Aπό όλους, σε όλους και για όλους είναι σαφές, κατανοητό και αποδεκτό ότι η χρήση του Διαδικτύου, ιδιαίτερα, για τις διδακτικές, εκπαιδευτικές, μαθησιακές και επικοινωνιακές διαδικασίες είναι χρήσιμη, ωφέλιμη και αποτελεσματική.
Όμως το κείμενο αυτό επικεντρώνεται στην προβληματική και παραβατική χρήση του που αναφέρεται ως σχολικός εκφοβισμός, εθισμός, εξάρτηση και επιθετικότητα (1,8).
Ο εκφοβισμός (Bullying) μπορεί να εκδηλωθεί, να παρατηρηθεί και να εξεταστεί όχι μόνο στο σχολικό χώρο, αλλά και σε οποιοδήποτε χώρο (εργασιακό, επαγγελματικό, ψυχαγωγικό), στον οποίον συνυπάρχουν άνθρωποι κάθε κοινωνικού και μορφωτικού επιπέδου. Στους χώρους αυτούς ανήκουν και τα ποδοσφαιρικά γήπεδα με βίαια επεισόδια “χουλιγκανισμού”, χώροι νεανικών ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων και χώροι καταλήψεων σχολικών και άλλων κτιρίων, με περιστατικά που καταλήγουν σε καταστροφή της υλικοτεχνικής τους υποδομής. Ωστόσο, η πρόκληση αυτών των φαινομένων βίας δεν σημαίνει ότι η οργάνωση και ανάπτυξη της νεανικής ψυχαγωγίας, έχει μικρότερη βαρύτητα από τις άλλες αξίες της σχολικής αγωγής και εκπαίδευσης.
Ιδιαίτερα ο Σχολικός Εκφοβισμός (School Bullying) συνιστά μια απρόκλητη, εσκεμμένη, βίαιη, συνήθως επαναλαμβανόμενη και επιθετική συμπεριφορά που σκοπεύει να εκφοβίσει και να προκαλέσει σωματικό και ψυχικό πόνο, σε μαθητές, μέσα και έξω από το σχολείο, προκειμένου ο εκφοβιστής-θύτης να επιβάλλει την εξουσία του στον κοινωνικό, σχολικό και φιλικό του κύκλο.
Οι θύτες (είτε είναι μαθητές, σπουδαστές ή και ενήλικοι) “θέλουν να δείχνουν δυνατοί” στους συνομιλήκους τους, προκαλώντας περιστατικά ψυχολογικής, συναισθηματικής, λεκτικής και σωματικής βίας, για να ικανοποιήσουν την ανάγκη τους για κυριαρχία. Η επιθετικότητα αυτή συνήθως εκφράζεται με συμπεριφορές που υλοποιούνται (3):
• Με προφορικά ή γραπτά, τηλεφωνικά και διαδικτυακά μηνύματα, σχόλια, ψευδολογίες, κοροϊδίες, βρισιές και απειλές.
• Με χειρονομίες, χτυπήματα, κλωτσιές και άλλες σωματικές κακώσεις που φτάνουν ακόμη και στο “φτύσιμο” του θύματος.
• Με σαρκασμούς, εξευτελισμούς, ειρωνείες και εκβιασμούς.
• Με αφαίρεση ή κλοπή χρημάτων και άλλων προσωπικών αντικειμένων του θύματος.
• Με εξαναγκασμό του θύματος να εκτελεί ενέργειες, τις οποίες το θύμα αυτοβούλως δεν θα επιθυμούσε να πραγματοποιήσει.
• Με απομάκρυνση του θύματος από τις ομαδικές και συνεργατικές του δράσεις, τις οποίες ο μαθητής-θύμα θεωρεί ελκυστικές και χρήσιμες.
Οι θύτες πέραν της επιθετικότητάς τους και της ανάγκης επιβολής κυριαρχίας στο χώρο τους, χαρακτηρίζονται από την απουσία προσωπικής ευθύνης για τη βίαιη συμπεριφορά τους. Ωστόσο, εκείνο το στοιχείο που παραμένει αξιοσημείωτο και ερευνήσιμο είναι ότι οι ίδιοι οι θύτες, συνήθως, είναι θύματα βίαιης συμπεριφοράς από το οικογενειακό, εργασιακό ή και σχολικό τους περιβάλλον (4,5).
Όσον αφορά τα θύματά τους, αυτά συχνά παρουσιάζουν τάσεις απομόνωσης, φυγής, απροθυμίας παρακολούθησης των μαθημάτων τους, διαρκούς απουσίας από το σχολικό περιβάλλον, καθώς και τάσεις αυτοκτονίας. Επίσης, υποφέρουν συχνά από άγχος, κατάθλιψη, ανασφάλεια, μειονεξία και χαμηλή αυτοεκτίμηση ή εμφανίζουν και ψυχοσωματικές διαταραχές, διαταραχές ύπνου, μαθησιακές δυσκολίες και δυσκολίες προσαρμογής στο σχολικό και κοινωνικό τους περιβάλλον (4, 5, 6).
Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του Υπουργείου Παιδείας για την “πρόληψη” της σχολικής βίας, φοβίας και επιθετικότητας σε 61.000 μαθητές, οι 7 στους 20 είχαν ασκήσει βία σε περιστατικά που συνέβησαν κατά 51,08% στον προαύλιο σχολικό χώρο, γεγονός ιδιαίτερα ανησυχητικό, που δείχνει ότι οι μαθητές αυτοί αγνοούν και δεν κατανοούν τις έννοιες, τις μορφές και τις πολλαπλές και πολυδιάστατες συνέπειες του σχολικού εκφοβισμού (5,6,8).
Επίσης, σύμφωνα με ευρήματα πανελλήνιας έρευνας του 2015, που διεξήγαγε το Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής στον μαθητικό πληθυσμό για τις εξαρτητικές συμπεριφορές προσκόλλησης στο Διαδίκτυο, 16χρονοι μαθητές χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο σε καθημερινή βάση κατά 68,7%. Ακόμη, το 23% χρησιμοποιεί το Διαδίκτυο τουλάχιστον 4 ώρες την ημέρα από Δευτέρα μέχρι Πέμπτη και το 17,6% για 6 ώρες καθημερινά από Παρασκευή μέχρι Κυριακή, κυρίως για κοινωνική δικτύωση, αλλά και παρακολούθηση μουσικών και κινηματογραφικών προγραμμάτων. Από τους μαθητές, περίπου το 1/3, δηλαδή το 36,1%, κυρίως κορίτσια, εμφανίζει υψηλή τάση προσκόλλησης στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ενώ το 17,1%, κυρίως αγόρια, εμφανίζει υψηλή τάση προσκόλλησης στα ηλεκτρονικά παιχνίδια.
Η έρευνα αυτή διεξάγεται ανά τετραετία σε περισσότερες από 35 χώρες και περιοχές της Ευρώπης, παρέχοντας πολύτιμες πληροφορίες για τις χρήσεις, τις συνήθειες και τον τρόπο ζωής των εφήβων, δίνοντας έμφαση στις εξαρτητικές συμπεριφορές προσκόλλησης των εφήβων στο Διαδίκτυο και στα ηλεκτρονικά παιχνίδια. Το σημαντικότερο όμως εύρημα της έρευνας αυτής δείχνει ότι στις χώρες της Ευρώπης παραμένει σταθερή ή και μειώνεται η χρήση καπνού, αλκοόλ και παραδοσιακών ναρκωτικών, ενώ αυξάνεται ραγδαία και ανησυχητικά η εξάρτηση από το Διαδίκτυο (ό.π.).
Σε σχέση, τώρα, με τα αίτια του σχολικού εκφοβισμού, που και στη χώρα μας έχει λάβει εξαιρετικές μεγάλες διαστάσεις, αυτά πρέπει να αναζητηθούν στη δυναμική αλληλεπίδραση (1,2,4,5,8):
• Των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών προσωπικότητας των εμπλεκομένων ατόμων.
• Του ψυχολογικού κλίματος του σχολείου.
• Των στάσεων και συμπεριφορών που επικρατούν στην κοινότητα των συνομηλίκων, καθώς και στα κοινωνικο-οικονομικά τους προβλήματα που ενισχύουν τις βίαιες αυτές συμπεριφορές.
Ωστόσο, κυρίαρχα γενεσιουργά αίτια του φαινομένου της σχολικής επιθετικότητας και βίας θεωρούνται (1,2,8):
• Η έλλειψη ενημέρωσης, ευαισθητοποίησης και εξειδικευμένης ειδικής γνώσης σε γονείς και εκπαιδευτικούς, για την αντιμετώπιση των φαινομένων βίας και εκφοβισμού.
• Η έλλειψη φροντίδας, ενθάρρυνσης και υποστήριξης μέσα ή έξω από την οικογένεια, σε συνδυασμό με την απουσία ισόρροπων σχέσεων των γονέων, τις οικογενειακές τους συγκρούσεις, τα ψυχολογικά τους προβλήματα ή ακόμη και την κακοποίηση των ίδιων των παιδιών από τους γονείς.
Ακόμη, βασικός παράγοντας πρόκλησης των βίαιων αυτών φαινομένων στο σχολικό χώρο είναι η ιδιαίτερη έμφαση που δίνεται στη σχολική επιτυχία και στην επαγγελματική καριέρα. Γιατί η ακαδημαϊκή εξέλιξη θεωρείται σημαντικός δείκτης αυτοεκτίμησης που κάνει το μαθητή ο οποίος αποτυγχάνει (στις εξετάσεις, αλλά όχι στη ζωή) να νιώθει ακατάλληλος, περιθωριοποιημένος, κατώτερος και ανεπαρκής. Έτσι προσχωρεί, πολλές φορές, σε παραβατικές -κοινωνικά- ομάδες που υιοθετούν επιθετικές συμπεριφορές, γεγονός που τις περισσότερες φορές, παραστατικά, αλλά αρνητικά και άκριτα, προβάλλεται ως εικόνα και ηρωικό πρότυπο από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, κινηματογραφικές ταινίες, θεατρικά έργα και σελίδες της λογοτεχνίας (1,4,6).
