Ciriaco d’ Ancona, “Πορτρέτο του Ομήρου”

Τη σελίδα 90(r) του κώδικα Hamilton 254 της Κρατικής Βιβλιοθήκης του Βερολίνου καταλαμβάνει ένα σχέδιο απεικονίζον τον επικό ποιητή Όμηρο (εικ. 1). Το σχέδιο αυτό, όπως και το αντίστοιχο της δυτικής πρόσοψης του Παρθενώνα προσεγγίζει με μεγάλη πιστότητα την πρωτότυπη σύλληψη του Κυριακού, ο οποίος θα πρέπει να συνεργάστηκε στενά με τους αντιγραφείς των σχεδίων του, έχοντας παράλληλα τη γενική εποπτεία της διάταξης εικονογραφικού υλικού και γραπτού κειμένου κατά τη σύνταξη του τετραδίου του κώδικα Hamilton. Εντούτοις εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι το σχέδιο του Ομήρου ίσως λόγω της ασύμβατης θεματικής του σε σύγκριση με τα υπόλοιπα σχέδια του άλμπουμ, τα οποία εικονογραφούν ως επί το πλείστον αθηναϊκά μνημεία, αλλά και σε συνδυασμό με τη φαινομενικά αινιγματική εικονογραφική πηγή προέλευσής του, μοιάζει να μην έχει απασχολήσει σοβαρά την έρευνα έως σήμερα. Η μειωμένη δημοτικότητα του ολοσέλιδου σχεδίου δύναται να οφείλεται και στη συγκριτικά κακή παρούσα τεχνική του κατάσταση. Το βιαστικά αποδοσμένο και σήμερα μονάχα μέσω μιας ενδελεχούς μελέτης εκ του σύνεγγυς στις επιμέρους λεπτομέρειές του ευδιάκριτο σκίτσο, έχει κατά την πάγια πρακτική που έχει ακολουθηθεί και στα υπόλοιπα σχέδια του τετραδίου περαστεί αρχικά στην απόδοση του περιγράμματος της μορφής με ένα ανεπαίσθητο σχεδόν μεταλλικό μολύβι. Σε αντίθεση όμως με εκείνα, το σκίτσο του Ομήρου έχει αφεθεί σε ημιτελή κατάσταση. Μονάχα οι δύο τόμοι, στους οποίους φαίνεται να παραπέμπει το λυγισμένο, προτεταμένο δεξί χέρι του Ομήρου και οι οποίοι και ονομαστικά προσδιορίζονται ως το Corpus Magnum της συγγραφικής δραστηριότητας του αρχαίου ποιητή, ως τα έπη δηλαδή της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, έχουν περαστεί από ένα δεύτερο χέρι με την πέννα και επιπλέον εξαρθεί μέσω της χρήσης έντονων χρωματικών τόνων. Ο γενειοφόρος ποιητής αποδίδεται στραμμένος προς τα δεξιά, πάνω σε ένα στις επιμέρους δομικές του λεπτομέρειες έντεχνα δουλεμένο κάθισμα, που ενθυμίζει θρόνο. Φέρει τον ποδήρη χιτώνα, ο οποίος πέφτει με πλούσιες πτυχώσεις έως το πάτωμα καλύπτοντας πλήρως τη μορφή, ενώ μια αδιόρατη σχεδόν διαγώνια γραμμή που ξεκινά από τον αριστερό ώμο και καταλήγει στη δεξιά πλευρά του στήθους θα μπορούσε να παραπέμπει στην ύπαρξη του ιματίου, του ριχτού μανδύα πάνω από το χιτώνα. Αδιευκρίνιστη παραμένει αντίθετα η εικονογραφικά αναμενόμενη παρουσία της ηρωϊκής ταινίας στα μαλλιά της μορφής. Η εικόνα του αρχαίου επικού ποιητή περιβάλλεται από τη συνοδευτική ελληνική επιγραφή ΟΜΗΡΟΣ ΠΟΙΗΤΗΣ Ο ΜΑΙΟΝΙΔΗΣ, η οποία παραπέμπει στην καταγωγή του Ομήρου από το μικρασιατικό γένος των Μαιονίδων (Μαιονία = Λυδία).
Το σχέδιο του Ομήρου στον κώδικα Hamilton γεννά στον θεατή αβίαστα μια σειρά από ερωτήματα. Από πού προέρχεται η ομηρική αυτή σύλληψη του Κυριακού Αγκωνίτη; Πρόκειται για ιδεατό προϊόν μιας καλπάζουσας αν και εξόχως δημιουργικής φαντασίας, ή η παράσταση αντλεί στην απόδοσή της από την σε πάμπολλες περιπτώσεις αποδεδειγμένη αρχαιογνωστική παιδεία του αρχικού δημιουργού της; Αν και το ομηρικό πορτραίτο του Κυριακού Αγκωνίτη είναι σε κάποιο βαθμό όπως θα δούμε εμποτισμένο από στοιχεία μιας δημιουργικά αναζωογονητικής μεταμόρφωσης της αρχαιότητας προς χάριν της ικανοποίησης του ιδανικού μιας προσωπικής, ενορατικής ερμηνείας του περιεχομένου του αρχαίου προτύπου, στη συνέχεια θα επιχειρήσω να αναπτύξω τη θεωρία, ότι η εικονογραφία της προσωπογραφίας του Ομήρου στο σχέδιο του Ιταλού ουμανιστή στον κώδικα του Βερολίνου σε καμία περίπτωση δεν είναι αυθαίρετη, αλλά αντίθετα αντλεί πρωτίστως από τη γνώση συνδεδεμένων με τον Όμηρο, ακόμη και σήμερα σωζόμενων αρχαίων μνημείων, τα οποία ο περιηγητής ήξερε τόσο μέσω αυτοψίας, όσο και μέσω της περιγραφής τους στις προσβάσιμες σε αυτόν αρχαίες πηγές.
(Συνεχίζεται)