Δεσποτικές εικόνες “δια χειρός Φωτίου Κόντογλου”

ΣΤΗΝ ΑΓΙΑ ΜΑΓΔΑΛΗΝΗ ΧΑΛΕΠΑΣ

Στη μελέτη με θέμα “Βυζαντινή παράδοση και δυτικές επιδράσεις στην Ορθόδοξη ζωγραφική θρησκευτικών εικόνων στην πόλη των Χανίων κατά τον 20ο αιώνα”1, εξετάστηκε μεταξύ άλλων η στροφή της αγιογραφίας στα Χανιά προς τη Βυζαντινή παράδοση, μετά το 1950. Εκεί, για πρώτη φορά στη βιβλιογραφία, παρουσιάστηκαν οι μονοπρόσωπες δεσποτικές εικόνες που φιλοτέχνησε ο Φώτης Κόντογλου για το τέμπλο του Ιερού Ναού της Αγίας Μαρίας Μαγδαληνής στη συνοικία της Χαλέπας Χανίων.

Στις “διαδρομές” παρουσιάζεται σήμερα ένα απόσπασμα αυτής της μελέτης, καθώς οι δεσποτικές εικόνες του Κόντογλου αποτελούν ανεκτίμητα θησαυρίσματα της τοπικής μας Εκκλησίας και μαρτυρούν την υψηλή αισθητική αντίληψη του δημιουργού που ακολούθησε πιστά τα εικονιστικά πρότυπα της βυζαντινής και μεταβυζαντινής τέχνης.

Η στροφή από τις αντιλήψεις της νατουραλιστικής τέχνης2 προς τα βυζαντινά εικονιστικά πρότυπα επιτελείται στην Ελλάδα και στην Κρήτη από την δεκαετία του 1950 κι εξής, με την καταλυτική παρουσία του Φώτη Κόντογλου. Ο Κόντογλου ανήκει στη Γενιά του `30. Σπουδαίοι καλλιτέχνες αυτής της γενιάς, όπως ο Τσαρούχης κι ο Εγγονόπουλος μαθήτευσαν σε αυτόν. Η μεταστροφή προς τα βυζαντινά πρότυπα συνοδεύτηκε από την επιστροφή στην τεχνική της αυγοτέμπερας που αντικατέστησε την τεχνική της ελαιογραφίας.

Ο Κόντογλου «θεωρούσε τα ιδεώδη της βυζαντινολαϊκής τέχνης σαν μοναδική «προϋπόθεση μιας ελληνοπρεπούς καλλιτεχνικής έκφρασης3». Στην εκκλησιαστική του ζωγραφική συνέχισε τη μεταβυζαντινή παράδοση και δημιούργησε, με τους μαθητές του, μεγάλο αριθμό εικόνων. Δεσποτικές εικόνες του Φ. Κόντογλου κοσμούν Ναούς της πόλης του Ρεθύμνου. Εικόνες του συναντάμε και στα Χανιά, στον Ι. Ν. Αγίας Μαρίας Μαγδαληνής πόλης Χανίων, με τέσσερις δεσποτικές που φέρουν την υπογραφή του. Συγκεκριμένα, στο τέμπλο του Ναού ενσωματώνονται οι φορητές εικόνες Ιησούς Χριστός, Μήτηρ Θεού, Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος και Η Αγία Μαρία η Μαγδαληνή, όλες υπογεγραμμένες «δια χειρός Φωτίου Κόντογλου», και φιλοτεχνημένες το 1955.

Όπως χαρακτηριστικά δήλωσε ο εφημέριος του Ναού, πατήρ Νικόλαος Πατσουράκης, σε συνέντευξη που παρεχώρησε για τις ανάγκες της δημοσίευσης:
«Η πριγκιπική οικογένεια κι ο πρίγκιπας Γεώργιος θέλησαν να προσφέρουν ότι καλύτερο υπήρχε εκείνη την εποχή για την αγιογράφηση του Ναού και γι`αυτό απευθύνθηκαν στον Κόντογλου. Μάλιστα, η εικόνα της Αγίας Μαρίας της Μαγδαληνής φιλοτεχνήθηκε “Εις μνήμην Μαρίας, Βασιλόπαιδος». Πρόκειται για την αδελφή του Πρίγκιπα Γεωργίου, Μαρία, συζύγου του Μεγάλου Δούκα της Ρωσίας, Γεωργίου Μιχαήλοβιτς.

