Συγκοινωνούντα στην Τέχνη δοχεία
Από τη Λογοτεχνία
5. Ποιητικό αίνιγμα
στην εικαστική δράση
ατελής… ψυχιατρική
…γι αυτό είναι που θα έπρεπε να προσεύχεται κανείς μόνο με άγνωστες λέξεις. Ν΄ανταποδίδει στο αίνιγμα το αίνιγμα, το αίνιγμα για το αίνιγμα. Να υψώνει ό,τι αποτελεί το μυστήριο στον εαυτό του προς ό,τι είναι μυστήριο αυτό καθεαυτό. Υπάρχει κάτι μέσα μας που είναι ισότιμο μ΄αυτό που μας υπερβαίνει.
Πωλ Βαλερύ, «πόσο ήσυχη είναι η ώρα» (1)
ΤΕΤΑΡΤΗ 12 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2014-11-14 Περιμένοντας να αρχίσει η εκπομπή «εποχές και συγγραφείς»: Γιώργος Χειμωνάς. Πόσο ήσυχη είναι η ώρα μου καθώς τίποτα δεν μπορεί να διαταράξει τη θέαση που «σημαδεμένη απ΄το πρωί (θα) περιμένει». H διαπίστωση: «προβάλλεται» στη ΝΕΡΙΤ, αλλά είναι παραγωγή της ΕΡΤ 2012! Μέχρι να αρχίσει, αναζητώ το ποίημα του Ανδρέα Εμπειρίκου «τα μούρα» από τη συλλογή «η τρυφερότης των μαστών» (2) , 1934
Σημαδεμένη απ το πρωί θα περιμένει
ορθή στη νύχτα κάθε ψηλαφήσεως
Αγαπητή σφαδάζουσα και μ έναν ήχο
Στο βάθος της σιγής που λιγοστεύει
κι έπειτα αυξάνει την
Ψιχάλα των ωρών.
Η διάρθρωση του κειμένου έχει ραχοκοκαλιά, αλλά άγνωστα συνδεδεμένα πλευρά, όταν το γράφω απρόσμενοι παράγοντες επηρεάζουν και εν μέρει αυτοαναιρούν τη βασική θεματική : λογοτεχνία και εικαστική δράση… ποίηση και ψυχιατρική… ενισχύουν και ενισχύονται από τη ζωγραφική, αρκεί να συναντήσουν το αίνιγμα-ως αίνιγμα πρόσχημα στην υπερρεαλιστική εμβόλιμη πρόθεση μου , εξηγούμαι, η αυτόματη γραφή (3) «ως μυστήριο καθεαυτό ελλοχεύει στη διαδικασία. Δηλαδή, με κεκτημένο δικαίωμα να χρησιμοποιήσω ότι νομίζω χρήσιμο για τα συγκοινωνούντα δοχεία –μου- ετοιμάζομαι ν΄ανασύρω από τα «συγκοινωνούντα δοχεία» του Αντρέ Μπρετόν, όταν στη διαδοχή των προσωπικοτήτων που μιλούν για τον Γ. Χρονά παρουσιάζεται ο βραβευμένος Κρητικός ποιητής Μανώλης Πρατικάκης, κάνει μια ιδιαίτερη δήλωση που είναι θέση του συναδέλφου του ψυχιάτρου, Γ. Χρονά (άλλωστε και ο ίδιος ψυχίατρος είναι) λέει ο Χρονάς. «Επειδή εκτός από πεζογράφος είμαι και ψυχίατρος, μερικοί νομίζουν πως αντλώ υλικό από τους ασθενείς μου, δηλώνω ότι είναι ασέβεια και αδικεί τους