Ο συγγραφέας στην εισαγωγή του βιβλίου του αναφέρεται στην προέλευση της ευρωπαικής κρίσης, η οποία από τη μία προέρχεται από το χρηματοοικονομικό κραχ του 2007 και από την άλλη, από τα δομικά λάθη της ζώνης του ευρώ. Αναφερόμενος στις συνέπειες της κρίσης αναφέρει ότι πάνω από το 50% των νέων Ισπανών, Ιταλών και Ελλήνων βρίσκονται στην ανεργία.
Δύο βασικά ερωτήματα προσπαθεί να απαντήσει ο συγγραφέας: (1) Πως φτάσαμε ως εδώ; Σε αυτή την απλή ερώτηση το βιβλίο αυτό δίνει στοιχεία μιας ικανοποιητικής διάγνωσης. (2) Πώς θα βγούμε από την κρίση; Για το συγγραφέα, η απάντηση του ερωτήματος αυτού απαιτεί την ιεράρχηση των προτεραιοτήτων.
Προγραμματισμένος Πνιγμός;
Η ερώτηση που τίθεται είναι πως από το κραχ των ενυπόθηκων δανείων στις ΗΠΑ φθάσαμε στην παρούσα κρίση του ευρωπαικού δημόσιου χρέους. Η πτώχευση της Lehman Brothers, στις 15 Σεπτεμβρίου του 2008, συντέλεσε στη δεύτερη πράξη του κραχ των ενυπόθηκων δανείων. Στο τέλος του 2008, σε παγκόσμιο επίπεδο χάθηκαν 25.000 δισ. δολάρια (περίπου 10 φορές το ΑΕΠ της Γαλλίας). Η αγορά των CDS (Credit Default Swaps) αντιπροσώπευε περίπου 60000 δις δολάρια την προηγούμενη της κρίσης του 2007, ποσό αντίστοιχο με το παγκόσμιο ΑΕΠ.
Στο ίδιο κεφάλαιο ο συγγραφέας αναρωτιέται αν η περίπτωση της Ελλάδας είναι μία «περίπτωση αποδοτική». Αρχικά, αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο η χώρα μας έγινε μέλος της Ευρωζώνης ικανοποιώντας τα κριτήρια του συμφώνου σταθερότητας. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στο πως η γερμανική Siemens τη βοήθησε την Ελλάδα να χρηματοδοτηθεί από τράπεζες της βόρειας Ευρώπης για την απόκτηση εξοπλισμών όπως τηλεφωνικά κέντρα για τον ΟΤΕ, το σύστημα ασφαλείας C4Ι για τους Ολυμπιακούς αγώνες, σιδηροδρομικό υλικό, το τηλεπικοινωνιακό σύστημα Ερμής, και ακριβά εργαλεία για τα νοσοκομεία. Με πολύ χιούμορ, αναφέρει επίσης ότι η μεγάλη υπερδύναμη Ελλάδα, ήταν ένας από τους μεγαλύτερους εισαγωγείς οπλικών συστημάτων της Ευρώπης, την περίοδο 2005-2009. Οι ελληνικές στρατιωτικές δαπάνες το 2009 αντιπροσώπευαν το 4% του ΑΕΠ, όταν για τη Γαλλία είναι 2,4%, 2,7% για τη Μεγάλη Βρετανία και 1,4% για τη Γερμανία. Στο ΝΑΤΟ, μόνο οι ΗΠΑ παρουσιάζουν ποσοστό 4,7% στρατιωτικών δαπανών σε σχέση με το ΑΕΠ.
Στα επόμενα κεφάλαια ο συγγραφέας θέτει σημαντικές ερωτήσεις και θέματα τόσο οικονομικού-πολιτικού περιεχομένου όσο και οικολογικού ενδιαφέροντος. Οι ερωτήσεις-θέματα χρηματοοικονομικού-πολιτικού ενδιαφέροντος είναι:
• Η (αν)αποτελεσματικότητα των χρηματιστηριακών αγορών
• Η «χρηματοοικονομοποίηση» της οικονομίας
• Το τέλος της δημοκρατίας
• Η συνεισφορά των χρηματοοικονομικών καινοτομιών για την κοινωνία
• Ο νόμος του πιο δυνατού
• Το δίλημμα των κεντρικών τραπεζών (γιατί οι ευρωπαϊκές τράπεζες αντιμετωπίζουν ακόμα προβλήματα ενώ δεν σταμάτησαν να διαδίδουν ότι από το 2009 έχουν ξεπεράσει το σοκ της κρίσης;) Γιατί οι ιρλανδικές τράπεζες πτώχευσαν όλες το Σεπτέμβριο του 2010, ενώ από το καλοκαίρι του ίδιου έτους πέρασαν με επιτυχία τα stress tests της Ευρωπαικής Κεντρικής Τράπεζας;
• Η αξιοπιστία των κεντρικών τραπεζών.
• Η διοίκηση στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
• Η ομοσπονδοποίηση της Ευρώπης.
