Στις λέξεις και τους συλλογισμούς του, κυριαρχεί ο Καζαντζάκης. Εξάλλου όπως ο ίδιος εκμυστηρεύτηκε, ήταν ο Καζαντζάκης που τον αφύπνισε από τα μικράτα του, ο Καζαντζάκης που τον ενέπνευσε, που τον “καθοδηγεί” ακόμα και σήμερα. «Ο δρόμος του ανθρώπου είναι η ανηφόρα. Αυτό δυστυχώς το έχουμε ξεχάσει. Αν το συνειδητοποιήσουμε, τότε τα πράγματα θα είναι πολύ καλύτερα».
Mε τον Μιχάλη Αεράκη μιλήσαμε αρκετές ώρες στα υπόγεια του Βενιζέλειου Ωδείου για την πορεία του ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.Κ., ένα θέατρο που ξεκίνησε με όραμα και πάθος ως Εταιρία Θεάτρου Κρήτης και πήρε σε μεγάλο βαθμό τη μορφή που έχει σήμερα χάρη στη Μελίνα Μερκούρη, για την οικονομική περιπέτεια που λίγο έλειψε να οδηγήσει στο κλείσιμό του, αλλά και για τα μελλοντικά σχέδια και όνειρά του.
Τι συνέβη με το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.Κ.; Γιατί κινδύνευσε να κλείσει;
Το πρόβλημα είναι θεσμικό. Και θα μπορούσα να αποφύγω την ερώτηση, να πω, ότι δεν με αφορά, ότι δουλειά μου είναι να ασχολούμαι μόνο με την τέχνη, τις παραστάσεις. Ομως με αφορά, όπως με αφορά κάθε πτυχή του ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.Κ. και η μόνιμη επιθυμία μου και όνειρό μου είναι να βλέπω το θέατρο να πηγαίνει καλά. Το πρόβλημα λοιπόν δεν έγκειται σε μας, έγκειται στο ότι δεν ήταν συνεπής η χρηματοροή. Οι πληρωμές δεν γίνονταν όπως έπρεπε, άρα και εμείς είχαμε πρόβλημα ρευστότητας. Οταν περιμένεις χρήματα για να πληρώσεις, και δεν σε πληρώνουν, δεν μπορείς να πληρώσεις και εσύ, να είσαι εντάξει στις υποχρεώσεις σου, αυτό είναι λογικό.
Είναι λίγο πολύ η ιστορία αρκετών οικογενειών της χώρας. Η κρίση έχει αλλάξει τα δεδομένα, έχει προκαλέσει έντονα προβλήματα, αλλά από την άλλη, έχουν αρχίσει να ξεχωρίζουν νομίζω, εκείνα που πραγματικά αξίζουν.
Η αλήθεια είναι πως οι “δύσκολες εποχές” βοηθούν με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Το 1974, και πάλι σε δύσκολους καιρούς, η ανάγκη για τέχνη, οδήγησε μια ομάδα φωτισμένων ανθρώπων στην δημιουργία της Εταιρίας Θεάτρου Κρήτης. Με στόχο να αναδειχτεί και να γίνει προσιτό σε όλους το θέατρο, η μουσική… Τότε λοιπόν, για να γίνει το όραμα πραγματικότητα, αυτή η φωτισμένη ομάδα απευθύνθηκε σε πραγματικά ταλαντούχους ανθρώπους, τον Μινωτή, τον Κατράκη, τον Χατζιδάκι. Και το πρώτο έργο που ανέβηκε, ήταν “Η θυσία του Αβραάμ”, με Αβραάμ τον Μινωτή. Το θέατρο αυτό αντιμετωπίστηκε πάντα ως επένδυση μέλλοντος και ποτέ ως ευκαιρία της εποχής.
Το 1985, η Μελίνα Μερκούρη, έχοντας στην σκέψη της ως πυλώνες την Εταιρία Θεάτρου Κρήτης και το Θεσσαλικό Θέατρο, οραματίστηκε τη δημιουργία των Περιφερειακών Θεάτρων. Εβλεπε η Μελίνα τα πολλαπλά ευεργετήματα του θεάτρου και τη σημασία της επαρχίας στα θεατρικά δρώμενα.
