Eνα προφητικό βιβλίο με 20 σημαντικά κείμενα για την κρίσιμη χρονιά 1990 που από μια άποψη «Είναι συναρπαστικό να παρακολουθείς πώς ένας λαός με τρεις χιλιάδες χρόνια ιστορία, αντιμετωπίζει όχι με συναισθηματική απαισιοδοξία αλλά με τον ρεαλισμό καταγραφής των συμπτωμάτων του ιστορικού ελλαδικού τέλους, μέσα σε μια και μόνο χρονιά, το 1990!».
ΤΟ ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΑ ενδιαφέρον βιβλίο «ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΡΟΤΕΛΕΥΤΙΑ» εκδόθηκε στην Αθήνα από τις ποιοτικές εκδόσεις ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ για να δημιουργήσει μεγάλες συζητήσεις για όλα τα προφητικά και εξαιρετικού ενδιαφέροντος περιεχόμενά του (20 κείμενα).
Από όλα αυτά τα ενδιαφέροντα και κρίσιμα θέματα-περιεχόμενα του βιβλίου «Ελλαδικά Προτελεύτια» επιλέγουμε το θέμα: «Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΣΗΜΕΡΑ» (τότε το 1990) έως σήμερα έχουν περάσει 28 χρόνια και από τότε οι καταστάσεις της ορθοδοξίας που από τότε ήταν κρίσιμες, σήμερα έχουν γίνουν οδυνηρές και καταστροφικές….
Μεταφέρουμε εμείς το τότε κείμενο του βιβλίου «Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΣΗΜΕΡΑ», για την επαλήθευση των δεινών καταστάσεων που ζούμε σήμερα. Σήμερα η δημοσίευση του 3ου μέρους:
XIX. H ελληνική Ορθοδοξία σήμερα (3)
• Σας κατηγορούν συχνά, στη Γαλλία, ότι η εικόνα της Δύσης που παρέχετε συνιστά γελοιογραφία στηριγμένη στην άρνηση και την υπερβολή. Δικαιολογείται, κατά τη γνώμη σας, μια τέτοια κατηγορία;
Και ναι και όχι. Είναι δικαιολογημένη, γιατί συχνά οι διατυπώσεις μου είναι αφαιρετικά συμπερασματικές, μοιάζουν σχηματικές. Δεν προδίδουν την έρευνα και τη σπουδή στην οποία έχουν βασιστεί. Και επιπλέον δεν διαθέτουν εκείνη την πνευματική καλλιέργεια, που θα μετέβαλε την κριτική σε ιαματική έκφραση φιλαδελφίας.
Από την άλλη μεριά, νομίζω ότι πολλοί αρνούνται να δουν, πίσω από τις άστοχες πιθανόν διατυπώσεις μου, τί ακριβώς επισημαίνω. Αρνούνται να διακρίνουν σε τί διαφέρει ή δυτική εκδοχή του χριστιανισμού από την εμπειρία και μαρτυρία της αδιαίρετης Εκκλησίας. Και τί σημαίνει αυτή ή διαφορά για την ελπίδα και το νόημα ζωής των ανθρώπων.
Λένε μερικοί φίλοι Γάλλοι: Δυτική παράδοση δεν είναι μόνο ο Άνσελμος, ο Θωμάς Ακινάτης, η Σύνοδος του Τριδέντου, ο Descatres, η Propaganda Fidei. Δυτική παράδοση είναι και ο Pascal, ο Φραγκίσκος της Ασίζης, η Τερέζα της Άβιλας, η μερίδα του μοναχισμού η αφιερωμένη στην προσευχή και στην άσκηση.
