George Steiner Εκδόσεις SCRIPTA
Διάσημος καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας
Μετάφραση: ΣΕΡΑΦΕΙΜ ΒΕΛΕΝΤΖΑΣ
Ενα σπουδαίο βιβλίο από έναν σπουδαίο σύγχρονο στοχαστή μεγάλου βεληνεκούς για τα πιο σπουδαία θέματα – προβλήματα του ανθρώπου, σε όλα τα πλάτη και μήκη της ανθρωπότητας. Ενα δοκίμιο που απομυθοποιεί πολλές λαθεμένες αντιλήψεις για τις σκέψεις μας, αλλά και για τους συμβαίνοντες βιασμούς και παραβιασμούς -με ειδεχθή μέσα και μέτρα- εξουσιών – εξουσιαστών και υπερεξουσιαστών.
Για να πει ο διάσημος και τόσο βαθύς στοχαστής ότι: «Κανένας, τίποτα δεν μπορεί να διεισδύσει αποδεδειγμένα στη σκέψη μου. Μάλιστα όταν λέμε ότι κάποιος “διαβάζει” τις σκέψεις κάποιου άλλου, δεν έχουμε τίποτε άλλο από ένα σχήμα λόγου. Τις σκέψεις μου μπορώ να τις κρύψω παντελώς. Μπορώ να συγκαλύψω και να παραποιήσω την εξωτερική τους έκφραση, όπως μπορώ να κάνω το ίδιο και για το ύφος του προσώπου μου ή για τη σωματική μου γλώσσα».
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΟΥΡΑΝΟΥ, ΓΗΣ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑΣΜΩΝ ΜΕΓΕΘΥΝΟΥΝ ΤΗ ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΑ ΜΑΣ
Πάντως, στην κρισιμότατη εποχή που ζούμε στη χώρα μας και τον κόσμο, το μικρό αυτό βιβλίο που παρουσιάζουμε (σε 2 άρθρα) αποτελεί την κληρονομημένη από τ’ άστρα και τη σκοτεινή ύλη μελαγχολία του ανθρώπινου γένους. Μια μελαγχολία που μαζί με τη θνητότητά μας, αυξάνει τη μελαγχολικότητά της, ενώ με τους εξουσιασμούς, τους φονικούς πολεμικούς ανταγωνισμούς και με την πολύμορφη προσπάθεια ελέγχου και επιβαλλόμενων λειτουργιών υπερ-αυξάνεται η κρίσιμη ψυχοπνευματική κρίση της αβεβαιότητας. Χωρίς ούτε οι κυβερνώντες (εκάστοτε) ούτε οι γνώστες της επιστήμης, ούτε οι διαγνώστες των κακών να μπορούν ν’ απαντήσουν στα άλυτα, ως σήμερα, μεγάλα προβλήματα της ανθρωπότητας. Οπως:
• Πώς γεννήθηκε το Σύμπαν;
• Έχει κάποιο σκοπό η ζωή;
• Υπάρχει Θεός;
• Θα υπάρξει ποτέ Ειρήνη;
• Υπάρχει αγάπη ή κυριαρχεί το μίσος διηνεκώς; κ.λπ.
Ο George Steiner με τη βαθιά γνώση του και την πνευματική τόλμη του, μαζί με την υψηλής ποιότητας γραφή του, αναλύει περίτεχνα και, ίσως, αισιόδοξα τους δέκα πιθανούς λόγους για τη μελαγχολία της σκέψης, η οποία έχει μεγεθυνθεί επικίνδυνα στην εποχή μας. Με οδυνηρή και καταστροφική κρίση ιδεολογιών, θρησκείας, θεσμών και αξιών, ενός συγχρόνου αβίωτου βίου.
Είναι μονόχρωμο το ιδεώδες της αλήθειας;
Ο μεγάλος (όχι στα λόγια, αλλά στην πραγματικότητα) Αμερικανός καθηγητής και συγγραφέας ο George Steiner θεωρεί ότι καθένας που αναζητά το ιδεώδες της αλήθειας είναι υποχρεωμένος να εκφράζει την ενσυνείδητη υποδούλωσή του στη σκέψη, καταφεύγοντας στη γλώσσα.