Οι εικόνες του Κόντογλου ακολουθούν την οικεία από τους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους εικονογραφική παράδοση και ανήκουν σε γνωστούς εικονογραφικούς τύπους. Οι ιερές μορφές φέρουν φωτοστέφανο κι αποπνέουν μια ιδιαιτέρως κατανυκτική αίσθηση. Εικονίζονται ολόσωμες, σχεδόν στατικές, μνημειακές, σε στάση δυναμικής μετωπικότητας, ή με ελαφρά κίνηση που δημιουργείται από το πρόταγμα του ενός ποδιού. Το βλέμμα τους είναι στραμμένο προς τους πιστούς σαν να συνομιλούν μαζί τους.

Η εικόνα του Χριστού επιγράφεται Χριστός ο Ζωοδότης. Ο Κόντογλου ακολουθεί τον εικονογραφικό τύπο του Χριστού Παντοκράτορα. Ο Χριστός απεικονίζεται σε προτομή, όρθιος, ολόσωμος, με βαθύ κι έντονο βλέμμα. Η μορφή του πλάθεται με σκουρόχρωμους προπλασμούς. Φορεί χιτώνα και ιμάτιο. Τα φρύδια του είναι λεπτά και τοξωτά, τα μάτια του αμυγδαλωτά, ενώ στο εκφραζόμενο ήθος του διακρίνεται μία αδιόρατη θλίψη. Με λεπτομέρεια αποδίδεται η κόμη και η διχαλωτή γενειάδα. Με το δεξί χέρι μπροστά στο στήθος ευλογεί, ενώ στο αριστερό κρατάει ανοικτό ενεπίγραφο Ευαγγέλιο, με τη ρήση : «Εγώ εἰμι τὸ φῶς τοῦ κόσμου· ὁ ἀκολουθῶν ἐμοὶ οὐ μὴ περιπατήσῃ ἐν τῇ σκοτίᾳ, ἀλλ’ ἕξει τὸ φῶς τῆς ζωῆς». (Ιωάνν. κεφ. η –12).

Η εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου είναι τοποθετημένη δίπλα στην εικόνα του Χριστού. Ο Κόντογλου ακολουθεί το γνωστό εικονογραφικό τύπο4 και παρουσιάζει τον Άγιο ευλογούντα, να κρατάει με το αριστερό χέρι ανοικτό ειλητάριο με την επιγραφή «Μετανοεῖτε, ἤγγικεν γάρ ἡ Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν», ενώ το δεξί του χέρι βρίσκεται σε στάση ευλογίας. Ο Άγιος απεικονίζεται ολόσωμος, όρθιος, σε στροφή τριών τετάρτων προς την κατεύθυνση του ιερού Βήματος. Τα πόδια του είναι ελαφρώς λυγισμένα, δημιουργώντας την αίσθηση του βηματισμού. Το βλέμμα του αποπνέει ηρεμία κι αυστηρότητα. Το εσωτερικό του ένδυμα είναι τρίχινη προβιά και το εξωτερικό του ένδυμα, ένα πρασινόχρωμο ιμάτιο. Τα μαλλιά και τα γένια του είναι μακριά και ατημέλητα, το δέρμα του μελαμψό (ενδεικτικά στοιχεία της σκληρής ασκητικής ζωής του), ενώ τονίζονται έντονα οι ρυτίδες στο μέτωπο με κόφτες τεμνόμενες γραμμές.

Στην εικόνα Μήτηρ Θεού (1955), ο Κόντογλου απεικονίζει τη Θεοτόκο ακολουθώντας τον εικονογραφικό τύπο της Οδηγήτριας Βρεφοκρατούσα5. Η Παναγία παρουσιάζεται όρθια, ολόσωμη και ελαφρώς στραμμένη στα αριστερά, προς την πλευρά του ιερού Βήματος. Κρατάει το Χριστό στην αγκαλιά της με το αριστερό της χέρι, ενώ φέρει το δεξί χέρι μπροστά στο στήθος σε στάση δεήσεως. Η Θεοτόκος αγιογραφείται ιερατική, αυστηρή, αλλά και παράλληλα ανθρώπινη, σεβάσμια και ταπεινή, με νεανικό πρόσωπο κι ευγενικά χαρακτηριστικά. Ο Χριστός στη μητρική αγκαλιά, κρατάει κλειστό ειλητάριο που παραπέμπει στην ειδική του αποστολή για τη σωτηρία του κόσμου.