Για όλους τους παραπάνω λόγους χρειάζεται να σχεδιαστούν και να εφαρμοστούν πολιτικές σε κοινωνικό, εκπαιδευτικό, πολιτισμικό και οικονομικό επίπεδο, που αυξάνουν τους προστατευτικούς παράγοντες, ελαχιστοποιώντας τους κινδύνους και τις συνέπειές τους, διευκολύνοντας έτσι την πρόσβαση μαθητών-γονιών-εκπαιδευτικών και κοινωνικο-πολιτισμικών φορέων σε δομές, πηγές, θεσμούς και δράσεις στήριξης, πρόληψης και αντιμετώπισης του βίαιου αυτού φαινομένου, το οποίο “ντροπιάζει” την εικόνα του πολιτισμού της ελληνικής κοινωνίας.
Τέτοιες εναλλακτικές δράσεις, ως λύσεις σε εκπαιδευτικό επίπεδο, απαιτούν (1,4,5):
• Τη συν-διαμόρφωση ευνοϊκής σχολικής ατμόσφαιρας και σχέσης μεταξύ μαθητών και εκπαιδευτικών.
• Την ανάπτυξη ενιαίων σχολικών προγραμμάτων υποστήριξης και επιμόρφωσης εκπαιδευτικών και γονιών, τα οποία θα εμπεριέχουν και την απαραίτητη ανταλλαγή πληροφοριών, απόψεων, ιδεών, μεθοδεύσεων, και προβληματισμών για την πρόληψη και αντιμετώπιση της σχολικής βίας.
• Την ενίσχυση των ψυχολογικών και κοινωνικών δεξιοτήτων των μαθητών, μέσω των σχέσεων φιλίας, αλληλεγγύης και συνεργασίας μαθητών-γονιών και εκπαιδευτικών.
• Την οργάνωση και εφαρμογή σχολικών και εξωσχολικών συλλογικών δραστηριοτήτων Project, για τη φύση, το περιβάλλον, την υγεία και τον πολιτισμό, με τις οποίες όχι μόνο ανακαλύπτουν, τεκμηριώνουν και επικυρώνουν τη γνώση, αλλά και αποτρέπουν -ψυχολογικά- το άγχος, την ανασφάλεια και την αγωνία των μαθητών για την προσέγγιση της ακαδημαϊκής τους επιτυχίας.
• Την οργάνωση και πραγμάτωση εκδηλώσεων αισθητικής και καλλιτεχνικής αγωγής (όπως προβολή κινηματογραφικών ταινιών, θεατρικές παραστάσεις, συναυλίες κ.ά.), επενδεδυμένων με μουσική, η οποία με την ελκυστικότητα που ασκεί στις νέες γενιές, αποτελεί παγκόσμια γλώσσα έκφρασης, ιδεών, νοημάτων, σημασιών και μηνυμάτων.
Με την πραγμάτωση των σχολικών αυτών δράσεων, υπάρχει η δυνατότητα διαμόρφωσης ενός ευχάριστου και αισιόδοξου σχολικού περιβάλλοντος που αποτελεί το βασικό συντελεστή ενός ανοιχτού, δημιουργικού και δημοκρατικού σχολείου, το οποίον, εξ ορισμού, θα αποκλείει από τις επιδιώξεις, τις μεθόδους και τις λειτουργίες του, κάθε μορφή αδιαφορίας, αποξένωσης, περιθωριοποίησης, απανθρωποίησης, αποξένωσης, ρομποτοποίησης και βίας.
*M.Sc. Φυσικών Επιστημών – M. Ed. Παιδαγωγικών, Συγγραφέας
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
1. Αθανασάκης Α., Περιβάλλον-Αγωγή και Εκπαίδευση, LIBERAL BOOKS, Αθήνα 2015.
2. Ακρίτα Ε., Μαμά τα παιδιά μ’ έχουν για να γελάνε, ΤΟ ΒΗΜΑ, 8 Μαρτίου 2015.
3. Καυκιός Ν., Επιθετικότητα και Εκφοβισμός στο χώρο του σχολείου, ΧΑΝΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ, 21 Μαρτίου 2015.
4. Mayall B., Children, Health and Social Order, OPEN UNIVERSITY PRESS, London 2000.
5. Μισθός Π. Η Βία στο Σχολείο, Περιφερειακή Διεύθυνση Κεντρικής Ελλάδας, Λαμία 2015.
6. Στεφανάδης Χ., Μορφές και Συνέπειες του Bullying, Αθήνα, Μάρτιος 2016.
7. Φουσέκη Ε., Ο Εθισμός του Διαδικτύου, Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων, Αθήνα 2016.
8. WHO, Health, Education and Schools: A Training Manual for Teachers, Paris 2005.