Οι ερωτήσεις-θέματα οικολογικού περιεχόμενου συγκεντρώνονται γύρω από την οικολογική μετάβαση και τη χρηματοδότησή της. Για παράδειγμα:
• Η τεχνολογική πρόοδος σχετική με την εξόρυξη σχιστολιθικού πετρελαίου καθώς και σχιστολιθικού φυσικού αερίου μπορεί να μειώσει τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακος;
• Η κλιματο-ενεργειακή μετάβαση. Πως μικρές καθημερινές πρακτικές, όπως η κατανάλωση λιγότερου κόκκινου κρέατος, η μετακίνηση με το τραίνο αντί του αυτοκινήτου, ο περιορισμός των μετακινήσεων με αεροπλάνο, της χρήσης εμφιαλωμένου νερού, η αποφυγή συχνών του νερού της πισίνας, η χρησιμοποίηση κανονικών PC και όχι Laptops, κ.α., θα μπορούσαν να περιορίσουν την αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη.
• Η οικολογική μετάβαση θα στοίχιζε σήμερα λιγότερο από την ημιτελή σωτηρία των τραπεζών.
• Μπορεί η πολιτική να αντισταθεί στο λόμπι των μεγάλων βιομηχανικών ρυπαντών ώστε η τιμή του άνθρακα να περάσει κάτω από το όριο των 30 Ευρώ και να περιοριστεί η χρήση του;
Οι κοινοί άξονες προτεραιότητας
Το δέκατο κεφάλαιο του βιβλίου είναι από τα πιο ενδιαφέροντα. Το κεφάλαιο ξεκινά με τον ισχυρισμό ότι η χρηματοοικονομική παγκοσμιοποίηση μπορεί να αναστραφεί εφόσον υπάρχει πολιτική βούληση. Αρχικά, πρέπει να γίνει ο διαχωρισμός των τραπεζικών λειτουργιών. Οι εμπορικές τράπεζες οφείλουν να ξεχωρίσουν με τρόπο λογιστικό και επιχειρησιακό τις δραστηριότητες της πίστωσης από αυτές της αγοράς. Αυτό θα εξασφαλίσει ότι οι καταθέσεις των πολιτών θα χρησιμοποιηθούν αποκλειστικά για τη χρηματοδότηση της πραγματικής οικονομίας. Η τράπεζα καταθέσεων εκδίδει χρήμα, δημόσιο αγαθό, άρα δεν πρέπει να εκτίθεται στις δραστηριότητες των αγορών που έχουν μεγάλο κίνδυνο (μεταβλητότητα). Επείγει η ρύθμιση του Ευρωπαϊκού τομέα χρηματοοικονομικής τραπεζικής με τον εκδημοκρατισμό και έλεγχο της Ευρωπαϊκής Κεντρικής τράπεζας (ΕΚΤ) από Πρόεδρο ο οποίος θα ορίζεται από την Ευρωπαϊκή Οικονομική Επιτροπή. Η αποστολή της ΕΚΤ θα ήταν η χρηματοδότηση της οικολογικής μετάβασης και της απασχόλησης και όχι η καταπολέμηση του πληθωρισμού. Ο συγγραφέας αναφέρεται και στη Βασιλεία ΙΙΙ και στο ιδανικό επίπεδο που πρέπει να έχει ο δείκτης Ίδια κεφάλαια/ Σύνολο Ενεργητικού των τραπεζών.
Τέλος, ο συγγραφέας αναφέρεται στις δυσκολίες του ευρώ ως κοινό νόμισμα . Η ουσιαστική συμβολή του κοινού νομίσματος είναι η κατάργηση του συναλλαγματικού κινδύνου μεταξύ των κρατών-μελών της Ευρωζώνης και η αποτροπή των χρηματοοικονομικών αγορών να παίζουν παιχνίδια με τα νομίσματα των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών. Ο συγγραφέας καταγράφει τουλάχιστον τρεις αδυναμίες του ευρώ:
1. Η κατάργηση των ευέλικτων συναλλαγματικών ισοτιμιών μεταξύ των χωρών. Η αναπόφευκτη συνέπεια είναι ότι οι χώρες με πληθωριστικές τάσεις θα συσσωρεύουν ελλείμματα στο εμπορικό ισοζύγιο (Ιταλία, Πορτογαλία, Ελλάδα) σε σχέση με τα κράτη με τάσεις αποπληθωρισμού (Γερμανία). Ένα καλό μέσο αντιμετώπισης του προβλήματος αυτού είναι η αναθεώρηση των ισοτιμιών των νομισμάτων μεταξύ των χωρών της Ευρωζώνης. Οι πολιτικά διαπραγματεύσιμες υποτιμήσεις έχουν νόημα όταν υπάρχει ο στόχος να αντισταθμίσουν τις διαφορές του πληθωρισμού.