Το δυστύχημα είναι πως από τότε μέχρι σήμερα δεν έχουν γίνει αλλαγές στην πορεία των Περιφερειακών Θεάτρων. Δεν έχει γίνει καμία θεσμική αλλαγή γιατί καμιά κυβέρνηση δεν τόλμησε να προχωρήσει σε ριζικές ανατροπές. Από τη θέση του καλλιτεχνικού διευθυντή, έχω γνωρίσει περί τους 15 υπουργούς Πολιτισμού και έχω εκθέσει επανειλημμένα τις απόψεις μου για το πώς βλέπω την αλλαγή του θεσμικού πλάνου και για το πού πρέπει να προσανατολιστεί η πορεία του Περιφερειακού Θεάτρου. Σήμερα τα Περιφερειακά Θέατρα της χώρας είναι 15, και από αυτά λειτουργεί επί της ουσίας το Θέατρο Κρήτης και σε πολύ μικρότερο βαθμό 2-3 ακόμα. Ελπίζω, μετά τις εκλογές, η νέα Κυβέρνηση να δει το θέμα με τη δέουσα σοβαρότητα.
Το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.Κ. δεν προσφέρει μόνο παραστάσεις. Είναι ένας ολόκληρος οργανισμός που κάνει πολλά περισσότερα. Σωστά;
Εχουμε το παιδικό θεατρικό εργαστήρι για παιδιά 6-18 ετών. Και από πιτσιρίκια τα παιδιά μαθαίνουν μέσα από το θεατρικό παιχνίδι αρχικά, συμπεριφορά, σεβασμό, μαθαίνουν να είναι καλοί θεατές, να βοηθούν, να λειτουργούν σαν ομάδα, να αγαπούν. Ερχονται σε επαφή με θεατρικά έργα, αναλύουν κείμενα, προβληματίζονται… Τα παιδιά αυτά είναι το αυριανό ακροατήριο.
Εχουμε επίσης την Ερασιτεχνική Πειραματική Σκηνή, όπου έρχονται άτομα κάθε ηλικίας, φύλου, εθνικότητας, χρώματος, θρησκείας, επαγγέλματος, κουλτούρας και “μαθαίνουν” θέατρο. Αλλά να ξεκαθαρίσω: η Ερασιτεχνική Πειραματική Σκηνή δεν είναι σε καμία περίπτωση “εμπόριο ελπίδας”. Δεν λέμε σε όσους έρχονται εδώ πως θα γίνουν ηθοποιοί. Είναι ένας χώρος όπου ο καθένας μπορεί να κάνει το χόμπι του, να κάνει θέατρο για να ανοίξει την ψυχή του, την οπτική του. Δεν τάζουμε σε κανέναν πως θα γίνει “διάσημος”, πως θα γίνει ηθοποιός.
Ολα αυτά που μου λέτε είναι πολύ όμορφα. Ωστόσο φαντάζομαι πως κοστίζουν. Για να έρθει δηλαδή κάποιος να συμμετέχει στην ερασιτεχνική σκηνή ή να φέρει τα παιδιά του στο παιδικό εργαστήρι, θα χρειαστεί να δώσει κάποιο ποσό. Στις μέρες μας πόσο “πολυτέλεια” είναι αυτές οι ενασχολήσεις;
Καταρχάς σε όλα τα τμήματα διδάσκουν επαγγελματίες. Και αυτοί πρέπει να πληρωθούν. Γι’ αυτό και υπάρχει κάποια μικρή συμμετοχή. Ομως το ποσό είναι μικρό και καθόλου απαγορευτικό για κάποιον που έχει πραγματικά την ανάγκη να κάνει το χόμπι του. Επιπλέον, υπάρχουν περιπτώσεις ανθρώπων που ανήκουν είτε σε “ευαίσθητες” κοινωνικές ομάδες, είτε έχουν τεράστιες οικονομικές δυσκολίες, οι οποίοι έρχονται σε τμήματα ή έχουν τα παιδιά τους σε τμήματα, χωρίς να πληρώνουν. Το ζητούμενο για μας είναι όσοι πραγματικά αγαπούν το θέατρο να μπορούν να βρίσκονται μέσα σε αυτό. Ο θεατρικός φορέας που δεν θα μπορέσει να μπει στα σπλάχνα της κοινωνίας, είναι καταδικασμένος να αποτύχει. Το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.Κ. θέλει να είναι μέσα στην κοινωνία, κομμάτι της κοινωνίας, δίπλα στους ανθρώπους.
