» Ένα πολύ υποσχετικό αυστραλέζικο δασικό τροπικό φυτό
Εισαγωγή
Τα τελευταία χρόνια σε όλο τον κόσμο επικρατεί η αντίληψη της εισαγωγής στην εθνική γεωργία κάθε χώρας εναλλακτικών καλλιεργειών ικανών να προσδώσουν ενδιαφέρουσα προσθετική αξία στις γεωργικές εκμεταλλεύσεις και να εξουδετερώσουν τον κίνδυνο που εγκυμονεί ενδεχόμενη μονοκαλλιέργεια. Γίνεται πράγματι διεξοδική επιστημονική αναζήτηση τέτοιων καλλιεργειών και διεξάγεται βασική έρευνα προκειμένου να διαπιστωθεί ο εγκλιματισμός τους στις νέες συνθήκες των περιοχών εισαγωγής τους. Για τα Χανιά και γενικότερα για την Κρήτη είναι ευτύχημα η ύπαρξη του διεθνούς φήμης Ινστιτούτου Ελιάς Υποτροπικών Φυτών και Αμπέλου, το οποίο τόσο στο παρελθόν όσο και στο παρόν έχει προσφέρει σημαντικό έργο στην προσπάθεια αυτή.
Με το παρόν άρθρο αποσκοπείται να δοθεί το έναυσμα για την ύστερα από σχετική μελέτη εισαγωγή της Δαμασκηνιάς Κακαντού στη μεγαλόνησο, ενός φυτού που αποκτά μέρα με τη μέρα όλο και περισσότερο ιδιαίτερο οικονομικό ενδιαφέρον. Πρέπει να επισημανθεί πως το φυτό αυτό προσφέρεται τα μέγιστα για οικολογική καλλιέργεια και μπορεί να καλύψει περιθωριακές εκτάσεις στις οποίες η συμβατική γεωργία δεν αποδίδει.
Γνωριμία με το φυτό
Το επιστημονικό όνομα του φυτού είναι Τερμιναλία η φερδινανδιανή ( Terminalia ferdinandiana). Είναι γνωστό και με το συνώνυμο Terminalia edulis. Στο γένος Terminalia υπάγονται 28 είδη. Ανήκει στην οικογένεια των Κομπρετωδών (Combretaceae). Είναι ενδημικό φυτό της Αυστραλίας. Το βρίσκει κανείς σε άγρια κατάσταση στα τροπικά και υποτροπικά δάση που εκτείνονται από τη βορειοδυτική μέχρι τη βορειοανατολική Αυστραλία. Αναφέρεται ανάλογα με την περιοχή με διάφορα κοινά ονόματα όπως Δαμάσκηνο κακαντού (kakadu plum), δέντρο Γκουμπίν (Gubinge tree), Δαμάσκηνο τράγος (Billygoat plum), πράσινο Δαμάσκηνο (Green plum), Αλμυρό δαμάσκηνο (Salty plum), Δαμάσκηνο θάμνου (Bush plum), Γκαμπίνη (Gabiny) και άλλα. Στις αβογιρίνικες διαλέκτους ονομάζεται Anmarlak, Manmorlak ή Mandjiribidj, Näṉ’ka-bakarra, Murunga ή Madorr και Yawuru.
