Χρήση και κατάχρηση στερεότυπων

Ὁ ἐκφωνητὴς τῶν εἰδήσεων ἐνηµέρωνε τοὺς ἀκροατὲς γιὰ τὸν καιρὸ καὶ χωρὶς πολλὴ σκέψη προανάγγελλε “πολικὲς θερµοκρασίες” – ἐπειδή, κατὰ τὶς προβλέψεις, ὁ ὑδράργυρος θὰ ἔπεφτε κοντὰ στὸ µηδέν.
Συνάδελφός του λίγο νωρίτερα ἀναφερόµενος σὲ πολιτικὸ γεγονὸς τὸ χαρακτήρισε “κορυφὴ τοῦ παγόβουνου” στηρίζοντας τὸ χαρακτηρισµό, ὅπως εἶπε, στὴν πεποίθησή του ὅτι “ὁ διάβολος κρύβεται στὶς λεπτοµέρειες”. Ὕστερα ἀπὸ αὐτὰ ἡ ἐκτίµησή του ἦταν ὅτι θὰ σκάσει “βόµβα µεγατόνων”.
Στὸ διπλανὸ κανάλι εἶχε ἀνάψει γιὰ τὰ καλά ἡ συζήτηση ἀνάµεσα σὲ πολιτικοὺς ποὺ συναγωνίζονταν ποιός θὰ βάλει τὸν ἄλλο κάτω. “Θὰ σπάσουµε ἀβγά” ἀπειλοῦσε ὁ ἕνας (ἦταν κυβερνητικός), ποὺ µάλιστα τὰ ἔβαζε µὲ τὴν τύχη τῆς παράταξής του, ἐπειδὴ σ’ αὐτοὺς ἔτυχε ἡ “καυτὴ πατάτα”, Καὶ ἔδινε τὴν ὑπόσχεση σὲ ὅσους παρακολουθοῦσαν τὴ συζήτηση ὅτι ἡ κυβέρνηση “ἀλλάζει σελίδα”, ὅτι τὸ ἑπόµενο διάστηµα θὰ καταβάλει “ὑπεράνθρωπες προσπάθειες” καὶ ὅτι “τὸ ποτάµι δὲν γυρίζει πίσω”.
Οἱ ἀπέναντί του, τῆς ἀντιπολίτευσης αὐτοί, “σήκωσαν τὸ γάντι” (ὅπως σχολίασε κάποια στιγµὴ ὁ συντονιστὴς τῆς συζήτησης) καὶ θέλησαν νὰ εἶναι στὸν ἴδιο βαθµὸ ἀποστοµωτικοί. “Μὲ τὴν πολιτική σας ἔχετε βάλει τὸ πιστόλι στὸν κρόταφο τοῦ λαοῦ”, ὑποστήριξε ὁ ἕνας, “στὴν κατηφόρα σας τὸ βαρέλι δὲν ἔχει πάτο”, διαµαρτυρήθηκε ὁ ἄλλος προσθέτοντας ὅτι ὁ συνοµιλητής του δὲν λέει τίποτε γιὰ τὰ προβλήµατα τοῦ κόσµου ἀλλά, ὅπως τὸ συνηθίζει, “πετάει τὴ µπάλα στὴν ἐξέδρα”.
Απὸ τέτοιες κουβέντες διανθίζεται καὶ “καλλωπίζεται” συχνὰ ὁ δηµόσιος λόγος – καὶ ὁ γραπτὸς καὶ ὁ προφορικός. Πρωταγωνιστές, κατὰ κανόνα, εἶναι πολιτικοὶ καὶ δηµοσιογράφοι, ἀλλὰ καὶ ὅσοι ζηλεύουν τὴ δόξα τους καὶ θέλουν νὰ (ἐπι)δείξουν τὶς γνώσεις τους. Τὸ ἂν µὲ ἐπιλογὲς γλωσσικὲς σὰν κι αὐτὲς κινδυνεύουν νὰ γίνουν καταγέλαστοι δὲν τοὺς ἀπασχολεῖ. ∆ὲν τοὺς ἀπασχολεῖ καὶ τὸ ἂν ἀποκαλύπτεται ἔλλειψη ἐπιχειρηµάτων µὲ τὸ νὰ καταφεύγουν σὲ γλωσσικὰ πυροτεχνήµατα. Γι’ αὐτὸ καὶ ὅσοι τοὺς παρακολουθοῦµε (καὶ τοὺς ἀνεχόµαστε) δὲν “πέφτουµε ἀπὸ τὰ σύννεφα”, ἀφοῦ εἶναι “βούτυρο στὸ ψωµί τους” ἡ σχετικὴ φρασεολογία. Τοὺς ἔχουµε µάθει πιά: κάθε τόσο κάνουν λόγο γιὰ “κόκκινες γραµµὲς” καὶ γιὰ τὸν ἀντίπαλό τους ποὺ εἶναι λαϊκιστὴς καὶ ποὺ τὸν ἔπιασαν “µὲ τὴ γίδα στὴν πλάτη”, ὑπόσχονται ὅτι θὰ “ἐπανιδρύσουν τὸ κράτος”- ποὺ οἱ ἴδιοι, πάντως, εἶχαν ἱδρύσει -, ὅτι, γιὰ νὰ ἀντιµετωπιστεῖ τὸ ἔγκληµα“, θὰ φτάσει τὸ µαχαίρι στὸ κόκαλο”, ὅτι θὰ εἶναι “µηδενικὴ ἡ ἀνοχὴ στὴ διαφθορά”, καὶ ἄλλα παρόµοια, λὲς καὶ σκοπό τους ἔχουν νὰ µᾶς διασκεδάζουν.
