Στη τέχνη δοχεία ως ιστορική γραφή
Στόμα Σ-το σώμα ικεσία και απειλή
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
-είναι Δαίμονας, ξέρετε, δεν είναι άνθρωπος. Λέει: Δεν τις γουστάρω τις γυναίκες. Τον έρωτα πρέπει να τον επινοήσουμε απ’ την αρχή, γνωστό αυτό. Το μόνο που θέλουν τώρα πια οι γυναίκες είναι η εξασφάλιση. Και όταν την πετύχουν, αίσθημα και ομορφιά πάνε περίπατο: ό,τι συντηρεί το γάμο σήμερα είναι η ψυχρή αδιαφορία. Βλέπω γυναίκες που θα μπορούσαν να είναι ευτυχισμένες και θα τα πήγαιναν μια χαρά μαζί τους, να τις κατασπαράζουν με την πρώτη κάτι κτήνη, σκέτα γομάρια…» Στο στόμα του η βρισιά γίνεται έπαινος, η αγριότητα γοητεία. «Η γενιά μου χάνεται στο χρόνο: οι πρόγονοι μου ήταν…
ΜΙΑ ΕΠΟΧΗ ΣΤΗΝ ΚΟΛΑΣΗ, ARTHUR RIMBAUD, μετάφραση Χριστόφορος
Λιοντάκης, Γαβριηλίδης
ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΚΩΜΩΔΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΙΜΟΥΛΗ
Δευτέρα 4 Αυγούστου, έχω σημειώσει στο ημερολόγιό μου «οπωσδήποτε να δω την παράσταση Θεσμοφοριάζουσες του Γιώργου Κιμούλη», υποσημείωση, «ενδεχομένως, να είναι η καλύτερη παράσταση του καλοκαιριού στην Αν. Τάφρο». Όμως, έπρεπε ως μέλος της κριτικής επιτροπής, να παρευρίσκομαι την ίδια ώρα στο Νεώριο Μόρο και την εξαιρετική σε ποικιλία, πρωτοτυπία και ποιότητα έκθεση Αφίσας που οργάνωσε το Μουσείο Τυπογραφίας των “Χανιώτικων Νέων” σε μια φύσει και θέσει αντιπεριγραφική, έμμεσα ανθρωποκεντρική έκθεση (εκτός από τις αναφορές στην ίδια τη μορφή του Γουτεμβέργιου).
Η τύχη αρκετές φορές ευνοεί τους επιμένοντες, την ίδια βραδιά αργά, συνάντησα 30 μέτρα παραπέρα από το Μόρο στην ταβέρνα “Αντιγόνη” τον Γ. Κιμούλη με τους περισσότερους συντελεστές κυρίως ηθοποιούς της παράστασης του θεατρικού οργανισμού Ακροπόλ, μαζί τους η Βάλια Μαργαρίτη και ο Μιχάλης Αεράκης. Οικειοποιήθηκα τη μεταγευμάτια χαλαρότητά του και του διατύπωσα τη μεγάλη εκτίμηση που έχω για την προσωπικότητά του εκείνη του ηθοποιού, σκηνοθέτη και προοδευτικού πολίτη. Άλλωστε αισθάνομαι τυχερός που τον έχω δει σε τόσες παραστάσεις. (1) Και τώρα στις Θεσμοφοριάζουσες, σε μια παράσταση «όπου ο άντρας συναντά το αδιέξοδο της κυριαρχίας του», αναρωτιέται «μήπως τελικά το πρόσωπο του μέλλοντος είναι θηλυκού γένους» και μια και «όλα είναι γυναίκα», άδραξα την ευκαιρία με δεδομένη όπως μου εκμυστηρεύτηκε την αγάπη του για τον Αρθούρο Ρεμπώ να ξεκινήσω με στίχους του από την περίφημη συλλογή του. Μια και ο λόγος για τις γυναίκες και τη σουρεαλιστική προσέγγιση όπως ο ίδιος τη χαρακτηρίζει μέσω Αριστοφάνη, παραθέτω την άποψη της συζύγου μου Ζωής που η συγκεκριμένη αφωνία της λόγω λαρυγγίτιδας δεν της επέτρεψε να τραγουδήσει στην Κίσαμο στην εκδήλωση για την ποιητική συλλογή “Κάζοβαρ” του φίλου Βαγγέλη Κακατσάκη κι έτσι, μαζί με τον Πέτρο μας, παρακολούθησε την παράσταση.
