Συγκοινωνούντα στην Τέχνη δοχεία
Από τη Λογοτεχνία
στην εικαστική δράση
3. Αγάπη βαθειά
εύμορφη… κατανόηση
Όταν μ’ ελπίδα απόκοτα φτερά
Ανοίγει προς το αιώνιο η Φαντασία
Της φτάνει λίγος τόπος σα σκορπά
Στη ζάλη του καιρού κάθε ευτυχία.
Η έννοια στην καρδιά βαθιά φωλιάζει,
Γεννώντας πόνους μυστικούς εκεί
Ανήσυχη, χαρά κι ανάπαψη ταράζει
Και προσωπίδες πάντα νέες φορεί,
Σα σπίτι, κτήμα, σαν παιδί, γυναίκα βγαίνει
Σα μαχαίρι, φαρμάκι, σα νερό η φωτιά…
Από το «Φάουστ» του Γκαίτε (1)
ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗ ΦΡΕΝΙΤΙΔΑ Η ΑΓΑΠΗ ΤΩΝ ΑΦΩΝ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗ
Νικόλας Σεβαστάκης:
Μα, πώς διαπιστώνεις αυτή τη δυσφορία για το «θέλω» όταν από παντού εκφράζονται επιθυμίες προς ικανοποίηση και ο σύγχρονος φιλελεύθερος κόσμος μοιάζει να καθαγιάζει την υποκειμενική διεκδίκηση τη ΒΟΥΛΗΣΙΑΡΧΙΚΗ φρενίτιδα, τα άπειρα, βίαια και ανυπόμονα «θέλω»;
Τετάρτη 29/10 εγκαινιάστηκε η αναδρομική έκθεση του ζωγράφου, αρθρογράφου και Πανεπιστημιακού καθηγητή Δημήτρη Α. Σεβαστάκη στην πινακοθήκη Γρηγοριάδη. (2)
Στη συνέντευξη του στον Γιώργο Κιούση στην Ελευθεροτυπία, την ίδια μέρα μεταξύ άλλων απαντά στην ερώτηση –Τι σας λείπει; -«χρόνος με την οικογένεια μου, η βεβαιότητα, τα χρήματα, οι ώρες περιπλάνησης, η Σάμος. Μου λείπει αυτό που είχα όταν δεν είχα τίποτα. Αλλά, εγώ αυτό ονειρευόμουν όταν δεν είχα τίποτα. Την κόρη μου, τη δημιουργική πράξη, τη δυνατότητα να εκφράζομαι δημόσια με ελευθερία. Αυτά είναι πολλά αν τα εννοείς και συναρπάζεσαι στη διεκδίκησή τους.
Ο Δημήτρης, σε συνέντευξη του τρεις μέρες πρωτύτερα στην Αυγή της Κυριακής, στην Πολύ Κρημνιώτη, σε ερώτησή της «Με τον Αλέξη Σεβαστάκη, είχατε συγκρουσιακή ή αγαπητή σχέση», απαντάει, «ανταγωνιστική. Με τη μάνα μου ακόμα περισσότερο. Οι γονείς μου αγαπούσαν πιο πολύ τον Νικόλα Ήταν ολοκληρωτικά προσεκτικοί με τον Βαγγέλη, εγώ ήμουν ο αυτονόητος. Αυτή τη σκιά, δεν τους τη συγχωρώ, αλλά νομίζω με βοήθησε ΝΑ ΑΓΑΠΩ ΒΑΘΙΑ και να ΚΑΤΑΝΟΩ την υποχώρηση και μακροθυμία ως κέρδος, ως ερωτικό γεγονός. Βρήκα το δικό μου δρόμο τη διανοητικότητα κι όχι απ τη «σπασικλιά» που ήθελαν οι δικοί μου.
Προφανώς, ο Δημήτρης εννοεί το δρόμο της βουτιάς στα βιβλία που ανέδειξαν μέσα από ένα δρόμο, την προσωπικότητα του αδελφού του, διακεκριμένου επίσης διανοούμενου καθηγητή και συγγραφέα Νικόλα Αλ. Σεβαστάκη (3).