Πώς διαλέγετε τις παραστάσεις που θα ανεβούν στο ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.Κ.;
Οταν πρωτοανέλαβα καλλιτεχνικός διευθυντής στο ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.Κ., βρέθηκα σε ένα μεγάλο δίλημμα. Από τη μια ο καλλιτέχνης μέσα μου -ήμουν πολλά χρόνια στο Εθνικό και με τραβούσε το διεθνές θεατρικό ρεπερτόριο- από την άλλη ο διευθυντής, έπρεπε να καταφέρω να “ανοίξω” το θέατρο για τον κόσμο. Τότε λοιπόν, θυμήθηκα τα λόγια των δασκάλων μου, και ιδιαίτερα του Κατσέλη, που συνήθιζε να λέει πως «θέατρο χωρίς θεατές δεν υπάρχει». Και έτσι πήρα την απόφαση για τα 3 πρώτα χρόνια το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.Κ. να έχει αυστηρά ελληνικό ρεπερτόριο. Το πρώτο ζητούμενο για μένα ήταν να “ανοίξει” το θέατρο. Να είναι ένα θέατρο λαϊκό -και όταν λέω λαϊκό, δεν εννοώ λαϊκίστικο. Οταν ο κόσμος μάθει να πηγαίνει στο θέατρο, τότε μπορείς να προχωρήσεις -για παράδειγμα- στους Βρικόλακες του Ιψεν. Και αν δει κανείς το ρεπερτόριο του θεάτρου από το 2000 και μετά, θα ανακαλύψει μέσα από αυτό την… ταυτότητά μου.
Υστερα, δεν είμαστε ένα “στατικό” θέατρο. Εχουμε παίξει σε αγροτικές φυλακές, σε γηροκομεία, έρχονται εδώ εκπαιδευτικοί και συζητάμε τρόπους προσέγγισης των μαθητών τους μέσα από το θέατρο. Για μένα, η σημαντικότερη “αλληλεπίδραση” είναι εκείνη των θεατών που νιώθουν τόσο πολύ το έργο, που την ώρα της παράστασης μιλούν ασυναίσθητα στους ηθοποιούς. Σαν να έχουν “μπει” μέσα στην υπόθεση, να είναι κομμάτι της. Εξάλλου μην ξεχνάμε πως στην αρχαιότητα, το κοινό αλληλεπιδρούσε με τους ηθοποιούς. Μπορεί να επευφημούσαν όταν μια παράσταση τους άρεσε, αλλά όταν κάτι δεν τους άρεσε, γιουχάριζαν και αποδοκίμαζαν.
Σχεδόν δεκαπέντε χρόνια στο “τιμόνι” του ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.Κ. Δεν είναι και λίγος καιρός… Υπάρχουν δύο θεωρίες. Η μία λέει πως οι θέσεις είναι για να αλλάζουν, να ανανεώνονται τα πρόσωπα. Η άλλη, πως όταν μια ομάδα κερδίζει, δεν την αλλάζεις. Εσείς νιώθετε κουρασμένος;
Καθόλου. Πάνω και πέρα απ’ όλα όσα έχω κάνει στη ζωή μου, είμαι Κρητικός. Και έχω επηρεαστεί, από πολύ μικρή ηλικία από τον Καζαντζάκη. Εμαθα να αγωνίζομαι, να προσπαθώ, να μην σταματώ, να συνεχίζω, να παρακάμπτω τις αντιξοότητες, να μην φοβάμαι. Ο πατέρας μου πήγε μετανάστης όταν ήμουν 7 χρονών. Με πήρε λοιπόν στα γόνατά του και μου είπε πως τώρα, εγώ είμαι ο άντρας του σπιτιού. Είχα 3 μικρότερα αδέλφια και χρειάστηκε να κάνω πολλές δουλειές από πολύ μικρή ηλικία. Δεν έχω μάθει λοιπόν να το βάζω κάτω, δεν έχω μάθει να τα παρατάω, και ό,τι κάνω, θέλω να το κάνω με την ψυχή μου. Οχι δεν είμαι κουρασμένος, είμαι αποφασισμένος να συνεχίσω να βρίσκομαι εδώ, και να δουλεύω με όλο το είναι μου για το θέατρο. Εξάλλου, υπάρχει και η αντίδραση του κόσμου που με κάνει να δουλεύω με την ίδια ορμή και πάθος που είχα από την πρώτη μέρα. Θυμάμαι, μια φορά ήμουν σε ένα περίπτερο και αγόραζα εφημερίδα, όταν με πλησίασε ένας άνθρωπος -σχετικός με το θέατρο. Είχα τότε, ήδη 7 χρόνια στο ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.Κ. Μου έσφιξε λοιπόν το χέρι, και μου είπε «Συγχαρητήρια για τη δουλειά που κάνεις. Είμαι ο πρώτος που σε πολέμησε γιατί δεν θεωρούσα πως μπορείς να σταθείς σε αυτό το πόστο. Εκανα όμως λάθος. Ειλικρινά συγχαρητήρια». Αυτές οι εκδηλώσεις είναι για μένα οι πιο σπουδαίες και ειλικρινείς επιβραβεύσεις.