«Μια ακόμα εξαιρετική παράσταση, σε όλα. Στη δομή της, στους συντελεστές, στη μουσική, στα κοστούμια, σε όλα. Θα την χαρακτήριζα παράσταση με εκπλήξεις όπου στην εξέλιξή της όλο και κάτι νέο αποκαλύπτεται και σε πάει παρακάτω. Με πολιτικές προεκτάσεις αφού είχε σαφέστατη κριτική στο πολιτικό γίγνεσθαι της χώρας, και παράλληλα έθιγε τα προβλήματα του σύγχρονου νεοέλληνα, της ελληνικής οικογένειας με τα αδιέξοδα (οικονομικά, κοινωνικά, προσωπικά και σχέσεων). Παράλληλα με την αρχαία κωμωδία εξελισσόταν και η σύγχρονη, με όσα προανέφερα και με το θέμα “αντιπαλότητα και κυριαρχία ανδρών-γυναικών” να προσπαθεί να βρει τη λύση και την κάθαρση μέσα από διαδρομή αιώνων. Η λύση φανερώνεται νομίζω μέσα από τη διάθεση και την ανάγκη για συμπόρευση των δυο φύλων, και μόνο έτσι επέρχεται “κάθαρση”».
Μαζί με τον εξαιρετικό συνδημιουργό του, σκηνοθέτη – ερμηνευτή Κωνσταντίνο Μαρκουλάκη χάρηκα τον Κιμούλη πριν 5 χρόνια στον μοναδικό “Σλουθ” του ANTHONY SHΑFFΕR στον κατάλογο σε ένα πυκνό περιεκτικό κείμενο του αείμνηστου Γιώργου Χειμωνά ως προμετωπίδα από τον Άμλετ «…ο άντρας: ποτέ γυναίκα δεν κατάλαβε έναν άντρα»
Το πληθωρικό ταπεραμέντο του ερμηνευτή Κιμούλη δε βρίσκει πάντα σύμπλευση αρμονική ακόμα και με ηθοποιούς σπουδαίους επάνω στη σκηνή, θυμάμαι το 1998 στον Ορέστη του Ευριπίδη από το θέατρο Τέχνης Κάρολου Κουν σε σκηνοθεσία του επίσης αείμνηστου Μίμη Κουγιουμτζή που ο Κιμούλης έπαιζε με το γνωστό εξπρεσιονίστικο υπερεκφραστικό τρόπο και η σπουδαία Ρένη Πιττακή ως Ηλέκτρα απέδιδε ταυτόχρονα το ρόλο σε ένα πιο ακαδημαϊκό (της σχολής του Εθνικού θα έλεγα) ενδεχομένως -στο πνεύμα του έργου- αφού όπως αναφέρει μεταξύ άλλων στο βιβλίο του στο κείμενό του “ο Ορέστης και η τραγικωμωδία λόγος και σιγή” ο Francis M. Dunn (2) «αλλά υπάρχει και μια θεμελιώδης αντίφαση στην πλοκή του Ορέστη (408 π.Χ.) μια αντίφαση που πηγάζει από τη σύγχυση του τραγικού με το κωμικό…»
ΣΩΜΑ – ΣΤΟΜΑ : ΚΡΑΥΓΗ – ΠΑΛΙΝΔΡΟΜΗΣΗ
Ο Pierre Fedida ξεκινά το ομότιτλο βιβλίο του (3) από πού αρχίζει το ανθρώπινο σώμα; Αυτό είναι το ερώτημα που θέτει, στα Documents, ο Ζωρζ Μπατάιγ, στο σύντομο άρθρο του για “το στόμα”: «το στόμα είναι η αρχή ή, αν θέλουμε, η πλώρη των ζώων: στις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις, είναι το πιο ζωντανό μέρος, δηλαδή το πλέον τρομαχτικό για τα άλλα γείτονα ζώα. Όμως ο άνθρωπος δεν έχει μιαν απλή αρχιτεκτονική όπως τα ζώα και δεν ειναι καν δυνατό να πούμε που αρχίζει. Το “κτηνώδες” όργανο των “σπαραχτικών κραυγών” και της ξέφρενης απόλαυσης, τέτοιο είναι το ανθρώπινο στόμα…»
Στη συνέχεια ο συγγραφέας τοποθετεί ως φυσική εξέλιξη (πολιτισμική) τη σχέση στόμα – πρόσωπο – σώμα μέσω της λέξης κλειδί “παλινδρόμηση” όπου η ευχαρίστηση του οργάνου πλέον = στόματος προσεγγίζεται ψυχαναλυτικά – κοινωνικά – ιστορικά από τον συγγραφέα μέσω Λακάν – Μ. Κλάιν – Ρ. Μπαρτ. Με αφετηριακό μεταψυχολογικό σταθμό τις μεταμορφώσεις, μεγεθύνσεις που χρησιμοποιεί ο Φρόυντ στα τρία δοκίμια για τη σεξουαλική θεωρία. Οι παραθέσεις του γενάρχη της ψυχανάλυσης διαδέχονται τις προσωπικές συμπληρωματικές του P. Fedida «…έτσι, κάθε νοσταλγία σεξουαλικής πλήρωσης αφήνει το στόμα ανοιχτό σε μια λέξη που δεν λέει να τελειώσει, αλλά που πάνω από όλα. Δεν προέρχεται από καμιά αρχή του σώματος. Το στόμα θα ήταν έτσι ο πραγματικός χώρος του πουθενά του ονείρου και το τόσο ατελές ακριβώς όργανο της θέασης του σεξουαλικού…».