Ξαναγυρνώ στο βιβλίο του Νικόλα, «η αλχημεία της ευτυχίας», «ένα δοκίμιο για τη Σοφία της εποχής» και φυσικά λόγω θέματος, επιλέγω από το 4ο κεφάλαιο, «ο τόπος της Αγάπης»
…Μετά την προς Κορινθίους επιστολή του Aπ. Παύλου, γνωρίζουμε που κατοικεί το πιο μεγάλο, το πιο θαυμαστό των μυστηρίων. Στην αγάπη… σε μια αγάπη που δεν ηχεί τίποτα κοινό με τα συνταγολόγια της αρμονίας και τις τεχνικές της αρετής. Σε μια αγάπη όπου υπερβαίνει ακόμα και τις θεολογικές αρετές της πίστης και της ελπίδας ή τις κοσμικές αρετές της γνώσης και της επιστήμης…
Στη συνέχεια, ο συγγραφέας παραθέτει την επιστολή «εάν τις γλώσσες των ανθρώπων λαλώ και των αγγέλων, αγάπη δε μη έχω, γέγονα χαλκός ηχών ή κύμβαλον αλαλάζον… συνεχίζει με το γνωστό «η αγάπη μακροθυμεί, χρηστεύεται, η αγάπη ου ζηλοί…». Ο Ν. Σεβαστάκης στη συνέχεια, εμβαθύνει στη σχέση αγάπης και φύσης, αγάπης και μεταφυσικής για να συμπληρώσει «η μεταφυσική της αγάπης, πέρασε στη ψυχολογία, έγινε αισθηματολογία και απλή ηθική παραινετική. Παρ’ όλα αυτά, αντιστέκεται πεισματωδώς στη βιοχημεία, αγνοεί επιδεικτικά όλα τα επιχειρήματα που θέλουν να καταργήσουν το τελευταίο μυστήριο της ανθρώπινης συνθήκης. Αυτό εξηγεί την τεράστια σημασία που είχαν κάποτε οι αφηγήσεις της αγάπης για τον πολιτισμό του βίου. Ο ρομαντισμός, το μεγάλο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα, ο κινηματογράφος, η λυρική ποίηση, το τραγούδι…». Τα λόγια του πλημμυρίζουν δημιουργούς που έμπρακτα έγραψαν με αριστουργήματα τους αιώνες που μας πέρασαν, αφήνω τη μνήμη να κατρακυλήσει συγκρατώντας στην τύχη στη κυλιόμενη λοταρία της: Φλωμπέρ, Μπαλζάκ, Τολστόι, Φλέμινγκ, Μπεργκμαν, Τρυφώ, Ρομέρ, Μπίτλς, Πρίσλεϋ, Κοέν, Κάλλας, Παβαρότι… κλείνω την κάνουλα της τρέχουσας ανα-παραγωγής της μνήμης.
Μ. ΒΑΛΖΕΡ, ΤΟΥ ΑΝΤΡΑ Η ΑΓΑΠΗ
Βάγκνερ: μα, ο κόσμος! Μα τα ανθρώπου το πνεύμα! Η καρδιά το! Κάτι απ αυτά ποθεί ο καθένας να γνωρίσει
Φάουστ: Γνώση τη λεν κι αυτή! Ποιος θα τολμήσει το πράγμα να το πει με το όνομα του; οι λίγοι, που γνώρισαν κατιτί απ αυτά, που ήταν μωροί και την καρδιά τους δε φίμωσαν, μα σκέψη κι αίσθημα στον όχλο φανέρωσαν, πέθαναν πάντα στο σταυρό και στη φωτιά.