λογοτέχνες..» Αντιδιαστέλλω τη δήλωση μ εκείνη του Ίρβιν Γιάλομ (1931) που είχα την ευκαιρία να διαβάσω τα περισσότερα βιβλία του, είχα πάντα ΚΑΙ κάποιες αμφιβολίες, αλλά με κέρδισε η συγκλονιστική του συνέντευξη στον Ανταίο Χρυσοστομίδη και στις «κεραίες της εποχής μας» (4). Άλλωστε, οι εξαιρετικές εκδόσεις «Άγρα» που τα εκδίδουν, φροντίζουν φυσικά πάντα με τον συγγραφέα, να έχουν (εκτός από το περιεχόμενο) και ένα εξαιρετικό εξώφυλλο από έναν πίνακα σπουδαίου ζωγράφου, παραθέτω : «όταν έκλαψε ο Νίτσε» 1992, EDVARD MUNCH. Ο μεγάλος νορβηγός εξπρεσιονιστής, έχει ζωγραφίσει το Νίτσε το 1906, το έργο ανήκει στη Thielska Galberiet, Στοκχόλμη. Ένα έργο αποδομένο με τις καμπυλόμορφες εκφραστικές γραμμές του διάσημου ζωγράφου. «το δώρο της ψυχοθεραπείας»(2004) με εξώφυλλο του JEAN BAUDRILLARO, Παρίσι 1986 . Δια-σπώμαι σαν συναρμογές εικονογράφησης –και όχι απλά ταμπλό βιβάν, μπαίνουν στην οθόνη συνδυαστικά με τον εμφατικό, επιβλητικό λιτό, στοχαστικό λόγο του Χειμωνά, τα έργα του μεγαλύτερου ζωγράφου του μισού του εικοστού αιώνα, του περίφημου Φράνσις Μπέικον, γροθιά στο στομάχι… σε μια στιγμή που παρουσιάζεται το μυθιστόρημα του Χειμωνά βρίσκω ευκαιρία να κατεβάσω από τη βιβλιοθήκη το αριστούργημα «Φρανσις Μπέικον, ανατομία ενός αινίγματος» το πρώτο κεφάλαιο «το αδύναμο της οικογένειας 1909-1926», διαβάζω επιλεκτικά «βασικό μοτίβο σχεδόν κάθε ανάμνησης που ο Μπέικον επέλεγε να ανασύρει μιλώντας για την παιδική του ηλικία ήταν η καταστροφή.» Το υλικό για ψυχαναλυτές αναφώνησα. Τα οικογενειακά σπαράγματα, θραύσματα, ή θρύψαλα της παιδικής ηλικίας δεν διαπιστώνουν οι ψυχίατροι τόσες φορές να οδηγούν σε ακραίες δημιουργικές προσωπικότητες που στην ωριμότητα τους προτάσσουν έργο ιδιαίτερα καινοτόμο, ως αντι-δραση στη βασανιστική προβληματικότητα των βιωμάτων. Θυμήθηκα το ποίημα του Μανώλη Πρατικάκη «…κατάγομαι από την πικρή αλλά ωραία φυλή των αγγειοπλαστών. Η ανάσα τους εγώ πήλινο σταμνί σαν τη φωνή που σπάει, σαν τη φωνή που προσπαθεί να μαζέψει από τη γη τα θρύψαλα..
ΧΕΙΜΩΝΑΣ: ΒΙΩΜΑΤΙΚΑ ΣΠΑΡΑΓΜΑΤΑ ΣΕ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ
1970, ο Γιώργος Χειμωνάς γράφει το «ο Γιατρός Ινεότης».