Πρόκειται για φυλλοβόλο και σε ορισμένες περιοχές ημιφυλλοβόλο μικρομεσαίου μεγέθους δέντρο, που μπορεί να φτάσει σε ύψος τα 14 μέτρα. Ο φλοιός του είναι γκριζοκρεμώδους χρώματος. Φέρει ανοιχτοπράσινα ωοειδή φύλλα διαστάσεων 11 – 33 και 8,5- 23 cm (εκατοστά) σε μήκος και πλάτος αντίστοιχα. Τα άνθη είναι μικρά λευκοκρεμμώδη ,αρωματικά και σχηματίζουν χαρακτηριστική σταχυόμορφη ταξιανθία μήκους 16 – 19 cm . Η άνθιση γίνεται την περίοδο του Σεπτέμβρη- Δεκέμβρη. Ο καρπός είναι ωοειδής δρύπη διαστάσεων 2-3Χ1 cm κιτρινοπράσινος με χαρακτηριστικό ράμφος στην άκρη. Ωριμάζει από το Μάρτη και μετά. Είναι μαλακός και συγκομίζεται εύκολα. Μέσα στον ξυλοποιημένο πυρήνα του καρπού είναι εγκλεισμένο ένα σχετικά μεγάλο σπέρμα. Όταν τρώγεται φρέσκος, έχει μια γλυκόξινη γεύση. Μαγειρεμένος θυμίζει ψημένο μήλο και αχλάδι. Στη φύση υπάρχουν πολλά υβρίδια όπως τα Terminalia ferdinandiana X Terminalia cunninghamii, Terminalia petiolaris X Terminalia ferdinandiana, Terminalia petiolaris X Terminalia hadleyana και Terminalia petiolaris X Terminalia platyphylla. Μάλιστα το υβρίδιο Terminalia petiolaris X Terminalia ferdinandiana παράγει κόκκινους καρπούς. Ανάλογα με την περιοχή η πυκνότητα των δέντρων του φυτού αυτού κυμαίνεται από 24 μέχρι και τα 574 στο εκτάριο (10 στρέμματα). Η μέση απόδοση εκτιμάται στα 15-24 με μέγιστη 40 κιλά ανά δέντρο. Αναπτύσσεται σε οριακής γονιμότητας εδάφη. Αγαπάει το φυσικό ζεστό και παράκτιο περιβάλλον. Αντέχει στη μεγάλη ξηρασία χάρη στην υπόγεια αποθήκευση του νερού σε ειδικούς χώρους τους λιγνοσωλήνες. Στην περίπτωση πυρκαγιάς τα καμένα δέντρα αναπτύσσουν ταχύτατα νέους βλαστούς από υποκείμενους του φλοιού ζωντανούς ιστούς. Τα σπορόφυτα μπαίνουν στην παραγωγή τον πέμπτο χρόνο.
Η εμπορική συγκομιδή των καρπών ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής προέρχεται από τα δασικά φυτά και η συγκομιδή απαιτεί κυβερνητική άδεια. Τα τελευταία χρόνια εκπονούνται πολλά προγράμματα αειφόρου αξιοποίησης των δέντρων, λόγω της μεγάλης ζήτησης των προϊόντων και υποπροϊόντων τους. Έχει δοκιμαστεί μάλιστα ένα μοντέλο «αναδάσωσης», όπου τα δέντρα φυτεύονται σε υπάρχουσες περιοχές του φυτού με ελάχιστες παρεμβάσεις για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και την προστασία του εδάφους. Επιδιώκεται επίσης η αύξηση της έκτασης των λίγων συστηματικών φυτειών, που εδώ και πολλά χρόνια έχουν εγκατασταθεί. Για πάνω από μια δεκαετία το Ινστιτούτο Κατάρτισης Kimberley προωθεί την καλλιέργεια μέσω πρακτικής εκπαίδευσης.
Διατροφική, βιολογική και ιατροφαρμακευτική αξία
Ο καρπός του φυτού αποτελούσε για πολλές χιλιετίες μέρος της διατροφής των Αβορίγινων. Θεωρούνταν θεόσταλτο δώρο. Τόσο η σάρκα του καρπού όσο και τα σπέρματα τρώγονταν ωμά. Ο χυμός από τους καρπούς και ο βρασμένος φλοιός αποτελούσε πολύτιμο φάρμακο για τις διάφορες παθήσεις και τις πληγές στο δέρμα. Το τσάι από τους καρπούς συστήνονταν για τα κρυολογήματα και τη γρίπη. Παρασκεύαζαν επίσης δροσιστικό ποτό και βρώσιμο ζελέ . Γενικά ο καρπός της Δαμασκηνιάς Κακαντού ήταν η παραδοσιακή πηγή αντισηπτικών και θεραπευτικών φαρμάκων για τους αυτόχθονες πληθυσμούς.