Ποιος το αρνείται; Άλλα το πρόβλημα είναι ποιά από τις δύο τάσεις υιοθετείται από τις συνοδικές αποφάσεις, γίνεται επίσημο δόγμα, επιβάλλεται ως κυρίαρχη ιδεολογία, διαμορφώνει θεσμούς, εξελίσσεται σε καθολική νοοτροπία. Τί ακριβώς ψηλαφούμε ως θεμελιώδες γνώρισμα και γενεσιουργό στοιχείο του δυτικού τρόπου του βίου, δηλαδή του δυτικού πολιτισμού: τον δικανικό ηθικισμό του Άνσελμου, το καρτεσιανό cogito ή την εκούσια πτωχεία του Φραγκίσκου της Ασίζης και τον ασκητισμό των Cisterciens; Σε τί αντιδρά ο Διαφωτισμός και διαμορφώνει την πρακτική του βίου των νεώτερων χρόνων: στον Pascal αντιδρά και στην Τερέζα της Άβιλα ή στον δογματισμό της μεταφυσικής νοησιαρχίας και στον ολοκληρωτισμό της εξουσιαστικής θεσμοποίησης της «αλήθειας».
Διερωτώμαι αν όσοι εκφράζουν τέτοιες απόψεις έχουν στοιχειωδώς ανατρέξει στα κριτήρια, στις εκτιμήσεις και αξιολογήσεις προτεραιοτήτων του μεσαιωνικού πνευματικού βίου, από μελετητές όπως ο Gilson, ο Chenu, ο Duby, αν γνωρίζουν τα στοιχειώδη των αναλύσεων τού δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμικού φαινομένου στα κλασικά κείμενα του Max Weber, του Sombart ή και του Heidegger.
Αλλά το πρόβλημα δεν λύνεται με παραπομπές σε επιστημονικά μελετήματα, δεν λύνεται καν με επιχειρήματα. Είναι άλλης τάξεως. Νομίζω, Ότι μετά την πρώτη γενιά της ρωσικής διασποράς, οι αδελφοί ορθόδοξοι της Γαλλίας δείχνουν σαν να τρόμαξαν μπροστά στην κληρονομιά που είχαν να διαχειριστούν. Η θεολογική ανατομία του Σχίσματος δημιουργούσε στην ίδια την προσωπική τους ζωή μια ρήξη. Ρήξη με τον κόσμο μέσα στον οποίο γεννήθηκαν, μεγάλωσαν, μορφώθηκαν και καθημερινά επιβιώνουν. Είναι αφάνταστα δύσκολο να είσαι ορθόδοξος στη Δύση σήμερα. Είναι πιο σκληρό και από τη μοναχική «αναχώρηση». Προϋποθέτει, κυριολεκτικά, μιαν «αποταγήν βίου», «έξοδον εκ της συγγενείας» εξαιρετικά οδυνηρή. Δεν αντέχεται.
Γι’ αυτό και αρχίζει ανεπαίσθητα ο εξωραϊσμός των αντιθέσεων, ή άμβλυνση των διαφορών. Τα προβλήματα μεταφέρονται στο ανώδυνο επίπεδο της «ευσέβειας». Ορθοδοξία και Δύση: δυό διαφορετικές παραδόσεις «ευσέβειας», που όμως συγκλίνουν και σε πολλά. Το υπαρκτικό πρόβλημα (που είναι υ καρδιά των διαφορών του Σχίσματος) παρακάμπτεται. Η θρησκειοποίηση της Εκκλησίας, ο νομικός ατομοκεντρισμός, ο δικανικός ηθικισμός, ο νοησιαρχικός δογματισμός, η άρνηση της προσωπικής ελευθερίας και ετερότητας για χάρη της χρησιμοθηρίας των θεσμών και της οργάνωσης, ο ολοκληρωτισμός της ιδεολογικής επιβολής, η αναπηρία της ανέραστης στράτευσης του κλήρου, όλα αυτά και άλλα πάμπολλα χαρακτηρίζονται ως απλά περιστασιακά συμπτώματα, άσχετα με οποιαδήποτε αλλοίωση του πυρήνα της ευαγγελικής σωτηρίας.