2. Η δεύτερη αδυναμία προέρχεται από την πρώτη. Όταν οι διαφορές πληθωρισμού δεν αντισταθμίζονται λόγω του κοινού νομίσματος και επειδή η ΕΚΤ προσδιορίζει ένα επιτόκιο σταθερό, οι χώρες με πληθωριστικές τάσεις θα έχουν ένα πραγματικό επιτόκιο πιο χαμηλό και ως εκ τούτου λιγότερο επικερδές από τις χώρες με τάσεις αποπληθωρισμού. Άλλη συνέπεια είναι η γρήγορη αποβιομηχανοποίηση των χωρών με πληθωριστικές τάσεις και η συνεχείς υπερχρέωσή τους. Ένα παράδειγμα, αποτελεί η φούσκα των ακινήτων στις ΗΠΑ που μεταδόθηκε πρώτα σε Ισπανία και Ιρλανδία. Για να αντιμετωπιστεί αυτή η δεύτερη αδυναμία θα πρέπει η ΕΚΤ να προσδιορίσει περισσότερα επιτόκια. Δηλαδή, ένα επιτόκιο για τις χώρες του βορρά (Γερμανία, Αυστρία, Φινλανδία, Ολλανδία, Λουξεμβούργο) και ένα επιτόκιο για τις χώρες του νότου. Μια ακόμη πιο προχωρημένη πρόταση είναι η σύσταση ενός ευρώ για τις χώρες του βορρά και ενός άλλου για τις χώρες του νότου. Το ευρώ για τις χώρες του νότου θα υποτιμάται όσες φορές αυτό είναι αναγκαίο ώστε να επιτευχθεί μία πραγματική ισοτιμία μεταξύ της αγοραστικής δύναμης βορρά-νότου.
3. Η τρίτη αδυναμία του ευρώ αφορά το γεγονός ότι είναι συστηματικά υπερτιμημένο. Αυτή η υπερτίμηση τιμωρεί λίγο τις γερμανικές εξαγωγές, διότι η ζήτηση είναι λιγότερο ελαστική στην τιμή πώλησης. Αυτό συμβαίνει διότι οι εξαγωγές της Γερμανίας εξειδικεύονται σε προϊόντα υψηλής ποιότητας των οποίων οι αγοραστές είναι λιγότερο ευαίσθητοι στις μεταβολές των τιμών. Αντίθετα, τα προϊόντα μεσαίας γκάμας, τα οποία εξάγει η Γαλλία, τιμωρούνται από την αύξηση του ευρώ. Η αντιμετώπιση της τρίτης αυτής αδυναμίας είναι σε μία δεδομένη στιγμή και με όρους πολιτικούς να οδηγηθεί η ΕΚΤ στο προσδιορισμό μιας ισοτιμίας για το ευρώ που να στηρίξει όλες τις χώρες και όχι μόνο τη Γερμανία.
Πρόταση για το ευρώ ως κοινό νόμισμα
Το ευρώ θα μπορoύσε να μετατραπεί σε ένα κοινό νόμισμα στο Ευρωπαϊκό Νομισματικό Σύστημα, όμοιο με το ECU που χρησιμοποιήθηκε την περίοδο 1979-1998. Οι συναλλαγές εντός ευρώ θα πραγματοποιούνταν με το σημερινό ευρώ. Τη στιγμή της μετάβασης του σημερινού ευρώ προς ένα κοινό νόμισμα, κάθε χώρα της Ευρωζώνης θα δημιουργούσε την εθνική της ονομασία, σε ισοτιμία με το υπάρχον ευρώ (ευρω-γαλλικό φράγκο, ευρώ-πεσέτα, ευρώ-δραχμή, ευρώ-μάρκο). Οι εθνικές ονομασίες θα μετατραπόντουσαν μεταξύ τους στην ΕΚΤ, με βάση τις σταθερές ισοτιμίες προσδιοριζόμενες με πολιτική διαπραγμάτευση και αναθεωρούμενες, για παράδειγμα, όλα τα χρόνια, σε σχέση με τις διαφοροποιήσεις της αγοραστικής δύναμης μεταξύ των κρατών, των εμπορικών ελλειμμάτων, κ.α.
Αυτές οι διαπραγματεύσεις θα οδηγήσουν λογικά στην υποτίμηση του ευρώ-φράγκου, ευρώ-πεσέτας, ευρώ-δραχμής σε σχέση με το ευρώ-μάρκο. Ως συμπέρασμα της πρότασης αυτής ο συγγραφέας τονίζει ότι το κοινό ευρώ-νόμισμα θα ήταν μία καλύτερη λύση για όλη την Ευρώπη (εκτός από τη Γερμανία αλλά μόνο βραχυπρόθεσμα). Η αποφυγή της συζήτηση αυτής της πρότασης σε ευρωπαικό επίπεδο δημιουργεί δημοκρατικό πρόβλημα, μία από τις συνέπειες του οποίου είναι η αύξηση της ακροδεξιάς στην Ευρώπη.
Το βιβλίο αυτό έτυχε εξαιρετικών σχολίων από γαλλικά περιοδικά και εφημερίδες, όπως τα Le Nouvel Observateur, L’Express, Le Monde, Europe1, Alternatives Economiques.
*ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία της Ισπανίας