Οι καρποί τρώγονται νωποί, αποξηραμένοι, με τη μορφή πουρέ και σκόνης. Όταν πρόκειται να χρησιμοποιηθούν για τις λειτουργικές τους ιδιότητες θα πρέπει για να διατηρήσουν το μέγεθος και την ποιότητά τους να αποθηκευτούν σε ψυγεία 24 ώρες μετά τη συγκομιδή. Σήμερα οι καρποί αποτελούν πολύτιμο προϊόν προσθετικής αξίας σε μαρμελάδες, κονσέρβες και σάλτσες, καθώς και σε αθλητικά ποτά και προϊόντα ομορφιάς όπως καθαριστικά, λοσιόν σώματος, κρέμα χεριών και βάλσαμο για τα χείλη.
Ιδιαίτερο όμως οικονομικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα φυσικά βιοδραστικά που περιέχουν οι καρποί, τα φύλλα και τα σπέρματα. Ο καρπός περιέχει το υψηλότερο παγκοσμίως καταγεγραμμένο επίπεδο φυσικής βιταμίνης C. Χαρακτηρίζεται επίσης από ανώτερες αντιοξειδωτικές ιδιότητες, γεγονός που επιτρέπει τη χρήση του σε συμπληρώματα διατροφής και σε υγιεινές τροφές. Πράγματι σχετική έρευνα του πανεπιστημίου του Σύδνεϋ και του Τμήματος Υγείας της Βόρειας Επικράτειας της Αυστραλίας έδειξε υψηλή περιεκτικότητα των καρπών σε βιταμίνη C. Μάλιστα η ανάλυση κατάγραψε τιμή 4600 mg (χιλιοστόγραμμα) ανά λίτρο βρώσιμου καρπού, όταν στη Γκουάβα, στην πράσινη Πιπεριά και στα μαύρα Φραγκοστάφυλα κυμαίνεται στα 250 mg, στα Ακτινίδια, στο πράσινο Μάνγκο και στο Μπρόκολο στα 100 mg και στα Εσπεριδοειδή στα 50 mg. Σε σύγκριση δηλαδή με τα πορτοκάλια τα δαμάσκηνα κακαντού κοντεύουν να έχουν 100 φορές περισσότερη βιταμίνη C . Αναλύσεις από καρπούς άλλων περιοχών δείχνουν ακόμα μεγαλύτερη περιεκτικότητα σε βιταμίνη C. Ακόμα οι καρποί έχουν πέντε φορές υψηλότερη αντιοξειδωτική ικανότητα και 900 φορές μεγαλύτερη συγκέντρωση σε ασκορβικό οξύ από το βατόμουρο, το οποίο φημίζεται παγκοσμίως ως «φρούτο που προάγει την υγεία».
Είναι άλλωστε γνωστό πως τα αντιοξειδωτικά συμβάλλουν στην υγεία του ανθρώπινου οργανισμού με την πρόληψη και καθυστέρηση εμφάνισης σοβαρών ασθενειών όπως της Alzheimer, της αυτοάνοσης και καρδιαγγειακής διαταραχής, του καρκίνου, των νευρολογικών εκφυλιστικών διαταραχών, της παχυσαρκίας και του διαβήτη. Κι αυτό σημαίνει πως στο φυτικό βασίλειο και όχι μόνο υπάρχει σωρεία βιοδραστικών που περιμένουν να έλθουν στο προσκήνιο με τη συστηματική έρευνα. Το 25% περίπου όλων των συνταγογραφούμενων φαρμάκων που χρησιμοποιούνται σήμερα προέρχονται αρχικά από φυτά. Επιπλέον, κοντά στο 75% των νέων αντικαρκινικών φαρμάκων που διατίθενται στο εμπόριο μεταξύ 1981 και 2006 προέρχονται από φυτικές ενώσεις. Παρ’ όλα αυτά, μόνο το 10% των εκτιμώμενων 250.000 ειδών παγκοσμίως έχουν ελεγχθεί για οποιαδήποτε βιοδραστικότητα.
