Oι εκκλησίες στο φαράγγι της Σαμαριάς, μα και στην Αγία Ρουμέλη, δεν αποτελούν μόνο θρησκευτικούς χώρους αλλά είναι και μέρος της ιστορίας και της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
Oταν σε ομιλίες δημοσιεύσεις κ.λπ., γίνεται συχνά λόγος π.χ. για τον πύργο του Αληδάκη, το κάστρο του Ιτζεδίν και Απτέρων και άλλα μνημεία κατακτητών που καμία, σχέση δεν έχουν με αυτή την κληρονομιά, αποτελεί ντροπή για όλους μας για πάνω από μισό αιώνα που η περιοχή Σαμαριάς είναι εθνικός δρυμός οι εκεί εκκλησίες να παραμένουν στο χάλι που είναι, πέρα από ιδιωτικές πρωτοβουλίες και εργασίες που έχουν πραγματοποιηθεί. Τα τελευταία χρόνια έγιναν κάποιες επεμβάσεις αλλά όχι αυτές που χρειάζονταν. Iσως κάποιοι να μην συμπαθούν ό,τι εκπροσωπούν οι εκκλησίες αλλά αυτό δεν έχει σημασία. Στην κάποτε με αθεϊστικό καθεστώς Βουλγαρίας τα μνημεία όπως το Μοναστήρι της Ρίλα και άλλα, βρίσκονταν σε άψογη κατάσταση.
Επειδή εξ αρχής, από το Ι962, δεν δόθηκε σημασία από τους αρμοδίους γι’ αυτές, το έτος 1972 ξεκινήσαμε εκστρατεία για τη διάσωσή των με σκοπό να συγκεντρώσομε και χρήματα γι’ αυτό. Μείναμε όμως εκεί με τον Ορειβατικό αφού μας διαβεβαίωσαν από την τότε δασική υπηρεσία ότι θα το αναλάβουν αυτοί, πράγμα που ακόμη δεν πραγματοποιήθηκε.
Στο παρελθόν πολλοί επισκέπτες εξέφραζαν την λύπη και αγανάκτηση τους γι’ αυτό το χάλι. Ο υπογράφων το παρόν είχε αναφερθεί στο φύλλο της 24-6-1990 των “Χανιώτικων Νέων” για το θέμα ενώ επανήλθε την 7η Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους στα “Χανιώτικα Νέα” με δημοσίευμα που είχε τίτλο “Σε μουσουλμανική χώρα θα ήταν καλύτερα” αναφερόμενος για την κατάσταση των εκκλησιών. Τον Ιούνιο του 1998 δημοσιεύθηκε απόφαση του Υπ. Γεωργίας για χρηματοδότηση αποκατάστασης μνημείων του Ε. Δρυμού Σαμαριάς. Δεν γνωρίζω τι ακριβώς και αν έγινε κάτι. Ισως μνημεία εννοούσαν τα οικήματα ενώ αυτό έπρεπε να αφορά τις εκκλησίες και τις παραδοσιακές κατασκευές νεροπρίονων, αλιτριβιδιών, νερόμυλων κ.λ.π. Αυτές οι εκκλησίες χτίστηκαν με τάματα των τυραννισμένων από τους καταχτητές Σφακιανών και σ’ αυτές έβρισκαν καταφύγιο τα γυναικόπαιδα που έφταναν στο φαράγγι κυνηγημένα. Εκεί έθαβαν τους ανθρώπους τους αποκλεισμένοι από τον άλλο κόσμο. Η δικαιολογία για “μελέτες” και παρόμοια δεν είναι σοβαρή. Αν επιτρεπόταν σε έναν ιδιώτη και έναν εμπειροτέχνη με γούστο και ιδέες, θα είχαν γίνει θαύματα. Οι εκκλησίες ως γνωστόν είναι: Του Αγίου Νικολάου, στην αρχή. Του Χριστού του χωριού Σαμαριάς (κοιμητήριο) και του Αϊ Γιώργη πάνω από το χωριό αυτό. Της Οσίας Μαρίας του Χριστού στις πόρτες. Επίσης και η εκκλησία της Παναγίας στην Αγιά Ρουμέλη μέσα στα κατάλοιπα του αρχαίου ναού, δεν τιμά τις αρμόδιες υπηρεσίες ούτε και εμάς. Τα μνημεία αυτά καταρρέουν και εμείς ασχολούμεθα κατά προτεραιότητα με την πολιτιστική παράδοση ξενομπάτηδων. Φυσικά και αυτών τα έργα αποτελούν ιστορικά και αρχιτεκτονικά μνημεία και χρήζουν μέριμνας αλλά μετά από τα δικά μας. Και δεν είναι θέμα μόνο υπηρεσιών.
Π.χ. η βυζαντινή εκκλησία του Χριστού, πριν την είσοδο του φαραγγιού Αγίας Ειρήνης, με θαυμαστές τοιχογραφίες κατέρρευσε μετά από 700 χρόνια. Δεν κατέρρευσε από ενέργειες αλλοθρήσκων αλλά από αμέλεια ασυγχώρητη των εκεί ανθρώπων που έβλεπαν το δέντρο που φύτρωσε στην οροφή να μεγαλώνει και με τις ρίζες να κατεδαφίζει τους τοίχους και δεν διέθεσαν λίγα λεπτά να το αφαιρέσουν. Και τέτοια παραδείγματα υπάρχουν πολλά. Το φαράγγι που προβάλαμε δεν είναι αυτό μόνο με τα γκρεμνά και τα δέντρα, είχε ζωή, ανθρώπους, πολιτισμό, αγώνες που τα αγνοήσαμε.