Σκέπτομαι στη ρήση «εν αρχή ην ο λόγος» που πάτησε το θέατρο ως τέχνη διαχρονικής αναγκαιότητας, ο λόγος ως νοηματική και άρθρωση δε θα υπήρχε στην πλουραλιστική-εργαλειακά ερμηνευτική του διάσταση εάν δεν υπήρχε το σοφό πολυεργαλείο του στόματος ο πρώτος δίαυλος της ζωής- γι’ αυτό και στην εποχή μας όπου οι ιστορικές συγκυρίες μιας προαποφασισμένης πολιτικά κρίσης απαιτεί όπως συνοψίζει ο επιμελητής του βιβλίου (4) στο οπισθόφυλλο
…η ψυχαναλυτική διεργασία, χάρη στην εκφωνημένη δια στόματος γλώσσα, επιτρέπει την πρόσβαση στη φωνή ενός σώματος, που παραπαίει αέναα ανάμεσα στην απώλεια της κατάθλιψης και στον αφανισμό της μελαγχολίας. Ο ψυχαναλυτής, όπως κάθε άνθρωπος, επειδή ζει και σκέφτεται, έρχεται καθημερινά αντιμέτωπος με τον απόηχο του θανάτου.
Και η ψυχοσωματική αντίδραση του πολιτικοποιημένου ανθρώπου -σκέφτομαι- με άμεση – η οργανωμένη σε σύνολα στοματική εκφορά της στάσης του συνθηματολογική ή όχι. Θα πρεπε να διευκολύνει ως ευαισθητοποίηση από τη σοφία αξιοποίησης εν συνδυασμώ του σώματος όπως την αναγνωρίζουμε στο αρχαίο θέατρο (βλέπε Νίτσε, η γέννηση της τραγωδίας) ή στο καλογραμμένο πολιτικοποιημένο μυθιστόρημα κρυφά ή φανερά όπως στα βιβλία των Παδούρα, Οζ, Μαχφούζ, Γκαλεάνο, (αρέσει, τον χρησιμοποιεί ΚΑΙ ο Κιμούλης) η πρόσφατα αποθανούσα Νομπελίστα Ναντίν Γκόρντιμερ (5) και στο βιβλίο της “Ζώντας με την ελπίδα και την ιστορία”. …«τα σκληρά μαθήματα της καθημερινότητας, η συνύπαρξη του ανθρώπου με τον άνθρωπο, με τα ζώα και με τη φύση, μπορούσαν να αποκτήσουν νόημα μέσω της ιεράρχησης των ιδιοτήτων από τη μεταμορφωτική φαντασία που επεξεργάζεται τις καταστάσεις των πραγμάτων».
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) Στου Σοφοκλή την “Αντιγόνη” ως Κρέων ήταν εντυπωσιακά τραγικός. Αλλά επίσης σε παραστάσεις όπως Αισχύλου “Επτά επί Θήβας”, Σαίξπηρ “Αμλετ”, “Εμπορος Βενετίας”, “Η κωμωδία των παρεξηγήσεων”, “Οθέλλος”. Τον είδα σε έργα Ιψεν, Στρίμπεργκ, Μπόρκμαν, Τσέχωφ, Πιντέρ… μοναδικός.
(2) Francis M. Dunn: Τragedy’s End; New York and Oxford 1996 μετάφραση Χριστίνα Συμβουλίδου.
(3) Εκδόσεις Αγρα/σειρά “Ρους” 2014.
(4) Επιμελητής, εισαγωγή σχόλια (ένα δοκιμιακό συμπλήρωμα εξαιρετικό του Πάνο Αλούπη, δεδομένου ότι το κείμενο του Πιέρ Φεντιντά είναι μικρό
(5) Εκδόσεις Καστανιώτη – διαγωνίως ντοκουμέντα. Μετάφραση Τάκης Αθανασόπουλος.