Η δημοσίευση Προσωπικά, τον Νοέμβριο του 1973, που (εκδόθηκε το 1971), συνέβαλλε στην απόλυσή του από το Αιγινίτειο Νοσοκομείο. Τον Νοέμβριο του 1973, σπούδαζα στην Αθήνα, δεν ήμουν ακόμα συνειδητοποιημένος αντιφασίστας (5), στα γεγονότα του Πολυτεχνείου μπαινοβγαίνω εκεί, γεμάτος πρωτόγνωρη, ενστικτώδη ορμή. Την ίδια εποχή, ο Χειμωνάς γράφει: το ανθρώπινο σώμα δεν κάνει τίποτα άλλο από το να μιλάει. Τραυματίζομαι ελαφρά σε ντου της αστυνομίας στη συμβολή Πατησίων και Πανεπιστημίου. Η μεταπολίτευση, με βρίσκει βουτηγμένο στην ενθουσιώδη εποχή, ενώ ο Γ. Χειμωνάς γράφει το 4ο βιβλίο του «ο γάμος» το ’74 και «ο αδελφός » το 1975, και συμπτύσσει το περιεχόμενο σε δήλωση: κάτοχος της συνείδησης του κόσμου αλλά όχι χρήστης τα όρια του σώματος που γίνεται ζώον, δάσος…, γράφει απλά μετρημένα, χωρίς έπαρση ενός διανοούμενου όπως ο Βέλτσος, δηλώνει: δεν απευθύνομαι σε διανοούμενους όταν γράφω αλλά στον τελευταίο άνθρωπο που είναι καλύτερο να είναι αγράμματος.
Τον γνώρισα στην Αθήνα, όπως και τη γυναίκα του Λούλα Αναγνωστάκη, μετά από παράσταση αρχαίου δράματος, ο αξιόλογος μεταφραστής Σοφοκλή «Ηλέκτρα», Ευριπίδη «Ορέστης» αλλά και Σαιξπηρικών αριστουργημάτων, φιλικός και απόμακρος μαζί μου, ένα αίνιγμα με κιτρινισμένα δάκτυλα. Αρκετά χρόνια αργότερα, τη δεκαετία του ’90 όταν διάβασα τη μετάφραση του «Μάκβεθ», κατάλαβα πως το έμμεσα ψυχιατρικό περιεχόμενο, οργανώνεται μέσα από τη σχέση του ανθρώπινου εγκεφάλου με τα πάθη. Φυσικά είχαν προηγηθεί τα σπουδαία βιβλία του 1979 «οι χτίστες» (ο άνθρωπος μόνος του με το σύμπαν και το πρώτο δοκιμιακό του έργο, «έξι μαθήματα για το λόγο») Η ζωή μου εν τω μεταξύ, είχε διαρθρωθεί σε ένα πλαίσιο που ενώ δεν είχα διαβάσει Φρόυντ, μέσω του Εμπειρίκου, του Σαχτούρη και του Εγγονόπουλου, μου είχε αλλάξει τη ματιά θέασης απέναντι και στις ίδιες τις σπουδές μου στην ΑΣΚΤ Αθήνας, που είχε ένα μετα-σεζανικό μοντερνιστικό ιδίωμα-σφραγίδα με ενσωματωμένες παραδοσιακές ακαδημαϊκές ελληνικές αγκυλώσεις. Το υπερρεαλιστικό μου ξεπέταγμα έγινε, στην 13μηνη εθελούσια «φυλάκιση» 1981-1982 ως στρατιώτης διαβιβαστής στη Σάμο στο βουνό στη θέση Ζερβού (χωμένο στρατηγείο μέσα στη γη). Η αναζήτηση βιταλιστικής εναλλακτικής ζωής, αφού δεν υπήρχαν δι-έξοδοι, μου έφερε σκάλισμα στο ξύλο μορφών που σε κατευθύνουν, αλλά και αφιερώματα π.χ. στον Μπεργκμαν (20 ταινίες που έβλεπα στη νυχτερινή ζώνη μαζί με έναν φαντάρο φίλο τον Μπάμπη Χαραλαμπίδη, φυσικό). «κραυγές και ψίθυροι», «η 7η σφραγίδα», « Άγριες φράουλες», «Περσονα», κλπ.
Η έκθεση με το υλικό από τα δασύλλια της Σάμου με σημάδεψε το 1983 (6)
Το 1990 ο Χειμωνάς, γράφει στο «Εχθρός του ποιητή», « ο ήρωας επιβιώνει του θανάτου του αφού οι ιδέες είναι ζωντανές», και συμπληρώνει χωρίς μελοδραματισμούς, «δεν ξαναγράφω λογοτεχνία.»
