αστροπελέκι μου καλό, για ξαναφέξε πάλι !
Τρία αστροπελέκια επέσανε, ένα ξαπίσω στ’ άλλο
Πολύ κοντά στην κορασιά με βρόντημα μεγάλο
Τα πέλαγα στην αστραπή κι ο ουρανός αντήχαν
Οι ακρογιαλιές και τα βουνά μ’ όσες φωνές κι αν είχαν…
Διονύσιος Σολωμός, «ο Κρητικός» (1)
Φ= ο γεωμετρικός λόγος 1.618 η περίφημη Χρυσή τομή, ναυτίλος
Ευ= επιρ. (αρχαιοπρ.) σωστά, όπως αρμόζει, καλά, χρησιμοποιείται αμφίδρομα και ως συνθετικό λόγιων λέξεων, μπροστά (θετικά) για να προσδιορίσει ιδιότητα, χαρακτηριστικά
Φευ = επιρ. (αρχαιοπρ.) εκφράζει απελπισία, οδύνη, αγανάκτηση, λατ.Fu., fi, γερμαν. Pfui. Αγγλ. Faugh
Στη γλωσσολογική αυθαίρετη σχηματική μου πρόθεση, η ανάλυση δύο θετικών αρμονικών, αισθητικών εννοιών και η επαναδιατύπωση σε ένα φ-ευ, όχι τραγικό εκ προοιμίου αλλά αφυπνιστικό, στην αναζήτηση αρμονίας μεταξύ φύσης και ανθρώπου. (2)
ΓΙΑ ΜΙΑ ΠΟΡΕΙΑ ΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΗ
Τρίτη 8 Οκτωβρίου βράδυ,, είμαι έτοιμος να πάω στα εγκαίνια της έκθεσης φωτογραφίας του φίλου Μιχάλη Καλαϊτζάκη, «Αναγκαστική πορεία», (Diction) στη μικρή αίθουσα Τέχνης «ΣΤΟΑrt» στη Σπλάντζια, όταν ξεσπάει η πρώτη φθινοπωρινή καταιγίδα του 2014 με μα απίστευτα δραματική ομοβροντία. Οι λάμψεις, μου δημιουργούν εκκενωτικό φόβο, που τον κοντρολάρω μόνο με την ανάγκη να ζήσω και οπτικά το φαινόμενο. Ανεβαίνω σε ένα σκεπασμένο-ανοιχτό μέρος της ταράτσας μου και ζω το μεγαλείο της παρατεταμένης σε πολλά μέρη του ορίζοντα «πτώσης» των αστροπελεκιών. Φόβος, μεγαλείο της φύσης, ρομαντική αίσθηση: ασημαντότητα του ανθρώπου, απελευθέρωση της εγγραφής του μυστηρίου στον πυρήνα της ορθολογικής αντιμετώπισης των φυσικών φαινομένων, ανάκληση του μεγαλείου της ποίησης του. Πόσο ρομαντικό το βρίσκω!!
Μετά από λίγο, βρισκόμαστε -αφού έχει καταλαγιάσει η καταιγίδα- στην έρημη πλατεία να συζητάμε πίνοντας ρακή, για Τέχνη. Ο Μιχάλης, ευαίσθητος δάσκαλος, εναλλάσσει τις φροντιστηριακές του θετικές υποχρεώσεις απέναντι στους έφηβους μαθητές του με την ποιητική δημιουργικότητα, αλλά και την αισθητική κατάρτιση στη φωτογραφία. Μας ξεναγεί στις λίγες φωτογραφίες που λένε τόσα πολλά, χωρίς να λένε τίποτα… περιγραφικά. Χωρίς «μαγειρέματα του υπολογιστή» ανακαλεί μέσα από τη καθημερινή σήμανση, ζεύγη αμφισημιών, όπου οι κώδικες μετατέθηκαν –ανά πάσα στιγμή σαν ερώτημα- από το πραγματικό, στο φαντασιακό ή από το εξαναγκαστικό στο πεδίο διαφυγής, δηλαδή στον συμβολοποιημένο χωροχρόνο και την a priori στάση – θέαση που δίνει η ίδια η φωτογραφία όχι εργαλειακά ως καταγραφή του βιωματικού προσωπικού χρόνου, αλλά εκείνου του ευρύτερου κοινωνικού και Φευ τη δεδομένη στιγμή η συνειδητοποίηση αλλαγής πλεύσης από τον ίδιο -ως ζητούμενο- στον ΕΥ- αισθητοποιημένο πολίτη για «Αναγκαστική πορεία» αλλαγής στον τρόπο ζωής του. «…μέσα στην κατακερματισμένη αποτύπωση μιας λεωφόρου ανάπτυξης με λανθάνουσα ιδεατή σήμανση, διαφαίνεται η κρακελαρισμένη κοινωνική συνοχή της τρέχουσας καθημερινότητας και υποβόσκουσα ελπίδα μιας νέας πορείας που εναγωνίως αναζητείται…» (3)