Πόσο μεγάλος συγγραφέας ο Γκαίτε, κλασικός και ταυτόχρονα τόσο ρομαντικός…, μα πως γίνεται αυτό, μονολογώ…, ρομαντικός και κλασικός όπως ο Μπετόβεν; Την ίδια νύχτα, 29/10 το κανάλι της Βουλής, προβάλλει ξανά ένα αφιέρωμα στον σπουδαίο εκπρόσωπο του νεοκλασικισμού, Ζαν Λουι Νταβίντ (1748-1825), η ζωή του, η καριέρα του συνυφασμένη με τη Γαλλική επανάσταση, τη Βαστίλη, τον Ντιντερό, τον Ναπολέοντα, τον Ροβεσπέρο, τον Μαρά. Ναι, ανάμεσα σε τόσο λαμπρά έργα ιδιότυπου-συγκλονιστικού ρομαντικού μεγαλείου, προδρομικού του ρεαλισμού του Κουρμπέ, που συγγενεύει με τους μεγαλειώδεις επαναστατικούς πίνακες του Γκόγια…, «η δολοφονία του Μαρά», ζωγραφισμένο έργο το 1793 165χ128, λίγο μετά τη δολοφονία του μάρτυρα της Γαλλικής επανάστασης από τη νεαρή μοναρχική Σαρλοτ Κορντέ… και είναι ο Νταβίντ σαν να λέει, ηρωοποιώ τον Μαρά, εκπληρώνω το μέγιστο σκοπό ηθικής αναμόρφωσης. Κάνει τις ιδέες να φωτίζονται μέσα από το πρίσμα του τραγικού, ποιοτικού, μεγαλειώδους. Είναι ένα αληθοφανές λαμπερό ψέμα μια σύμβαση ΤΕΧΝΗΣ πάρα από τους …ισμους. Τρία χρόνια πριν, (επίσης ο εξαιρετικά δραστήριος άνθρωπος στην υπηρεσία ενός πρίγκιπα…), ο Γκαίτε δημοσίευσε το 1790 το έμμετρο δράμα, Τορκουάτο Τάσσο.(4) Η μεταμόρφωση ιστοριών εκ των έσω, ήταν η συνηθισμένη μέθοδος με την οποία ο Γκ., έστηνε τα δράματα του. Έχει τη δύναμη του “μισάνθρωπου”, του Μολιέρου ο Τορκουάτο Τάσσο, σαν άνθρωπος που καταφέρεται κατά της κοινωνίας και υφίσταται σαν τη διαλεκτική του Ρουσσώ που είναι η ίδια η στόφα της ζωής, είναι ένα έργο που γράφτηκε από ένα συγγραφέα για έναν συγγραφέα, σαν το λυρικό σύγχρονο διαμάντι του Μάρτιν Βάλζερ «ο άντρας που ήξερε ν’ αγαπάει» «ένα έργο που δημοσιεύθηκε 215 χρόνια αργότερα γεμάτο πάθος και έρωτα «στο απόγειο… του πόνου». Το έργο περιγράφει με ένα ρεαλιστικό και ρομαντικό τρόπο ταυτόχρονα, στιγμές από τη ζωή του Γκαίτε το 1823, 9 χρόνια πριν από το θάνατο του. «O Γκαίτε, θα γνωρίσει τη δεσποινίδα Ουλρίκε φον Λέβετσβω στη ειδυλλιακή λουτρόπολη του Μαρίεμπαντ. Ο έρωτας γεννιέται κεραυνοβόλα. Ο σοφός ποιητής γοητεύεται απ την ευστροφία και την ετοιμολογία της καλλιεργημένης και τολμηρής κοπέλας. Ο εβδομηντατριάχρονος «άντρας έλκετε απ το σφρίγος και τη νεανική ομορφιά της δεκαεννιάχρονης…». Ο Μάρτιν Βάλζερ, είναι ένας μεγάλος σύγχρονος Γερμανός συγγραφέας. (5) Τον Βάλζερ, τον γνώρισα από τον Ανταίο Χρυσοστομίδη και την εξαιρετική τηλεοπτική του εκπομπή «οι κεραίες της εποχής μας» στην ΕΤ1 στις 17/6/09 όπου προβλήθηκε, υπενθυμίζω, ότι το τηλεοπτικό συνεργείο επισκέφθηκε το σπίτι του, που ήταν γεμάτο παντού βιβλία, στο Ουμπερλίνγκεν της λίμνης Κωνσταντίας, εκεί δηλαδή που συναντώνται τρεις χώρες… Τις συγκλονιστικές περιγραφές του συγγραφέα που γεννήθηκε το 1927 και όπως οι δυο άλλοι μεγάλοι συγγραφείς της Γερμανίας, Γκυντερ Γκρας (1927) και Χανς Μαγκνους Εντσενσμπεργκερ (1929), έζησαν τον πόλεμο. Ο Βαλζερ με γλαφυρότητα περιγράφει, μιλάει για συγγραφείς από τον Όμηρο, τον Νίτσε, τον Ντοστογιέφσκυ… τον Αντόρνο. Σε όλες τις αναφορές του, η γυναίκα έχει περίοπτη θέση. Ανοίγω το βιβλίο πλέον του Ανταίου από το 2012 «οι κεραίες της εποχής μας» εκδ. Καστανιώτη στις σελ. 476-480, περιγράφει το συγκλονιστικό μυθιστόρημα του «Βιογραφία ενός έρωτα» όπου ο συγγραφέας αφηγείται την ιστορία από το βλέμμα και τη φωνή της ηρωίδας του.