Αυτό εκφράζει ο λόγιος και σημαντικός μεταφραστής του Steiner και άλλων στο χυμώδες σημείωμά του (προλογικό) με τίτλο το “Καβαφικό divertimento” για το εξαιρετικό δοκίμιο του George Steiner με τίτλο “Δέκα (πιθανοί) λόγοι για τη μελαγχολία της σκέψης”, Εκδόσεις SCRIPTA (2005), για να προσθέσει ότι: «Εκεί που αρχίζει ένας αληθινός αγώνας που οι όροι του δεν θα ήταν υπερβολή να χαρακτηριστούν σπάνιοι από τη μια, παροχέτευση και παρακολούθηση ενός ρεύματος του ασταμάτητου καταρράκτη της σκέψης και από την άλλη τιθάσευση της πολυσημίας και της αμφισημίας της γλώσσας, η οποία εμφανίζεται μονίμως εχθρική απέναντι στο μονόχρωμο ιδεώδες της αλήθειας. Με τη μελαγχολία όμως αυτής της διαπίστωσης να μην φτάνει ποτέ να γίνει παραλυτική, αντίθετα είναι δημιουργικά ερεθιστική και θα ’λεγε κανείς ότι μοιάζει σχεδόν χαρωπή μπρος στην κατοπινότερη, σχεδόν μελαγχολική διαπίστωση ότι σκέφτομαι σημαίνει υστερώ, καταλήγω κάπου εκτός θέματος»…
ΕΝΑ ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΚΟ – ΜΗ ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΚΟ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑ
Όμως οι 10 λόγοι του Steiner δεν αποτελούν μελαγχολικό ανάγνωσμα, κατά Σ. Βελέντζα, αλλά κείμενο που γραμμένο εν θερμώ κι όμως τόσο διαυγέστατο, τονίζοντας ακόμα: “πως δεν θα μπορούσε να είναι αλλιώς, εφόσον, κατά τον συγγραφέα το κατευθυντήριο φως του πνεύματος συνορεύει πάντα με το σκοτάδι…”. Γι’ αυτό ό,τι φωτίζεται από αυτό το φως προβάλλει ακόμη πιο καθαρά μέσα από την αντίθεση με τον σκοτεινό διάκοσμό της.
ΜΙΑ ΘΛΙΨΗ ΑΔΙΑΧΩΡΙΣΤΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ
Ωστόσο, ο G. Steiner βάζει ως πρώτη αφιερωματική αναφορά, ένα απόσπασμα από το έργο του μεγάλου Γερμανού Σέλλινγκ που έχει ως εξής:
“Αυτή είναι μια θλίψη αδιαχώριστη από κάθε θνητό βίο, μια θλίψη όμως που δεν γίνεται ποτέ πραγματικότητα, παρά εξυπηρετεί μόνο την άφθαρτη χαρά της υπέρβασής της. Εξού και ο πέπλος της βαρυθυμίας που απλώνεται σε ολόκληρη τη φύση, η βαθιά, η ακατάλυτη μελαγχολία κάθε ζωής. Ζωή, λοιπόν, υπάρχει μόνο στην προσωπικότητα και κάθε προσωπικότητα στηρίζεται πάνω σε ένα σκοτεινό θεμέλιο, που πρέπει να είναι και θεμέλιο της γνώσης”.
Στον πρόλογό του ο Steiner αποδίδει στην ανθρώπινη ύπαρξη μια θεμελιώδη αναπότρεπτη θλίψη. Μάλιστα πιο συγκεκριμένα αυτή η θλίψη αποτελεί το σκοτεινό θεμέλιο πάνω στο οποίο στηρίζεται η συνείδηση και η γνώση, όπως αυτό το σκοτεινό θεμέλιο πρέπει να αποτελεί τη βάση κάθε αντίληψης και κάθε πνευματικής διαδικασίας, όπου η σκέψη είναι αυστηρά ανυπόστατη από μια βαθιά μελαγχολία.
ΜΕΓΙΣΤΕΣ ΑΙΤΙΕΣ ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΑΣ Η ΚΟΣΜΙΚΗ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΚΑΙ ΣΚΟΤΕΙΝΗ ΥΛΗ
Μάλιστα, σε κάθε σκέψη, σύμφωνα με τον Σέλλινγκ η αρχέγονη ακτινοβολία, αυτή η σκοτεινή ύλη, είναι η θλίψη, η βαρυθυμία, η οποία συν τοις άλλοις, είναι και δημιουργική. Η ανθρώπινη ύπαρξη, η ζωή της διάνοιας σημαίνει εμπειρία της μελαγχολίας και μιας καλύτερης ζωής να την ξεπερνούμε. Θα μπορούσαμε βέβαια να πούμε ότι πλαστήκαμε θλιμμένοι. Μια έννοια στην οποία σχεδόν αναμφίβολα, ο θόρυβος υποβάθρου, των βιβλικών σχέσεων ανάμεσα στην απαγορευμένη απόκτηση της γνώσης, της αναλυτικής διάκρισης και στην εξορία του ανθρώπινου είδους.
Με τη σκέψη να είναι φορέας μιας κληροδοτημένης ενοχής (προπατορικό αμάρτημα).
Για όλα αυτά τα μεγάλα προβλήματα της ανθρώπινης θλίψης υπαρξιακά (κατά βάση) που είχαν μια μακρά πορεία (ανθρωπολογικά) για το ανθρώπινο είδος που κάλυψε το μέγα διάστημα χρόνου για να μεταβεί ανάμεσα από χιλιετίες από την κατάσταση του ανθρώπου στην υπόσταση του έμπειρου ανθρώπου.
ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΣΚΕΨΗ;
Για να μην γνωρίζουμε πραγματικά τι είναι “σκέψη”, σε τι συνίσταται το “σκέπτεσθαι”, όπως διερωτάται (σελίδα 17) ο διάσημος διανοούμενος G. Steiner, του οποίου τη σοφία γευτήκαμε στη μεγάλη αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου Αθηνών (όταν κατά την περίοδο της πρυτανείας Γεωργίου Μπαμπινιώτη ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής Παν. Αθηνών).
Με αυτό τον σπάνιας ποιότητας πνευματικό προβληματισμό για τη μελαγχολία της σκέψης έχει αποδεχθεί ότι οι διαδικασίες της σκέψης, της εννοιολογικής φαντασίας, συνεχίζονται ακόμα και στον ύπνο. Ορισμένοι μάλιστα τρόποι σκέψης αντιστέκονται εξολοκλήρου σε κάθε είδους διακοπή, όπως συμβαίνει και με την αναπνοή, την οποία μπορούμε να την κρατήσουμε έστω για ελάχιστα λεπτά.
ΠΛΗΜΜΥΡΙΣΜΕΝΟΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ
Δεν είναι όμως, επουδενί σαφές ότι μπορούμε να συγκρατήσουμε τη σκέψη μας. Με επισημάνσεις, πάλι, του Τζωρτζ Στάινερ (σελ. 18 – 19) ότι: “Κατά τον Άγιο Ιωάννη του Σταυρού, η αναστολή της κοσμικής σκέψης είναι πλημμυρισμένη από την παρουσία του Θεού”. Για να επιστρέψει στον Σέλλινγκ και στον ισχυρισμό του λέγοντας: “Μια αναπόφευκτη θλίψη, ένα πέπλος μελαγχολίας συνοδεύουν την ίδια διαδικασία της σκέψης, τη γνωστική αντίληψη”.
Αλλά η ανθρώπινη σκέψη δεν σημαίνει χαρά;
Αλλά, αυτό το κρίσιμο ερωτηματικό χρησιμοποιεί στο τέλος του μικρού προλόγου του ο Τζωρτζ Στάινερ, για τη σπουδαίας σημασίας προσπάθειά του για να αποσαφηνίσει ορισμένους (10) λόγους για τους οποίους έχει τη γνωστική νομιμότητα, αλλά και πνευματική ευθύνη να ρωτήσει και να αναλύσει γιατί η ανθρώπινη σκέψη δεν σημαίνει χαρά;
ΕΧΕΙ ΚΑΝΕΝΑΝ ΣΚΟΠΟ, Η ΖΩΗ ΜΑΣ ΣΤΗΝ ΑΠΕΡΑΝΤΟΣΥΝΗ;
Όμως ο Στάινερ, με την πνευματική τόλμη που διακρίνει τη σκέψη του, τον λόγο του και τη γλώσσα του, ξεπερνώντας πνευματικά τη μελαγχολία της σκέψης που εκφράζει. Έτσι στον πρώτο λόγο (από τους 10 πιθανούς) για “τη μελαγχολία της σκέψης” λέει ότι: “η απεραντοσύνη της σκέψης θα οικειοποιηθεί την ανταπόκριση της σκέψης”.
ΟΙ ΜΥΧΙΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΜΑΣ ΕΙΝΑΙ ΔΙΚΕΣ ΜΑΣ ΚΑΙ ΔΕΝ ΠΑΡΑΒΙΑΖΟΝΤΑΙ
Όμως οι μονόλογοι των κρυφών ή των ανεπιθύμητων σκέψεων συνεχίζουν τον άναρχο δρόμο τους κάτω από έναν έναρθρο γνωστικό αντιληπτό λόγο. π.χ. οι ανέκφραστες σκέψεις που οι πηγές τους είναι απρόσιτες και διαπερνούν σαν να είμαστε αναρίθμητες ρωγμές. Ο Κάφκας άκουγε “μεγάλους υπόγειους ανέμους. Όλα αυτά, όμως και πολλά άλλα επιτρέπουν να υποθέσουμε ότι η σκέψη είναι μέσο προστασίας. Γιατί βοηθάει να συντηρούνται τα πνευματικά αποθέματα σε μια σφαίρα κατά πάσα πιθανότητα νευρολογική τάξη.
Αλλά, στον τρίτο Λόγο “Μελαγχολίας” ο Στάινερ επισημαίνει ότι “τις σκέψεις μας μπορούν να τις κρύψουν παντελώς, να παραποιήσουν την εξωτερική έκφραση. Αλλά η σκέψη (καταλήγει ο Στάινερ) είναι κάτι ΥΠΕΡΤΑΤΑ δικό μου θαμμένο στα απώτατα μύχια του νου…