Υπάρχουν κακές στιγμές; Παραστάσεις που εκ των υστέρων θα θέλατε να είχατε αποφύγει να ανεβάσετε;
Φυσικά. Σε μια πορεία 15 σχεδόν χρόνων θα ήταν ατόπημα να πω πως δεν έχουν γίνει και λάθη. Και το λάθος είναι μέσα στο πρόγραμμα. Είμαι… δωρικός τύπος. Οταν κάτι έχει γίνει λάθος, το βλέπω πρώτος εγώ και το αναγνωρίζω. Σημασία έχει, μετρώντας την πορεία ενός ανθρώπου, το “πρόσημο” που την χαρακτηρίζει. Αν οι καλές στιγμές ήταν περισσότερες από τις κακές ή το αντίστροφο. Είμαστε όλοι άνθρωποι και αλίμονο να θεωρούμε πως είμαστε υπεράνω λάθους. Λάθη θα γίνονται, από αυτά μαθαίνουμε και προχωράμε. Το πιο σπουδαίο για μένα, το μεγαλύτερο μάθημα είναι να καταφέρει κανείς να αγαπήσει τον εαυτό του. Αν το κάνει αυτό θα μπορέσει να αγαπήσει και τους άλλους και να προσφέρει στους άλλους. Αν είναι μίζερος με τον εαυτό του και “τσιγκούνης” δεν θα μπορέσει να “δώσει” τίποτα. Εμένα με ενδιαφέρει να “δώσω”.
Είστε καλλιτεχνικός διευθυντής στο ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.Κ., αλλά δεν έχετε παίξει κάποιον ρόλο εσείς ο ίδιος…
Είχα πει ότι όσο θα είμαι καλλιτεχνικός διευθυντής, δεν θα ανακατευτώ ούτε σκηνοθετώντας, ούτε παίζοντας. Και μέχρι τώρα το έχω τηρήσει. Ισως μελλοντικά γυρίσω στο σανίδι, κάνω μια επάνοδο. Υπάρχει κάτι παράδοξο: ο ηθοποιός είναι το μόνο επάγγελμα που “ακούει” χειροκρότημα. Και το χειροκρότημα μπορεί να σε τρελάνει. Γιατροί σώζουν ζωές, κάνουν δουλειά πολύ πιο σημαντική από αυτή του ηθοποιού δηλαδή, αλλά ποτέ δεν έχουν χειροκροτηθεί. Αυτό το χειροκρότημα λοιπόν μπορεί να κάνει κάποιον να “ξεφύγει”. Ευτυχώς, ήμουν από πολύ μικρός πολύ προσγειωμένος. Εξαιτίας των συνθηκών της ζωής μου, του ότι χρειάστηκε να κάνω ένα σωρό δουλειές από πολύ μικρός… «Η ζωή μου είναι αυτό εδώ», λέει και δείχνει κρεμασμένα στον τοίχο του γραφείου του μερικά λαχεία. «Δεκατεσσάρων χρονών δούλευα μαζί με έναν ξάδελφό μου και πουλούσαμε λαχεία. Δεν ξεμυαλίστηκα λοιπόν ποτέ από το χειροκρότημα».