Μια πτυχή (έμειναν τα δοκίμια και η μετάφραση) έκλεισε αφήνοντας τον συγγραφέα ψυχίατρο, αποστασιοποιημένο από τον υψηλό, συμπερασματικό εσχατολογικό λόγο. Μερικά χρόνια αργότερα διαβάζω το…
ΤΑ ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΟΥΝΤΑ ΔΟΧΕΙΑ
ΚΑΙ Η ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
Ναι, το καταπληκτικό βιβλίο του περίφημου ιδρυτή του σουρεαλισμού Αντρέ Μπρετόν «τα συγκοινωνούντα δοχεία» (η ερμηνεία των ονείρων γραμμένο μεταξύ 1932-33, άλλαξε τη ζωή μου) επιβεβαίωσε αυτό που έκανα ενστικτωδώς. Σαφέστατα έχει επηρεαστεί το ένα σκέλος της στήλης αυτής όπως δημοσιεύεται αφού το άλλο που είναι η ίδια η σύνδεση των τεχνών είναι τόσο αυτοαναφορικά συγχρονισμένο στη ζωντανή επικαιρότητα.
Στο βιβλίο αυτό ο Μπρετόν αναφέρεται μεταξύ άλλων στο βιβλίο του Φρόυντ «επιστήμη των ονείρων», μιλεί για τον «τοίχο της ιδιωτικής ζωής», αναλύει όνειρα, βρίσκει ευκαιρία να μιλήσει για τη γνωστή «κόντρα» των Φρόυντ (7), Γιουνγκ, Αντλερ άλλα επαναπροσδιορίζει συνοπτικά μέσα και από το πρίσμα της ψυχανάλυσης την δημιουργική –τους- μέγιστη διαφοροποίηση της «σουρεαλιστικής επανάστασης» μέσα από την ώριμη σχέση τέχνης επιστήμης ιστορίας της τέχνης που σηματοδοτεί ποιητικές εικόνες. Μάλιστα, για να συνδέσει ποίηση και υπερρεαλιστική εικόνα, προτάσσει τον περίφημο αφορισμό του «Πατριάρχη» του προ-σουρεαλισμού, σπουδαίου Λωτρεαμόν «ωραίο..όπως η τυχαία συνάντηση πάνω σ ένα ανατομικό τραπέζι μιας ραπτομηχανής και μιας ομπρέλας» (8)
Λίγο πριν την ολοκλήρωση του αφιερώματος «εποχές και συγγραφείς» στο Γ. Χρονά, η οθόνη πλημμυρίζει από τα συγκλονιστικά βασανισμένα κορμιά του μεγάλου εξπρεσιονιστή Εγκόν Σιλέ… περίπτωση που θα μας απασχολήσει ξανά, όπως και η αντίστοιχη του Μπέικον…
Από το βιογραφικό του βιβλίο από τον Μichael Peppiatt , πήρα μόνο από το κεφάλαιο «υπερρεαλιστικά ατελές» τον όρο ατελής για να προσδιορίσω την αποδεδειγμένη ελάχιστη αξιοποίηση ως τώρα της ψυχιατρικής και του κόσμου των ονείρων. Να γιατί η Τέχνη ανοίγει δρόμους ακόμα και στην επιστήμη, η συμπόρευση, αναπόφευκτη. Γι αυτό και είναι κρίμα λεπτομέρειες να δείχνουν συνεχώς ατελή τεκμηρίωση… π.χ. στην ελληνική έκδοση «τα συγκοινωνούντα δοχεία» εκδ. Αιγόκερος 1982, επιμέλεια Γιάννης Σολδάτος, μεταφρ. Λήδα Παλάντιου, δεν αναφέρεται πως το εξώφυλλο έχει πίνακα του σπουδαίου Βέλγου υπερρεαλιστή ζωγράφου Πωλ Ντελβω…
Για την ιστορία, αναφέρω και άλλα εξώφυλλα με έργα μεγάλων ζωγράφων που χρησιμοποιήθηκαν στις ελληνικές εκδόσεις των βιβλίων του Γιάλομ, από τις εκδόσεις Άγρα, επιλογές του εκδότη Σταύρου Πετσόπουλου που αποδεδειγμένα αγαπάει την Τέχνη.
