Η γιορτή των Χριστουγέννων βρίσκεται για πρώτη φορά στο “Εορτολόγιο της Ρώμης”, που συντάχθηκε το 354, γιορταζόταν όμως εκεί ήδη από το 336. Η γιορτή από τη Δύση ήλθε στην Ανατολή και γιορτάστηκε πρώτα στην Αντιόχεια το 376.
Στην Ανατολή ως τότε δέσποζε η γιορτή των Επιφανείων (Φώτων), με την οποία, λίγο μετά το 300, συνδυάστηκε και η Γέννηση του Χριστού, διότι στη Βηθλεέμ τελούνταν η ακολουθία των Επιφανείων στο Σπήλαιο της Γέννησης. Η σύνδεση των δύο γιορτών έγινε, προφανώς, επειδή ήταν άγνωστη η ημερομηνία της Γέννησης και της Βάπτισης του Χριστού.
Μετά το 376 όλες οι Εκκλησίες της Ανατολής γιορτάζουν τα Χριστούγεννα στις 25 Δεκεμβρίου: στην Κωνσταντινούπολη τη γιορτή καθιέρωσε ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός το 379, στην Αλεξάνδρεια ο Κύριλλος και στα Ιεροσόλυμα γιορτάστηκε περί το τέλος του 6ου αιώνα. Μόνον οι Αρμένιοι δεν δέχθηκαν τη γιορτή και συνέχισαν να γιορτάζουν στις 6 Ιανουαρίου Επιφάνεια και Χριστούγεννα μαζί.
Η καθιέρωση βέβαια της 25ης Δεκεμβρίου ως ημέρας των «Χριστού Γέννας» δεν έγινε τυχαία. Τότε οι ειδωλολάτρες Ρωμαίοι γιόρταζαν τα Βρουμάλια, δηλαδή τα γενέθλια του αήττητου θεού Ήλιου (dies natalis Solis invicti), με αφορμή το χειμερινό ηλιοστάσιο.
Η χριστιανική γιορτή, λοιπόν, επιβλήθηκε για τον πανηγυρισμό του αληθινού φωτός, του «Ηλίου της Δικαιοσύνης, όπως ονομαζόταν ο Χριστός ήδη από τον 3ο αιώνα. Μάλιστα για να προσδοθεί μεγαλύτερη αίγλη στην ημέρα, ορίστηκε η 25η Δεκεμβρίου ως Πρωτοχρονιά χωρίς όμως αυτό να επικρατήσει.
Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι η 25η Δεκεμβρίου και στα προχριστιανικά χρόνια ήταν ημέρα πανηγυρική, συνυφασμένη μ’ ένα πλήθος εθίμων και πανηγυρικών εκδηλώσεων. Με την αντικατάσταση της γιορτής των γενεθλίων του Ηλίου με τη «Γέννηση του Χριστού», οι πατέρες της Εκκλησίας επιχείρησαν να ξεριζώσουν από την ψυχή των ανθρώπων τις ειδωλολατρικές εκδηλώσεις, ως αντίθετες προς το χριστιανικό πνεύμα. Μια αναστάτωση έγινε τότε στην ψυχή του λαού, που κλήθηκε να αποβάλει συνήθειες προσφιλείς και να προσαρμοστεί σε μια νέα κατάσταση. Η επιμονή όμως του λαού στα πατροπαράδοτα έθιμα ήταν τόσο δυνατή, ώστε η Εκκλησία αναγκάστηκε να υποχωρήσει. Όσα μπόρεσε τα συνέδεσε με τη νέα θρησκεία, σ’ άλλα έδωσε χριστιανικό περίβλημα, τα περισσότερα τα ανέχθηκε σιωπηρά.
Το Χριστόψωμο
Το χριστόψωμο (ή χριστόψωμα ή χριστόπιτα ή κουλούρα) είναι συνήθως σκέτο ψωμί, που ψήνεται σε λαδωμένο ταψί. Στην επιφάνειά του φιλοτεχνούν με ζυμάρι, σταφίδες και ψίχες από καρύδι ή μύγδαλο, σχέδια, που παριστάνουν σταυρούς, κύκλους, άνθη. Σε κάποια χωριά χαράσσουν στο χριστόψωμο ένα κεντρικό σταυρό. Στο κέντρο του σταυρού τοποθετούν ένα άσπαστο καρύδι, ενώ στις κεραίες του τοποθετούν σύκα λιασμένα, σταφίδες κ.λ.π Μόλις βγει από το φούρνο, αλείφεται με λιωμένο μέλι ή ζαχαρόνερο, για να γλυκάνει το Χριστό, αλλού, το αλείφουν με κόκκινο γλυκό πιπέρι, για να «πάρει όψη». Σε πολλά μέρη, στη χριστόπιτα μπαίνει και «παράς» (νόμισμα), όπως στη βασιλόπιτα. Όταν νυχτώσει, συγκεντρώνεται όλη η οικογένεια γύρω από το τραπέζι όπου βρίσκεται το χριστόψωμο. Αφού θυμιάσει η νοικοκυρά όλο το σπίτι «για να φύγουν οι καλικάντζαροι», ο αρχηγός ή ο γεροντότερος της οικογένειας παίρνει το μαχαίρι, σταυρώνει τη χριστόπιτα τρεις φορές και ευχόμενος: «καλώς μας ήρθε ο Χριστός! Να μας βοηθήσει και του χρόνου!», κόβει φέτες, πρώτα για το Χριστό κι έπειτα κατά σειρά ηλικίας σε όλα τα μέλη της οικογένειας, ενώ δεν παραλείπει να βγάλει μερίδιο για το σπίτι, για τα ζώα, για τα χωράφια, κλπ. Όπου στη χριστόπιτα υπάρχει και φλουρί, κανείς δεν τρώγει, αν δεν ψάξει πρώτα να βρει το νόμισμα. Φυσικά, όποιος το πετύχει θεωρείται ο τυχερός και έχει την ευλογία του Χριστού και την ευχή της οικογένειας!