Η δεδομένη συζήτηση μου έφερε από τον Μονόδρομο του Βάλτερ Μπένγιαμιν τη θέση του ίδιου του μεγάλου στοχαστή το έργο τέχνης την εποχή της δυνατότητας τεχνικής αναπαραγωγής του (4) Ο συγγραφέας αφού βάζει στα θεωρητικά πλαίσια διατυπώσεις όπως:
Στη φωτογραφία, η αξία έκθεσης αρχίζει να παραγκωνίζει τη λατρευτική αξία σε όλα τα μέτωπα. Ωστόσο, η τελευταία δεν παραδίδεται αμαχητί. Καταφεύγει στο έσχατο οχυρό:στην ανθρώπινη όψη. Δεν είναι καθόλου τυχαίο που το πορτρέτο ευρίσκεται στο επίκεντρο της πρώιμης φωτογραφίας. Στη λατρεία της ανάμνησης των μακρινών ή νεκρών αγαπημένων βρίσκει η λατρευτική αξία την έσχατη διαφυγή…. Και συνεχίζει παρακάτω (το συνδυάζω με την έκθεση του Μιχάλη) …εκεί, όμως, που ο άνθρωπος αποτραβιέται απ τη φωτογραφία, εκεί ακριβώς και η αξία έκθεσης εμφανίζεται για πρώτη φορά ανώτερη σε σχέση με τη λατρευτική. Στην επικύρωση αυτής της διαδικασίας, συνίσταται ακριβώς η ασύγκριτη σπουδαιότητα του έργου του Ατζέ,(5 ) ο οποίος γύρω στα 1900 φωτογράφισε όψεις των δρόμων του Παρισιού χωρίς ανθρώπινη παρουσία. Είναι απόλυτα δικαιολογημένο αυτό που ειπώθηκε γι αυτόν, ότι φωτογράφισε τους δρόμους σαν τόπους εγκλημάτων. Ο τόπος του εγκλήματος είναι επίσης κενός ανθρώπινης παρουσίας. Η φωτογράφισή του γίνεται για λόγους τεκμηρίωσης. Στον Ατζέ οι φωτογραφικές λείψεις αρχίζουν να καθίστανται αποδεκτές ψηφίδες της ιστορικής διαδικασίας. Αυτό συνιστά τη συγκαλυμμένη πολιτική σημασία τους. Κατά μια ορισμένη έννοια απαιτούν ήδη μια πρόσληψη. Δεν τους ταιριάζει πλέον η ελεύθερα αιωρούμενη θεώρηση. Κινητοποιούν τον παρατηρητή ο οποίος αισθάνεται ότι πρέπει να αναζητήσει έναν καθορισμένο δρόμο που οδηγεί σε αυτές…
ΜΕΤΑ ΡΟΜΑΝΤΙΚΑ ΜΕ ΔΙΑΘΕΣΗ ΕΚΛΕΚΤΙΣΤΙΚΗ
Την άλλη μέρα Τετάρτη μετά τη συζήτηση που είχαμε για το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.Κ. με την άξια καθηγήτρια κυρία Σίτσα Κοτσιφάκη (6 ) αναφερθήκαμε στο Σολωμό και το πόσο «αισθητικό πλούτο» βρίσκει στο έργο του, και πόσο σημαντικό είναι να διδάσκεται ο «Κρητικός» στους νέους μας. Σκέφτομαι προφανώς, οι υφολογικές του κατατάξεις αδικούν το έργο, αφού εάν για παράδειγμα το κατατάξουμε στη ρομαντική σχολή με την έννοια που δίνει:(7 ) «η φιλοσοφία του Ρ. πηγάζει από την πίστη προς την ελευθερία, η οποία δείχνει πως το ανθρώπινο πνεύμα επιβάλλει σε όλους τη δυνατότητα να συγκροτούν τον κόσμο όπως ο καλλιτέχνης συγκροτεί το δημιούργημα του. Ο ρομαντισμός σηματοδοτεί ην υποκειμενική νοοτροπία με απόλυτο τρόπο, τη χωρία όρια φαντασία και ανοίγει διάπλατα τα όρια για την ανεξαρτησία της πνευματικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας. Η μελαγχολία, η θρησκευτικότητα, η περιπέτεια, η φύση, η αγάπη για το παρελθόν και τις παραδόσεις, ο θάνατος είναι βασικά θέματα που συγκινούν ιδιαίτερα τους ρομαντικούς καλλιτέχνες. Το κυριότερο όμως, και το πιο αγαπημένο θέμα είναι ο έρωτας και η ερωτική δυστυχία…» Ο ρομαντισμός βέβαια, θεωρήθηκε από πολλούς ότι αρνείται στην τέχνη το δικαίωμα του κοινωνικού ρόλου, στοιχείο που συζητήθηκε στις έμπρακτες εκφάνσεις του. Βλέπε π.