Για το «ο άντρας που ήξερε να αγαπάει», αδημοσίευτο στην Ελλάδα όταν έγινε η συνέντευξη, ο Ανταίος ρωτάει τον Βαλζερ «διατυπώνω την ερώτηση διαφορετικά, αποφεύγοντας κάθε νύξη περί γεροντοέρωτα, πώς θα χαρακτήριζε ο ίδιος τον τρόπο ανάπτυξης του ερωτικού θέματος στο έργο του. Η απάντηση δεν είναι αυτή που ήθελα, παρουσιάζει όμως έτσι κι αλλιώς από άλλη σκοπιά, ενδιαφέρον. Βαλζερ: “γι’ αυτό γράφω μυθιστορήματα για να μην χρειάζεται να προσδιορίζω αλλά απλώς να αφηγηθώ ορισμένα πράγματα. Πιστεύω, ότι τελικά είναι σχεδόν παραπλανητικό να νομίζει κανείς ότι μπορεί να ορίσει τις σημαντικές μας ψυχικές διαθέσεις. Να σας δώσω ένα παράδειγμα, στα γερμανικά έχουμε λέξεις για πράγματα που στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν, υπάρχουν μόνο στη γλώσσα. Η αγάπη, είναι μια τέτοια λέξη. Υπάρχουν ρήματα, υπάρχει το «αγαπώ»… Μπορείς να γράψεις ένα μυθιστόρημα για έναν άντρα που αγαπά, στο μυθιστόρημα όμως δεν υπάρχει ορισμός της αγάπης, παρά μόνο ότι αγαπά, κι αυτό τον κάνει να είναι, έτσι ή αλλιώς, ευτυχισμένος ή δυστυχισμένος, πουθενά όμως δεν καθορίζεται ότι αυτό είναι αγάπη». Παραθέτω το τέλος του μυθιστορήματος του Βαλζερ «πλάγιασε στο κρεβάτι. Όχι πια σκέψεις που εναντίον τους έπρεπε να αμυνθεί ανεπιτυχώς. Ένιωθε μόνο τον εαυτό του. Τίποτε άλλο εκτός απ αυτόν. Σαν να γέμισε τον κόσμο. Όλος ο κόσμος ήταν εκείνος. Έμπλεος ελαφρότητας. Θείο βάρος. Το βάρος της ελαφρότητας. Η χαμένη ισορροπία; αυτό ήταν; σκέφτηκε. Αποκοιμήθηκε. Κοιμήθηκε χωρίς διακοπή έως αργά την επόμενη μέρα. Όταν ξύπνησε κρατούσε με το χέρι το μόριο του, που ήταν σκληρό. Έτσι κατάλαβε ποια είχε ονειρευτεί. Το πο π.». Αναρωτιέμαι χωρίς να αναζητήσω την απάντηση. «το βάρος της ελαφρότητας», ποιο βιβλίο προηγήθηκε, αυτό ή το «η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι» του Μιλαν Κούντερα (6 ). Αντιπαραθέτω και από αυτό το αριστουργηματικό πολιτικό, υπαρξιακό, ερωτικό μυθιστόρημα το ποιητικό διακριτικά δραματικό τέλος που το απέδωσε ο Κάουφμαν στον κινηματογράφο, υπέροχα λιτά ευρηματικά με τις σπουδαίες ερμηνείες του Ν.Ν. Λούις και της Ζ. Μπινός να ξεχωρίζουν.
…«ο Τόμας γύρισε το κλειδί και άναψε το φως. Είδε δυο κρεβάτια κολλημένα το ένα δίπλα στ άλλο . Κοντά στο ένα ήταν ένα κομοδίνο με μια λάμπα. Μια μεγάλη νυχτερινή πεταλούδα (σημ. ο θάνατος) τρομαγμένη απ το φως, έφυγε απ το αμπαζούρ και βάλθηκε να πετάει γύρω – γύρω στο δωμάτιο. Από κάτω έφθανε μακρινός ο ήχος του πιάνου και του βιολιού.