Κάλαντα Χριστουγέννων
Η συνήθεια να λέγονται τραγούδια (ευχετικά ή εγκωμιαστικά) κατά τις μεγάλες γιορτές είναι πανάρχαια. «Όταν ο Όμηρος, αναφέρει το λεξικό της Σούδας (λ. Όμηρος), παραχείμαζε στη Σάμο, με συνοδεία ντόπιων νέων γύριζε στα σπίτια των επιφανών, τραγουδούσε το τραγούδι το καλούμενο “ειρεσιώνη” και έπαιρνε δώρα. Με την επικράτηση του χριστιανισμού, ό,τι συνέβη με τις γιορτές, το ίδιο έγινε και με τα λατρευτικά (ή θρησκευτικά ή εποχικά ή ευχετικά ή κάλαντα τραγούδια). Παρέμεινε η συνήθεια· άλλαξε το περιεχόμενο. Τα θρησκευτικά τραγούδια σήμερα εξυμνούν ιερά πρόσωπα, φέρνουν αγγελία για τα θρησκευτικά γεγονότα, όλα όμως στο τέλος διατυπώνουν ευχές και παρακλήσεις, όπως και τα αντίστοιχα ειδωλολατρικά. Ακόμη, παρά το χριστιανικό τους περιεχόμενο, τα περισσότερα διατηρούν προχριστιανικά στοιχεία. Κοινό δε γνώρισμα αυτών των τραγουδιών είναι ότι στο σύνολό τους είναι «αγυρτικά», τραγουδιούνται δηλαδή από ομάδες παιδιών που, κατά το έθιμο, γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι και ζητούν φιλοδώρημα.
Ο πρινοκούτσουρας ή Χριστόξυλο
Στα χωριά της Κρήτης και της βόρειας Ελλάδας, από τις παραμονές των εορτών ο νοικοκύρης ψάχνει στα χωράφια και διαλέγει το πιο όμορφο, το πιο γερό, το πιο χοντρό ξύλο από πρίνο, πεύκο ή ελιά και το πάει σπίτι του. Αυτό ονομάζεται πρινοκούτσουρας ή Χριστόξυλο και είναι το ξύλο που θα καίει για όλο το δωδεκαήμερο των εορτών (από τα Χριστούγεννα μέχρι και τα Φώτα) στο τζάκι του σπιτιού. Πριν ο νοικοκύρης φέρει το Χριστόξυλο, κάθε νοικοκυρά φροντίζει να έχει καθαρίσει το σπίτι και με ιδιαίτερη προσοχή το τζάκι , ώστε να μη μείνει ούτε ίχνος από την παλιά στάχτη. Καθαρίζουν ακόμη και την καπνοδόχο , για να μη βρίσκουν πατήματα να κατέβουν οι καλικάντζαροι, τα κακά δαιμόνια, όπως λένε στα παραδοσιακά χριστουγεννιάτικα παραμύθια. Έτσι το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων , όταν όλη η οικογένεια θα είναι μαζεμένη γύρω από το τζάκι , ο νοικοκύρης του σπιτιού ανάβει την καινούρια φωτιά και μπαίνει στην πυροστιά το Χριστόξυλο. Σε κάθε σπιτικό , οι νοικοκυραίοι προσπαθούν το Χριστόξυλο να καίει μέχρι τα Φώτα.
Συμβολικές – μαγικές πράξεις
της παραμονής
Σε χωριά της Κρήτης ρίχνουν στη φωτιά σαλιωμένα λιόφυλλα και ανάλογα με τις αντιδράσεις, κάνουν προβλέψεις. Το βράδυ της Παραμονής (ή το πρωί) της γιορτής καίνε στο τζάκι κλαδί από χλωρό πουρνάρι, για αποτροπή του κακού ή για την υγεία της οικογένειας. Μάλιστα από το είδος και την ένταση του «πραπαλίσματος» των φύλλων μαντεύουν την τύχη των μελών του σπιτικού. Βάζουν κοντά στη φωτιά μια άσπρη πέτρα, για να περάσει η οικογένεια «άσπρη χρονιά». Η πέτρα αυτή μένει στην ίδια θέση ως την Υπαπαντή (2 Φεβρουαρίου), οπότε μεταφέρεται στα χωράφια, για να αποτρέπει την πτώση χαλαζιού.