χ. ο ρόλος (ο επαναστατικο-κοινωνικός) του Λόρδου Μπάιρον. Κάθε περίπτωση κρίνεται ξεχωριστά και μάλιστα που υπάρχουν γνήσιοι μεγάλοι ρομαντικοί καλλιτέχνες Ουγκώ και Σίλεϊ, στη λογοτεχνία, Μπλέικ, Ντελακρουά, Ζερικώ, Τέρνερ, Φρήντριχ (8) αλλά και Σοπέν, Λιστ και Σούμπερτ στη μουσική. Υπάρχουν και μεγάλοι συγγραφείς όπως ο Φλωμπέρ που μπερδεύουν τους ειδικούς στη κατάταξη τους, αφού τα ρομαντικά στοιχεία συνυπάρχουν με ρεαλιστικά σε ένα μείγμα που τους κατατάσσουν πρόδρομους του μοντερνισμού. (βλέπε το μαρτύριο του Αγίου Αντωνίου). Φυσικά, στην αξιολόγηση και την κατάταξη πρέπει να λαμβάνουμε υπ όψιν την δυναμική στάση-σκοπιά του κρίνοντος, αισθητική αλλά και ιδεολογικοπολιτική, για παράδειγμα ο Κώστας Βάρναλης στα «Αισθητικά κριτικά» (9) αναφέρει πόσο κακοποιήθηκε ο Σολωμός, για να από-δείξει μέσα από τον δοκιμιακό χαρακτήρα του κεφαλαίου «οι δυο μορφές της κριτικής: κατάφαση και άρνηση» …και για να ξανάρθουμε στο Σολωμό, διαπιστώνουμε πως οι καλύτεροι του στίχοι δεν έχουνε κανένα «πνευματικό» περιεχόμενο (μονάχα συναισθηματικό) π.χ.
Περίσσια γλυκομίλητο νέον πνεύμα της θαλάσσης.
Ανάκουστος κελαηδισμός και λιποθυμισμένος.
Νύχτα γεμάτη θάματα, νύχτα γεμάτη μάγια.
Δε συμφωνώ με την άποψη αυτή του Βάρναλη που και ιστορικά έχει αμφισβητηθεί μπορεί ταυτόχρονα να είναι και “συναισθηματικό και πνευματικό”.
Και για του λόγου το αληθές, επιλέγω ένα κομμάτι από το λεξικό του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης «ο Ρομαντισμός αντιπροσωπεύει περισσότερο μια θεώρηση πνευματική παρά ένα σύνολο ιδιαίτερων υφολογικών χαρακτηριστικών και εμπερικλείει την έκφραση μιας ιδέας που τείνει να έχει μια λεκτική και όχι οπτική προέλευση» (10 )
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) Διονύσιος Σολωμός “Ο Κρητικός” Το απόσπασμα που επέλεξα φυσικά δεν προσδιορίζει στο σύνολό του τα στοιχεία της ανδρείας του έρωτα των αντιθέσεων και των μηνυμάτων
(2) Το ευ μας δίνει το όμορφο ευ-μορφη και κατά προέκταση τον σημαντικότερο άξονα – δια-χρονικά, της αισθητικής
(3) Απόσπασμα από τη δήλωση του επιμελητή της έκθεσης στον Δ. Μαριδάκη για τον έταιρο επιμελητή και τη φωτογραφική του δουλειά, Νίκο Καμπιανάκη θα ασχοληθούμε σε επόμενο κείμενο
(4) Από το βιβλίο του W. Benjamin “Για το έργο τέχνης/ τρια δοκίμια εκδ. Πλέθρον / Θεωρία τέχνης.
(5) Ο διάσημος γάλλος φωτογράφος Eugene Atger (1857-1927) αφιέρωσε τη ζωή του στον σκοτεινό θάλαμο, εκτυπώνοντας φωτογραφίες από το Παρίσι ο Μπ. κάνει εκτεταμένη αναφορά στη Σύντομη ιστορία της φωτογραφίας. Μου θύμισε επίσης το αριστούργημα του βωβού κινημ. “Το Παρίσι κοιμάται” του Ρενέ Κλαίρ ένα αριστούργημα του μοντερνισμού.
(6) Σε κάθε κείμενο αναφέρονται εκπαιδευτικοί της δημόσιας ιδιωτικής εκπ. που κάνουν καλά τη δουλειά τους
(7) Από το “Λεξικό των Ισμων” του Αντώνη Διαμαντίδη με εξώφυλλο του σπουδαίου ζωγράφου χαράκτη Εσερ εκδ. Γνώση
(8) Ιδιαίτερα οι Τέρνερ (Αγγλία) Φρήντριχ (Γερμανία) υμνήσανε τη φύση και “σμικρύνανε” τον άνθρωπο
(9) “Αισθητικά Κρητικά” του Κ. Βαρνάλη 2 τόμος εκδ. Κέδρος. Ο Λαϊκός σπουδαίος ποιητής σε δοκίμια με αντικειμενικά και προσωπικά στοιχεία
(10) Από το Λεξικό Τέχνης και Καλλιτεχνών. Πανεπ. της Οξφόρδης “Νεφέλη”.