Ανασύρω από το αρχείο μου ένα άρθρο από «Τα Νεα» 17/12/98 της Φωτεινής Τσαλίκογλου ( 7) «Σαλώμη-Ανησυχητικά οικεία» με προμετωπίδα μέρος ενός κειμένου του Οσκαρ Ουαιλντ «και το μυστήριο της αγάπης είναι πιο μεγάλο απ το μυστήριο του θανάτου» Το αισθαντικό και βαθύτατα τεκμηριωμένο άρθρο της Τσαλίκογλου που ξεκινά «η τέχνη ως χώρος αντίστασης στις διάφορες εκδοχές του θανάτου που μας περιβάλλουν. Η αναγκαιότητα της αισθητικής στάσης, ως ηθική στάση ζωής. Στη συνέχεια, η καθηγήτρια αρθρογράφος με φόντο τη «Σαλώμη» του Ρίχαρντ Στράους σε ταξιδεύει στο μύθο της Σαλώμης και του Ιωάννη, αναλύοντας ψυχαναλυτικές και αισθητικές παραμέτρους, άλλωστε η παράσταση στο μέγαρο που ήταν αφορμή έφερε την αναφορά της Τζουλιάν Κριoβα και την έκθεση στο Λούβρο “Visions Capitales” με 60 διαφορετικά έργα με κεντρικό θέμα τον αποκεφαλισμό. Η κ. Τσαλίκογλου, παραθέτει στο άρθρο το συγκλονιστικό έργο του μεγάλου καλλιτέχνη της Αρτ Νουβο Γκουσταβ Κλιμτ, «Σαλώμη» (όπως και «Ιουδίθ» του.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) Από το 1790 που πρωτοδημοσιεύτηκε ο “Φάουστ” του Γκαίτε έκανε χιλιάδες διαφορετικές εκδόσεις ανά τον κόσμο καμιά δεκαριά στην Ελλάδα. Επέλεξα αυτή από τα “γράμματα” 1991 σε μετάφραση Κωνστ. Χατζόπουλου.
(2) Για τη ζωγραφική του Δημήτρη Σεβαστάκη σε επόμενο κείμενο
(3) Νικόλας Σεβαστάκης. Γεννήθηκε στο Καρλοβάσι της Σάμου το 1964 γιος (όπως και ο Δημήτρης του βουλευτή της αριστεράς Αλέξη Σεβαστάκη. Ασχολήθηκε με την ποίηση, το φιλοσοφικό δοκίμιο, τη κριτική και την πολιτική θεωρία. Είναι καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο.
(4) “Τορκουάτο Τάσσο” ένα απόσπασμα: Τάσσο: 2 πάρε με, άνθρωπε εσύ ευγενικέ, στο στήθος σου και δίδαξε με εμένα τον βιαστικό και άπειρο να προσεγγίζω τη ζωή με μέτρο. Αντόνιο: Μέσα σε μια στιγμή ζητάς αυτό που μόνο ο χρόνος με περίσκεψη χαρίζει. Τάσσο: Σε μια στιγμή η αγάπη δίνει αυτό που ο κόπος επί χρόνια πολλά δεν κατορθώνει. Δε σ’ το ζητώ με παρακάλια, το απαιτώ, γιατί έχω το δικαίωμα. Μετάφραση Στέλλα Νικολούδη Εκδ. “Αγρα”.
(5) Μάρτιν Βάλζερ: “Ο άνδρας που ήξερε να αγαπάει” μυθιστόρημα μετάφραση Ηλίας Τσιριγκάκης. Βιβλιοπωλείον της Εστίας 2012.
(6) Μίλαν Κούντερα “Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι” βιβλιοπωλείον της Εστίας 1986 σε μετάφραση Κατερίνας Δασκαλάκη και εξώφυλλο του Μαρκ Σαγκάλ (δεν αναφέρεται δυστυχώς στο βιβλίο) για το πόνημα του Κούντερα και το Κιτς σ’ άλλο κείμενο
(7) Η πολυπράγμων Φωτεινή Τσαλίκογλου, συγγραφέας και καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο έχει κατέβει δύο φορές στα Χανιά για διαλέξεις τα τελευταία χρόνια πριν από 4 χρόνια στο Μαιχ μίλησε στο συνέδριο που οργάνωσε ο Αντ. Λιοδάκης για την ψυχιατρική και την τέχνη.