Στους καρπούς βρέθηκε επίσης η βιταμίνη Ε, η λουτεΐνη που διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην ευεξία των ματιών, το φυλλικό ή φολικό οξύ (Β9) πολύτιμο στην εγκυμοσύνη , το Μαγνήσιο και το Ασβέστιο. Ακόμα προσδιορίστηκαν τα βενζοϊκά οξέα, οι φλαβανόλες και το γαλλικό οξύ με αντιοξειδωτική και αντικαρκινογόνο δράση, η χλωροφύλλη α και β που ανακουφίζουν το οξειδωτικό στρες. Οι καρποί περιέχουν επίσης την εσπριτίνη και τους γλυκοσίδες καεμφερόλη, λουτεολίνη και γλυκεσιδική κουρετίνη με ισχυρή αντιοξειδωτκή δράση. Σε σημαντική συγκέντρωση υπάρχουν τα μέταλλα Ψευδάργυρος, Σίδηρος, Μαγγάνιο, Μολυβδένιο Κάλιο, Νάτριο και Φώσφορος . Μάλιστα η αναλογία του Καλίου προς Νάτριο είναι υψηλή, πράγμα που βοηθάει στη μείωση της υπέρτασης.
Όπως χαρακτηριστικά λέγεται από τους ειδικούς επιστήμονες η Δαμασκηνιά Κακαντού εμπεριέχει το « καλό» φαινολικό ελλαγικό, το «κακό» οξαλικό και το «αβέβαιο» ασκορβικό οξύ. Το φαινολικό ελλαγικό οξύ αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως αντιοξειδωτικός και αντιμικροβιακός παράγοντας στο διατροφικό και φαρμακολογικό τομέα. Πράγματι το ελλαγικό οξύ έδειξε ισχυρή ανασταλτική δράση έναντι των βακτηριακών παραγόντων αρκετών αυτοάνοσων φλεγμονωδών ασθενειών. Ο καρπός του φυτού αυτού είναι μία πολύ πλούσια πηγή του οργανικού αυτού οξέος. Βρέθηκε ότι περιέχει 3050 έως 14.020 mg / 100 g (γραμμάρια) ξηρού βάρους ελεύθερο ελλαγικό οξύ. Γενικά είναι διαπιστωμένο πως το ελλαγικό οξύ χαρακτηρίζεται από πολύ ενδιαφέρουσες αντι-βακτηριακές, αντι-ιικές, αντι-ινωτικές, αντι-αθηρογόνες , αντι-μεταλλαξιογόνες, αντικαρκινικές και αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες.
Όπως αναφέρθηκε παραπάνω οι καρποί περιέχουν μεγάλες συγκεντρώσεις βιταμίνης C κυρίως ως ασκορβικό οξύ της τάξης των 11.133 ± 901 mg ανά 100 g ξηρού βάρους. Το «ανεπιθύμητο» οξαλικό οξύ προσδιορίστηκε σε σημαντική ποσότητα που κυμαίνεται στα 2116 – 3318 mg ανά 100 g ξηρού βάρους. Η μεγάλη περιεκτικότητα των καρπών σε οξαλικό οξύ επιτρέπει την κατάταξή τους στην κατηγορία των οξαλικών προϊόντων διατροφής. Ο χαρακτηρισμός ανεπιθύμητο αποδίδεται στο γεγονός ότι η συχνή κατανάλωση τροφών με υψηλή περιεκτικότητα σε οξαλικό οξύ ενέχει διαφόρους κινδύνους για την υγεία των ανθρώπων. Κι αυτό γιατί παρεμβαίνει στην απορρόφηση του Ασβεστίου και στο σχηματισμό λίθων στα νεφρά. Το οξύ αυτό είναι επίσης το τελικό προϊόν του μεταβολισμού του ασκορβικού οξέος. Αυτό σημαίνει πως η κατανάλωση φρούτων με αυξημένη περιεκτικότητα σε ασκορβικό οξύ ενέχει τον κίνδυνο να αυξήσει τα επίπεδα οξαλικού οξέος στα ούρα. Η χημική ανάλυση στα φύλλα έδειξε πως η συγκέντρωση του ελεύθερου ελλαγικού οξέος ήταν 2,8 και του ολικού 6 φορές υψηλότερη σε σχέση με τον καρπό. Η περιεκτικότητα των φύλλων σε ασκορβικό οξύ ήταν μόλις ανιχνεύσιμη. Αναλύσεις στα φύλλα έδειξαν μέση περιεκτικότητα 979 – 2293 mg ανά 100 g ξηρού βάρους . Όσον αφορά στο Ασβέστιο οι καρποί περιείχαν 195-281 και τα φύλλα 423-1081 mg ανά 100 g ξηρού βάρους.