Πολιτικοὶ καὶ δηµοσιογράφοι, οἱ ὁποῖοι σ’ αὐτὸν τουλάχιστον τὸν τοµέα εἶναι συγκοινωνοῦντα δοχεῖα, συναγωνίζονται γιὰ τὴν πρωτοκαθεδρία. Ἂν καὶ δὲν ἔχω στατιστικὰ στοιχεῖα (ποὺ ἔτσι κι ἀλλιῶς εἶναι µηδαµινῆς ἀξίας), µοῦ φαίνεται ὅτι νικητὲς εἶναι οἱ δεύτεροι. ∆ὲν χάνουν εὐκαιρία νὰ βάλουν στὸ λόγο τους αὐτὰ τὰ τετριµµένα καὶ ἄνοστα. Πεθαίνει κάποιος; γράφουν ὅτι πῆρε τὸ δρόµο γιὰ τὴ “γειτονιὰ τῶν ἀγγέλων” ἢ “γιὰ τὸ ἄλλο ἡµισφαίριο τῆς ζωῆς”. Κατὰ τὴν ἐκτίµησή τους, “σὸκ καὶ δέος” προκάλεσε κάποιο συµβὰν ἀσυνήθιστο. ”Εἰκόνες Αποκάλυψης” βλέπουν ὕστερα ἀπὸ µιὰ καταστροφὴ (δὲν ξέρω πόσοι ἀπὸ αὐτοὺς ἔχουν ἐντρυφήσει στὴν «Ἀποκάλυψη» καὶ ἔχουν ἄποψη γιὰ τὶς “εἰκόνες” της). Κάνουν λόγο γιὰ “ἄσκοπους πυροβολισµούς”, σὰν νὰ ὑπάρχουν – καὶ νὰ εἶναι ἀποδεκτοὶ – καὶ “µὴ ἄσκοποι”, γιὰ “παιδὶ τῆς διπλανῆς πόρτας”, γιὰ “καραµέλα τῆς διαιτησίας”, γιὰ “γκὸλ ἀπὸ τὰ ἀποδυτήρια”, καὶ πολλὰ ἀκόµη παρόµοια.
Προφανῶς, εἶναι θεµιτὸ καὶ εὐκταῖο ἀνάµεσα στὶς ἐπιδιώξεις µας νὰ βρίσκεται ἡ καλλιέπεια. Εἶναι κάτι ποὺ ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὶς γνώσεις ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὸ ταλέντο κάθε χρήστη τῆς γλώσσας, χωρὶς νὰ λείπουν καὶ ἄλλοι παράγοντες µὲ ἰσχυρὴ ἐπίδραση. Εἶναι, ἐπίσης, κάτι ποὺ καλλιεργεῖται µὲ τὴν κατάλληλη ἀγωγή. Ἀπὸ τὴ σχετικὴ µὲ αὐτὸ ἐπιθυµία ἢ ἀνάγκη ἔχουν προκύψει ποικίλα σχήµατα λόγου καὶ ἔχουν ἀποταµιευτεῖ στὴ συλλογικὴ µνήµη στερεότυπα ποὺ ἀντέχουν στὸ χρόνο. Τὸ ἴδιο συµβαίνει καὶ µὲ παροιµίες, ἀποφθέγµατα, γνωµικά, ἀκόµη καὶ µὲ µεµονωµένες λέξεις, οἱ ὁποῖες στὸ διάβα τῆς ζωῆς ἔχουν ἀποκτήσει περιεχόµενο καὶ συµβολισµὸ πέραν τῶν ἀρχικῶν καὶ τῶν κατὰ κυριολεξία (πολλὲς παροιµίες, γιὰ παράδειγµα, εἶναι ἀλληγορικές).
Σ΄ αὐτὸ πρέπει νὰ ἀποδώσουµε καὶ τὴ συνήθεια ποὺ προανέφερα· συνήθεια ὅµως ποὺ δείχνει, ἐκτὸς ἀπὸ προχειρότητα, καὶ ἔλλειψη πρωτοτυπίας στὸ λόγο, πιθανότατα καὶ γλωσσικὴ ἔνδεια (λεξιπενία, για να θυµηθούµε τὴ λέξη ποὺ κάποτε ἦταν τῆς µόδας). Ὅσοι ἐκφέρουν δηµόσιο λόγο φιλοδοξώντας νὰ κερδίσουν τοὺς ἀκροατὲς (ἢ ἀναγνῶστες) πρέπει νὰ χρησιµοποιοῦν τὰ κατάλληλα (καὶ µὲ σωστὸ τρόπο γλωσσικὰ) ὑλικὰ καὶ νὰ µὴν ὑποκύπτουν στὸν πειρασµὸ τῆς εὔκολης λύσης. Καὶ νὰ θυµοῦνται ὅτι, ἐνῶ ἡ εὔστοχη καὶ ἐπιτυχηµένη χρήση εἶναι θετικὸ στοιχεῖο, ἡ κατάχρηση προκαλεῖ ζηµιά· ἑποµένως, εἶναι ἀνάγκη νὰ ἀποφεύγεται.

* Ο Γεώργιος Ἰ. Λουπάσης είναι Φιλόλογος