* * *
• Ο δυτικός πολιτισμός ευεργέτησε τους λαούς της ορθόδοξης Ανατολής; Αν ναι, με ποιό τρόπο;
Μη μου θέτετε τεχνητά διλήμματα. Οι μανιχαϊκές αντιθέσεις καλού και κακού είναι τουλάχιστον αφελείς και εξωπραγματικές. Σίγουρα ο πολιτισμός της Δύσης, παγκόσμιος πια σήμερα, προσφέρει στους λαούς (και όχι μόνο στους ορθοδόξους) πολύτιμα και ευεργετικά στοιχεία βελτίωσης των όρων της ανθρώπινης επιβίωσης. Αλλά εδώ μιλάμε για τη ζωή, όχι για την επιβίωση. Μιλάμε για τον «καλόν μαργαρίτην». Όποιος μπορεί να επιβιώσει χωρίς το πάθος για την εύρεση του, ας βολευτεί όσο γίνεται πιο άνετα. Δεν τη χρειάζεται την Εκκλησία ούτε τη «μάχαιρα» του ευαγγελίου της.
* * *
• Η ρωσική επανάσταση του ’17 ήταν περισσότερο ιδεολογικό προϊόν της Δύσης ή έκφραση ενός ρωσικού μεσσιανισμού με θρησκευτική χροιά σύμφωνα με ορισμένες απόψεις;
Μα προφανώς και τα δύο. Ο μαρξισμός είναι τυπικό προϊόν της δυτικής μεταφυσικής. Ο λενινισμός έχει πολλά στοιχεία τής ρωσικής ιδιοσυγκρασίας. Ο συνδυασμός τους έχει συστηματικά αναλυθεί σε πολλά και σοβαρά μελετήματα. Υπάρχει σήμερα πια πλούσια σχετική βιβλιογραφία.
* * *
• Έχετε επανειλημμένα στα βιβλία σας καταγγείλεει με έμφαση τον μη ορθόδοξο χαρακτήρα μιας θεολογικής ευαισθησίας επηρεασμένης σε μεγάλη έκταση από την παιδεία του δυτικού σχολαστικισμού και που εξακολουθεί να ισχύει στις ελληνικές θεολογικές σχολές. Ποιά είναι ή κατάσταση σήμερα;
Ο σχολαστικισμός δεν είναι απλώς μια «διδαχή». Είναι μια «στάση», δηλαδή ένας τρόπος να θεολογείς. Όπως καίρια επισημαίνει ό M.-D. Chenu στο βιβλίο του La theologie comme science au XIII siecle, ο σχολαστικισμός αυτονομεί τη θεολογία ως επιστήμη, τη διαστέλλει από την εμπειρία του γεγονότος της σωτηρίας. Την εκδέχεται ως sacra scientia, υποκείμενη στις μεθόδους κάθε άλλης αποδεικτικής επιστήμης.
Νομίζω ότι αυτή η σχολαστική «στάση» δεν έχει εκλείψει από τις Θεολογικές Σχολές των ελληνικών Πανεπιστημίων. Σίγουρα υπάρχουν και καθηγητές που η διδασκαλία τους και τα συγγράμματα τους έχουν σαφώς εκκλησιοκεντρικό χαρακτήρα- αρνούνται συνειδητά τη σχολαστική αυτονόμηση της επιστήμης από την εκκλησιαστική εμπειρία.
Όμως η πλειοψηφία βλέπω να εκπροσωπεί έναν νεοσχολαστικισμό: επιμένει στον αποδεικτικό χαρακτήρα της θεολογικής «επιστήμης», τον οποίο αντλεί όχι πια από την αριστοτελική λογική άλλα από μια τυπική επίκληση πατερικών χωρίων. Λέω τυπική, γιατί η αναφορά στους Πατέρες λειτουργεί όπως και η μαθηματική επαλήθευση: τα πατερικά χωρία επικυρώνουν την ορθότητα «επιστημονικών» προτάσεων, όπως παλαιότερα ή αυθεντία του Αριστοτέλη ή της Γραφής. Είναι η ίδια σχολαστική λογική θωράκισης του εγώ με αντικειμενικές («επιστημονικές») βεβαιότητες μεταφυσικού χαρακτήρα. Στους αντίποδες της εκκλησιαστικής μετοχής στην εμπειρία των αγίων.
Το πρόβλημα των Θεολογικών Σχολών στην Ελλάδα παραμένει, δεκαετίες τώρα, οξύτατο. Όμως αυτή είναι μια προσωπική μου εκτίμηση.