Τα εκχυλίσματα των καρπών με οξικό αιθυλεστέρα και των φύλλων με μεθανόλη παρουσιάζουν ισχυρή ανασταλτική δράση ενάντια του βακτηρίου του άνθρακα Bacillus anthracis και χαμηλή τοξικότητα. Τα αποτελέσματα αυτά προδικάζουν τη δυνατότητα αξιοποίησης των εκχυλισμάτων αυτών για την ανάπτυξη φαρμακευτικών προϊόντων για την αντιμετώπιση τη ασθένειας. Τα εκχυλίσματα αυτά αναστέλλουν επίσης και την ανάπτυξη όλων των βακτηριακών ειδών του γένους Shewanella και ιδιαίτερα των Shewanella putrefaciens και Shewanella loihica που προκαλούν αλλοιώσεις στα ψάρια. Μάλιστα τα εκχυλίσματα των καρπών με οξικό αιθυλεστέρα βρέθηκε πως αναστέλλουν τη βακτηριακή ανάπτυξη για 15 ημέρες σε θερμοκρασία 4 ° C στα φιλέτα του ψαριού Acanthopagrus butcheri . Τέλος σε άλλη έρευνα διαπιστώθηκε πως το εκχύλισμα από καρπούς ή φύλλα της Δαμασκηνιάς Κακαντού παρουσίασε ικανοποιητική αποτελεσματικότητα έναντι του επαγόμενου από το υπεροξείδιο του Υδρογόνου (Η2Ο2) οξειδωτικού στρες και φλεγμονής στα θηλαστικά. Η αποτελεσματικότητα αυτή στην πρόληψη της πολύπλοκης αλληλεπίδρασης του οξειδωτικού στρες και της φλεγμονής, μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη πολλά υποσχόμενων και καινοτόμων θεραπευτικών στρατηγικών.
Η βιομηχανική επεξεργασία των καρπών αποδίδει ως υποπροϊόν τα σπέρματα, τα οποία πριν μερικά χρόνια απορρίπτονταν. Σε σχετική μελέτη βρέθηκε πως τα σπέρματα περιέχουν 35% λιπαρά οξέα, 32% πρωτεΐνες και 21,2% ίνες σε ξηρό βάρος. Η ενεργειακή αξία ανέρχεται σε 2065 KJ (κιλοτζάουλ) / 100. Προσδιορίστηκε επίσης πως τα σπέρματα είναι πλούσια πηγή μετάλλων και ιχνοστοιχείων. Πράγματι περιέχουν Κάλιο 6693 mg / kg (χιλιόγραμμο), Ασβέστιο 5385 mg / kg, Σίδηρο 61 mg / kg), Ψευδάργυρο 60 mg / kg ξηρού βάρους και χαμηλή περιεκτικότητα σε βαριά μέταλλα. Στα λιπαρά οξέα βρέθηκαν ωμέγα-6 , λινελαϊκό οξύ (50,2%), μονοακόρεστο ελαϊκό οξύ (29,3%) και κορεσμένα λιπαρά οξέα όπως το παλμιτικό οξύ 12,0% και το στεατικό οξύ (7,2%).Τα σπέρματα κατά συνέπεια αποτελούν μια νέα πηγή διατροφής πλούσια σε πρωτεΐνη και σε λινελαϊκό, ελαϊκό και παλμιτικό οξύ.