«Στο ντιβάνι» PATRIC GAULFIED, εσωτερικό νύχτα, 1971, του ίδιου στο βιβλίο “η μάνα και το νόημα της ζωής», For John Constable, 1976. “H θεραπεία του Σοπενχάουερ” έχει εξώφυλλο έργο του διάσημου Ελληνοαμερικανού ζωγράφου Stephen Antonakos, Two neon shapes, 1968. «Θρησκεία και ψυχιατρική» του κορυφαίου Henri Matisse, μαύρος ρόμβος και κόκκινος κύκλος 1946 και «στον κήπο του Επίκουρου» λεπτομέρεια από πίνακα του Sean Scully.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) Ο ποιητικός αυτός στοχασμός με τη μορφή χρονογραφήματος του Πωλ Βαλερύ δημοσιοποιήθηκε στο “Ευθύνη” περιοδικό ελευθερίας και γλώσσας, τεύχος 207 Μάρτιος 1989.
(2) Από την γενικότερη συλλογή ποιητικών ενοτήτων του Ανδρέα Εμπειρίκου με τον τίτλο “Ενδοχώρα” 1934-1937 Εκδ. Αγρα
(3) Η αυτόματη γραφή, το “εξαίσιο πτώμα” και άλλες μορφολογικές διατυπώσεις του σουρεαλισμού έχουν δημοσιοποιηθεί με τα μανιφέστα του σουρεαλισμού από τον Μπρετόν. Εχουν βρει στις παραλλαγές τους εκατομμύρια εφαρμογές.
(4) Ο Ιρβιν Γιάλομ παρουσιάστηκε στις τηλεοπτικές “κεραίες της εποχής μας” στις 1/5/12 από το Σαν Φραντζίσκο αλλά και μέρη της συνέντευξής του στον Ανταίο Χρυσοστομίδη έχει δημοσιοποιηθεί στο ομότιτλο βιβλίο “Νο ΙΙ” εκδόσεις Καστανιώτη 2013
(5) Παρά τις πολλαπλές απογοητεύσεις από κείνες τις μέρες και εντεύθεν στη “μεταπολίτευση” από ανθρώπους, γεγονότα και πολιτικές. Ανθρωποι σαν εμένα δεν έχουμε ποτέ απεμπολήσει τα οράματα του Πολυτεχνείο και το σύνθημα της εποχής “Ψωμί-Παιδεία-Ελευθερία” εύχομαι μόνο τα παιδιά μας να είναι περισσότερο συνεπή στην αγωνιστικότητά τους. Ο τόπος το απαιτεί και το αξίζει.
(6) Η έκθεσή μου στο Χρυσόστομο Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1983 με τίτλο “Συνθετικές αντιπαραθέσεις” ως εγκατάσταση πολλαπλών μέσων, γλυπτική, μουσική, δράση αφηγηματική κλπ ήταν πρωτόγνωρη για τα χρονικά αφού -ακόμα και τώρα- δεν έχει παρουσιαστεί στα Χανιά κάτι αντίστοιχο. Και έχει ιδιαίτερη σημασία γιατί ενθάρρυνε την υλοποίησή της ένας ζωγράφος (και δάσκαλος) του τελάρου, ο Αντώνης Πετρουλάκης.
(7) Στα “συγκοινωνούντα δοχεία” δημοσιεύονται και οι επικοινωνιακές επιστολές του 1933 μεταξύ Μπρετόν και Φρόιντ μ’ αφορμή το βιβλίο.
(8) Ο σπουδαίος ποιητής Κόμης Ντε Λωτρεαμόν, παρουσιάζεται στο μεταφραστικό βιβλίο του Ο. Ελύτη “δεύτερη γραφή” αποσπάσματα από τα περίφημα άσματα του “Μαλντορόρ” που επηρέασε τους σουρεαλιστές όλου του κόσμου, εκδ. Ικαρος 1976