Ποια είναι τα επόμενα σχέδια;
Τέλη Φλεβάρη θα πάμε την παράσταση “Αναφορά στον Γκρέκο” στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Μια παράσταση για τους ευρωβουλευτές, που θα δοθεί στα ελληνικά, με υπότιτλους και θα μεταφέρει ξανά -για ακόμα μια φορά- το μεγαλείο της ελληνικής σκέψης στην καρδιά της Ευρώπης, στο Ευρωκοινοβούλιο. Αυτόν τον καιρό γίνονται πρόβες για το έργο “Χωρίς εσένα”, που πρόκειται να ανεβεί σύντομα και είναι ενός νέου πολυγραφότατου συγγραφέα, Χανιώτη, του Πολυχρόνη Κουτσάκη και το Καλοκαίρι, τον Ιούλιο, και το λέω αυτό με τεράστια συγκίνηση θα παίξουμε, ως μνημόσυνο, την “Αναφορά στον Γκρέκο” στον τάφο του Νίκου Καζαντζάκη, στο Ηράκλειο. Κάτι που για μένα ήταν όνειρο ζωής…
Εχετε ιδιαίτερο δέσιμο με τον Καζαντζάκη…
Οταν ήμουν πιτσιρικάς, 14-15 χρόνων, μαζί με μερικούς φίλους μου, διαβάζαμε Καζαντζάκη, τον “Καπετάν Μιχάλη” και προσπαθούσαμε να τον “αγγίξουμε”, να αποκρυπτογραφήσουμε το “μεταφυσικό” στοιχείο στα έργα του. Και να βρούμε το δικό μας “μεταφυσικό” στοιχείο. Οσο μπορούσαμε τότε να το “κατανοήσουμε” αυτό. Δεν ξέραμε τι ακριβώς ψάχναμε, ποια υπέρβαση αναζητούσαμε… Πηγαίναμε λοιπόν -και είναι ίσως η πρώτη φορά που το λέω αυτό- πηγαίναμε λοιπόν πολλά βράδια στη σειρά, στον τάφο του Καζαντζάκη, με ρετσίνα και μουσική κρητική και χορεύαμε πάνω στον τάφο του. Όχι δίπλα. Πάνω. Προσπαθούσαμε να “δεθούμε” με αυτόν, με το σύμπαν, να τον νιώσουμε, να καταλάβουμε καλύτερα, νιώθαμε κάπως σαν “συνέχειά” του. Το καλοκαίρι λοιπόν, σε αυτή την παράσταση στον τάφο του, είμαι σίγουρος πως αυτά τα παιδιά, εκείνης της εποχής, θα παρακολουθούν από μια γωνιά, θα ακούν σιωπηλά, και θα είναι ευγνώμονες για όλα όσα ο Καζαντζάκης έφερε στις ζωές τους…
Μιλάει, και οι λέξεις του είναι γεμάτες συγκίνηση, το δωμάτιο φορτίζεται ξαφνικά και έχω την αίσθηση πως το “δέσιμο” του Μιχάλη Αεράκη με τον Νίκο Καζαντζάκη, είναι κάτι παραπάνω από νοερό, μοιάζει απτό.
«Κάθε άνθρωπος έχει μέσα του σκοτάδι», μου λέει σαν να μαντεύει τις σκέψεις μου. «Και όταν κάποιος καταφέρει να μου δώσει φως και να διώξει για λίγο το σκοτάδι αυτό, του είμαι για μια ζωή ευγνώμων. Είμαι άνθρωπος “ελλειμματικός”. Τα ελλείμματα αυτά συχνά είναι η τέχνη που με βοηθά να τα “καλύψω”».
Προσωπικά σχέδια υπάρχουν; Ρωτώ προσπαθώντας να αποφορτίσω την ατμόσφαιρα.
Θα συμμετέχω σε μια κινηματογραφική ταινία, τα γυρίσματα της οποίας αρχίζουν τον Μάιο, του Μανούσου Μανουσάκη. Βασίζεται στο βιβλίο του Γιώργου Σκαμπαρδώνη “Ουζερί Τσιτσάνης” και μιλά για τα χρόνια 41-44 στην Θεσσαλονίκη, τότε που ο Τσιτσάνης μεγαλουργεί γράφοντας τα σπουδαιότερα έργα του, αλλά παράλληλα περιγράφεται και το ξεκλήρισμα των Εβραίων… Θα έχω τον ρόλο του αρχιραβίνου….
Το ΔΗΠΕΘΕΚ σε αριθμούς
Από το 2000 έως το 2014, το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.Κ. μετρά: 41 θεατρικά έργα, 1.858 παραστάσεις, 523.350 θεατές, 170 συνεργάτες, 266 ηθοποιούς