Επίλογος
Η φύση και ιδιαίτερα το φυτικό βασίλειο είναι μια ακένωτη πηγή βιοδραστικών χημικών ουσιών. Τα τελευταία χρόνια εντείνεται η επιστημονική αναζήτηση για την ανάπτυξη φυσικών διατροφικών, βιολογικών και ιατροφαρμακευτικών προϊόντων ικανών να αντικαταστήσουν τα συμβατικά για τα οποία δεν υπάρχουν στη φύση ολοκληρωμένοι μηχανισμοί αποδόμησής τους. Η Δαμασκηνιά κακαντού σε όλα τα μέρη της είναι έμφορτη από βιταμίνες, αντιοξειδωτικά και μέταλλα. Ήδη σε επίπεδο κόσμου γίνεται διεξοδική μελέτη της διατροφικής , ιατρικής και φαρμακευτικής αξίας των φυσικών χημικών ενώσεων που περιέχει σε κορυφαία επίπεδα.
Κι αυτό γιατί η παγκόσμια εικόνα της υγείας αλλάζει ραγδαία. Οι χρόνιες ασθένειες αυξάνονται ταχύτατα παγκοσμίως. Βασική αιτία η διαταραχή της ομοιόστασης των οξειδωτικών του ανθρώπινου οργανισμού από ενδογενείς και εξωγενείς παράγοντες. Στις ασθένειες αυτές αποδίδονται 40 εκατομμύρια περίπου θάνατοι παγκοσμίως κάθε χρόνο, που αντιστοιχούν στο 70% όλων των θανάτων. Δυστυχώς, οι επτά πιο συχνές χρόνιες ασθένειες οι καρκίνοι, οι ψυχικές διαταραχές, ο διαβήτης, οι καρδιακές παθήσεις, η υπέρταση, οι πνευμονικές παθήσεις και το εγκεφαλικό επεισόδιο αναμένεται να αυξηθούν σημαντικά μέχρι το 2023. Αυτό θα δημιουργήσει τεράστια κοινωνικοοικονομική επιβάρυνση για τις πληγείσες κοινωνίες και τα ήδη εξαντλημένα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης που ξοδεύουν περισσότερο από το75% του συνολικού κόστους για τη θεραπεία ή τη διαχείριση αυτών των χρόνιων ασθενειών . Οι τρέχουσες παγκόσμιες προκλήσεις για την υγεία δείχνουν ότι υπάρχει επείγουσα ανάγκη να ανακαλυφθούν νέες στρατηγικές για τη θεραπεία, τη διαχείριση ή την πρόληψη χρόνιων ασθενειών. Η διερεύνηση του βιοδραστικού δυναμικού των παραδοσιακών φαρμακευτικών φυτών, στη ρύθμιση των εξουθενωτικών κυτταρικών οδών που είναι κεντρικές για χρόνιες ασθένειες, μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη τέτοιων θεραπευτικών – διαχειριστικών στρατηγικών. Σ αυτή την προσπάθεια η Δαμασκηνιά Κακαντού μπορεί να διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο.
Η Κρήτη και γενικότερα η χώρα μας μπορεί εξαιτίας των ευνοϊκών κλιματικών και εδαφικών συνθηκών για το φυτό να επιδιώξει την εισαγωγή και μελέτη της συμπεριφοράς του. Πρόκειται για λιτοδίαιτο φυτό που μπορεί να καλύψει «γυμνές» οριακής γονιμότητας εκτάσεις. Δεν έχει φυτοπροστατευτικά προβλήματα και προσιδιάζει στην οικολογική γεωργία, αφού οι εισροές για τη δημιουργία συστηματικών φυτειών είναι ελάχιστες.