Η μυροφόρος και ισαπόστολος Αγία Μαρία Μαγδαληνή απεικονίζεται σε μετωπική στάση. Η εικόνα της είναι είναι τοποθετημένη δίπλα στην εικόνα της Θεοτόκου. Ο Κόντογλου ακολουθεί το συνήθη εικονογραφικό τύπο σύμφωνα με τον οποίον η Αγία κρατάει σταυρό, ως σύμβολο της νίκης επί του θανάτου και ως Σύμβολο του κηρύγματος της Αναστάσεως σε εκείνους που είναι στον Άδη6. Το νεανικό της πρόσωπο περιβάλλεται από φωτοστέφανο. Η μορφή της αποπνέει πνευματικότητα και γλυκύτητα.

Η κατανυκτική αίσθηση που αποπνέουν τα έργα του Κόντογλου είναι αποτέλεσμα του ζωγραφικού πλασίματος των ιερών μορφών και ειδικότερα της προσεγμένης, ομαλής διαβάθμισης των χρωμάτων. Τεχνοτροπικά, ο Κόντογλου πλάθει τα σάρκινα μέρη με σκούρους προπλασμούς7, με αλλεπάλληλα σαρκώματα, ενώ με λευκές ψιμμιθιές φωτίζει μέρη του προσώπου, ενώ άλλα παραμένουν σκιασμένα. Στη φωτομορφοποιητική βυζαντινή τεχνοτροπία, οι αλλεπάλληλες στρώσεις ανοίγουν σταδιακά σε ανοικτότερους τόνους, με την προσθήκη άσπρου χρώματος. Τα ιμάτια παρουσιάζονται σχηματοποιημένα και ζωγραφίζονται με μονοχρωμίες, πλάθονται δηλαδή με διαβαθμίσεις των τόνων του ίδιου χρώματος και σταδιακά ανοίγουν σε φωτεινότερους τόνους. Ελαφρά τονίζονται οι πτυχώσεις τους. Και οι τέσσερις δεσποτικές εικόνες αποτελούν εξαιρετικό δείγματης τέχνης του Κόντογλου και χαρακτηρίζονται από αξιοθαύμαστη τεχνική τελειότητα, επιμελημένο σχέδιο και προσεγμένες χρωματικές αντιθέσεις.

Χανιώτες αγιογράφοι συνεργάτες και συνεχιστές του Κόντογλου

Ο Κόντογλου υπήρξε σημείο αναφοράς για τους νέους αγιογράφους της εποχής του που ακολουθούσαν πιστά τα πρότυπα του δασκάλου τους. Ανάμεσά τους, ο Χανιώτης αγιογράφος Στυλιανός Καρτάκης (1912-1988) με καταγωγή από τα Πλακάλωνα Κισάμου, που ζωγράφιζε σε γνήσιο Βυζαντινό στυλ8. Το κύριο έργο του Στέλιου Καρτάκη ήταν οι βυζαντινές τοιχογραφίες που δημιούργησε σε εκκλησίες στην Κρήτη αλλά και σε ολόκληρη την Ελλάδα.

Συνεργάτης του Κόντογλου ήταν επίσης ο ζωγράφος κι αγιογράφος Γιώργος Κουνάλης, με καταγωγή από τη Νεάπολη Λασιθίου, που έζησε κι εργάστηκε στα Χανιά. Αγιογραφούσε σε βυζαντινό ύφος, ακολουθώντας τη στροφή της θρησκευτικής ζωγραφικής προς τη Βυζαντινή παράδοση. Ωστόσο στο αγιογραφικό του έργο δεν δίστασε να εισάγει κάποια καινοτόμα εικονογραφικά και υφολογικά στοιχεία, χωρίς να αλλοιώνει το πνεύμα και τον χαρακτήρα της.

Τέλος, ο Χανιώτης ζωγράφος κι αγιογράφος Νίκος Γιαννακάκης επεδίωξε να ανανεώσει τη Βυζαντινή τέχνη, κινούμενος όμως κι αυτός στο πλαίσιο της παράδοσης. Η ιδιαιτερότητα στο ύφος της αγιογραφικής του τέχνης οφείλεται κυρίως στην έντονη εκφραστικότητα του βλέμματος και των κινήσεων των ιερών μορφών και στη χρήση του χρώματος ως βασικό εκφραστικό μέσο, ικανό να μεταφέρει συναισθηματικό φορτίο9. Ο Γιαννακάκης διατήρησε μια δημιουργική σχέση με τη Βυζαντινή παράδοση, αποφεύγοντας τη φωτοτυπική αναπαραγωγή της και ανοίγοντας δρόμους ανανέωσης.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Κουρουτάκη Αλεξάνδρα, «Βυζαντινή Παράδοση και Δυτικές Επιδράσεις στην Ορθόδοξη Ζωγραφική Θρησκευτικών εικόνων στην πόλη των Χανίων (Κρήτη) κατά τον 20ο αιώνα», Θεολογία, Επιστημονικό περιοδικό της Ι. Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, 4ο τεύχος, τόμος 91, Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2020, σελ. 85-115.
2. Για την προοδευτική πρόσληψη δυτικών στοιχείων στην Ορθόδοξη εικονογραφία, βλ. Κουρουτάκη Αλεξάνδρα (2020), σελ. 112-113: «Η προοδευτική πρόσληψη δυτικών στοιχείων στην Ορθόδοξη εικονογραφία ξεκίνησε από τα μισά του 15ου αιώνα και συνεχίστηκε τον 16ο αιώνα και τον 17ο αιώνα με την περίφημη Κρητική σχολή αγιογραφίας. Διατηρήθηκε καθ`όλη τη διάρκεια της κατάληψης της Κρήτης από τους Οθωμανούς Τούρκους, αποκτώντας μια λιγότερο ή περισσότερο λαικότροπη έκφραση. Στο πέρασμα προς τον 20ο αιώνα, σημαντικοί Χανιώτες αγιογράφοι δημιούργησαν αγιογραφικό έργο που παρουσιάζει μια ενδιαφέρουσα σύμμιξη πολιτισμικών παραδόσεων, με την εισαγωγή δυτικών – νεωτερικών στοιχείων στην παραδοσιακή βυζαντινή εικονογραφία. Η ενσωμάτωση νατουραλιστικών στοιχείων στη θρησκευτική ζωγραφική συνεχίστηκε με τη Ναζαρηνη τεχνη που επικράτησε στην Κρήτη και στον Ελλαδικό χώρο, στο γενικότερο πλαίσιο του εξευρωπαϊσμού του νεοσύστατου ελληνικού κράτους και του αναπαραστατικού θεωρήματος της «διόρθωσης και βελτίωσης της Βυζαντινής τέχνης».
3. Λυδάκης Στ., Λεξικό των Ελλήνων ζωγράφων και χαρακτών, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1976, σελ.187.
4. Για τον εικονογραφικό τύπο του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Βυζαντινή ζωγραφική, βλ. Βολουδάκη Nινέττα, Βυζαντινή ζωγραφική θεωρία, κεφ. VII, εκδ. Γρηγόρη, 2000.
5. Για τον εικονογραφικό τύπο της Παναγίας Βρεφοκρατούσας, βλ. Μαδεράκης Σταύρος, «Η Παναγία στη Βυζαντινή τέχνη», στην έκδοση Ο γλυκασμός των Αγγέλων. Πεμπτουσία, 15 Αυγούστου 2015. https://www.pemptousia.gr/2015/08/54573/
6. Για τον εικονογραφικό τύπο της Αγίας Μαρίας της Μαγδαληνής, βλ. Μαγδαληνή Τσιτσιπάτη, «Η παρουσία της Μαρίας της Μαγδαληνής στον ελλαδικό χώρο», διπλωματική εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεολογική Σχολή, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών, 2017, σελ. 183, (υποσ. 183).
7. Για την κωδικοποίηση των στοιχείων της βυζαντινής αγιογραφίας και ειδικότερα για την τεχνική περί προπλασμών, βλ. Κόντογλου Φώτης, Έκφρασις της Ορθοδόξου Εικονογραφίας, τ.Α, εκδ. Παπαδημητρίου, 2000, σελ. 47.
8. Για βιογραφικά κι άλλα στοιχεία για τον αγιογράφο Καρτάκη, βλ. Λυδάκης Στ. (1976), σελ. 167 και Αλεβιζου Ντενίζ-Χλόη, Η Κρήτη των καλλιτεχνών. 19ος 20ος αιωνας. Αγιογραφία – Ζωγραφική – Γλυπτική, εκδ. Δοκιμάκης, Ηράκλειο, 2010, σελ. 265 – 268.
9. Βλ. Φίλης Γιάννης, Νίκος Γιαννακάκης: είμαι ένας αγιογράφος, Περιφερειακή Ενότητα Χανίων, Χανιά, 2015, σελ. 47.