Ο ουρανός, τα άστρα, ο καιρός γενικώς παρατηρούνται προσεκτικά, διότι κάτι μπορεί να προμηνύουν για το μέλλον τους.
Από τα μεσάνυχτα της Παραμονής μέχρι τα Φώτα δεν λούζονται, γιατί «ψωριάζει το κεφάλι.
Σ’ αρκετά χωριά, ο Όρθρος των Χριστουγέννων ξεκινά στις 4 το πρωί και η Θεία Λειτουργία τελειώνει ξημερώματα. Προφανώς, το έθιμο τελείται σε ανάμνηση του γεγονότος ότι ο Χριστός γεννήθηκε τη νύχτα.
Μετά τη Λειτουργία, και αφού οι συγχωριανοί ανταλλάξουν ευχές στο προαύλιο της εκκλησίας, κάθε οικογένεια συγκεντρώνεται στο σπίτι, κοντά στο αναμμένο τζάκι.
Σε κάποια σπίτια λ.χ. πριν πιουν το κρασί, χύνουν μια γουλιά στη φωτιά. Η συνήθεια ασφαλώς είναι κατάλοιπο των αρχαίων σπονδών και της λατρείας που απονεμόταν στο πυρ της εστίας.
Ενώ, οι πιστοί στις παραδόσεις από την Κρήτη από την παραμονή των Χριστουγέννων μέχρι τα Φώτα, που φεύγουν οι καλικάντζαροι, δεν τρώνε ελιές, φασόλια και σύκα για να μην βγάλουν καλόγηρους.
Το πάντρεμα της φωτιάς
Την παραμονή των Χριστουγέννων σε πολλά μέρη της Ελλάδας «παντρεύουν», τη φωτιά. Παίρνουν δηλαδή ένα ξύλο με θηλυκό όνομα π.χ. κερασιά και ένα με αρσενικό όνομα, συνήθως από αγκαθωτά δένδρα. Τα αγκαθωτά δέντρα, κατά τη λαϊκή αντίληψη, απομακρύνουν τα δαιμονικά όντα, όπως τους καλικάντζαρους.
Στη Θεσσαλία, τα κορίτσια έβαζαν δίπλα στο αναμμένο τζάκι κλωνάρια κέδρου, ενώ τα αγόρια τοποθετούσαν κλαδιά αγριοκερασιάς. Τα λυγερά αυτά κλωνάρια αντιπροσώπευαν προσωπικές τους επιθυμίες και μια καλότυχη γενικά ζωή.
‘Όποιο κλωνάρι καιγόταν πρώτο σήμαινε ότι ήταν καλό σημάδι για το κορίτσι ή το αγόρι, καθώς και ποιο θα παντρευόταν πρώτο ανάλογα αν ήταν κέδρος ή αγριοκερασιά.
Στα χωριά της βόρειας Ελλάδας και της Κρήτης , από τις παραμονές των εορτών ο νοικοκύρης ψάχνει στα χωράφια και διαλέγει το πιο όμορφο, το πιο γερό, το πιο χοντρό ξύλο από πεύκο ή ελιά και το πάει σπίτι του.
Η στάχτη των ξύλων αυτών προφύλασσε το σπίτι και τα χωράφια από κάθε κακό.
Το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων, όταν όλη η οικογένεια θα είναι μαζεμένη γύρω από το τζάκι, ο νοικοκύρης του σπιτιού ανάβει την καινούρια φωτιά και λέει:
“Παντρεύω σε φωτιά για το καλό του νοικοκυριού”.
Σε κάθε σπιτικό, προσπαθούν να διατηρήσουν τη φωτιά αυτή να καίει μέχρι τα Φώτα.
Κλείνοντας, πρέπει να σημειώσουμε πως τα Χριστούγεννα είναι οικογενειακή γιορτή, γι’ αυτό και ο καθένας νιώθει την ανάγκη, αυτή τη μέρα, να ξεφύγει από τις καθημερινές του συντροφιές και να καθίσει κοντά στους δικούς του ανθρώπους!
Τέλος, όσον αφορά στο σκοπό τους, γενικά μπορούμε να πούμε ότι το μέγα πλήθος των εθίμων στηρίζεται στην πίστη του λαού πως είναι δυνατό, με διάφορες μαγικές πράξεις, να προκληθεί το καλό και να αποτραπεί το κακό!
ΚΑΛΑ ΚΙ ΕΥΤΥΧΙΣΜΕΝΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ
