Το γράψιμο ενός άρθρου για την Ομήρου Ιλιάδα δεν είναι κάτι πρωτότυπο ή καινούργιο. Αμέτρητα είναι τα κουτιά με τα δοχεία μελανιών που έχουν ξοδευτεί για τις τόσες μελέτες, τους τόσους τόμους βιβλίων, και τις χιλιάδες στήλες άρθρων που ασχολούνται με αυτό το αθάνατο έργο, το οποίο διαβάζεται, και θα εξακολουθήσει να διαβάζεται όσο υπάρχει ανθρώπινη παρουσία στη γη.
Στο παρόν άρθρο δεν θα αποπειραθούμε κάτι καινούργιο απ αυτό που έχουν τολμήσει χιλιάδες μελετητές του μεγάλου ποιήματος. Θα επαναλάβουμε ή θα επιχειρήσουμε ερμηνείες του έργου απο μια συγκεκριμένη εκλογή γεγονότων του. Η εκλογή αυτή γίνεται και για πρακτικούς λόγους εξοικονόμησης χώρου και χρόνου, αλλά και για διδακτικούς και συναισθηματικούς, μιας και για τον γράφοντα τα γεγονότα αυτά ειναι αξιομνημόνευτα και διδακτικά για τον αναγνώστη, χωρίς απαραίτητα να θέλει να υποβαθμίσει άλλα. Οι ερμηνείες λοιπόν των γεγονότων που παρατίθενται φέρουν και την αποκλειστική ευθύνη του γράφοντα και επιδέχονται κριτικής για την ορθότητα τους.
Τα πρόσωπα και οι καταστάσεις είναι γνωστές,γι’ αυτό δεν θα σταθούμε στην παράθεση ολόκληρου του ποιήματος. Αρχίζει με την οργή του Αχιλλέα για την αρπαγή της σκλάβας του Βρυσηίδας απο τον Αγαμέμνωνα ενώ η αφορμή του πολέμου στο Ιλιον είναι η αρπαγή της ωραία Ελένης από τον Πάρη.
Με αφορμή αυτήν την ενάρξη θα αρχίσουμε τη δική μας διατύπωση για τα τεκτενόμενα.
Η ΑΘΕΤΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ
Η πράξη του Αρχιστράτηγου της εκστρατείας Αγαμέμνωνα να πάρει τη σκλάβα του Αχιλλεα είναι μια πράξη καθαρής αλαζονείας και έπαρσης. Ο Αγαμέμνων με θέσφατο την ανωτερότητα του στην ιεραρχία υφαρπάζει το γέρας του συμμάχου του και εξίσου βασιλέα Αχιλλέα, χωρις να τον ρωτήσει ή να λάβει την άδεια του, ενώ διαλαλεί οτι μπορεί να πάρει στην κατοχή του όποια σκλάβα θέλει και από τους άλλους βασιλείς, που ήρθαν να πολεμήσουν μαζί του στην Τροία. Η απαίτηση αυτή εξοργίζει τον Αχιλλέα. Του υπενθυμίζει τους σκοπούς και τους λόγους τιμής για τους γιούς του Ατρέα για τους οποίους έγινε η εκστρατεία, ενώ μέσα απο τα λόγια του διαφαίνεται μια πράξη άρνησης υποταγής στην αυταρχική συμπεριφορά του Αγαμέμνωνα. Ο Αχιλλεας την δεδομένη στιγμή είναι έτοιμος να τραβήξει το ξίφος κατά του Αγαμέμνωνα, με την θεϊκή παρέμβαση, όμως, της ΄Ηρας και της Αθηνάς αυτό αποτρέπεται. Οι θεές τον προτρέπουν και αυτό ίσως θα μπορούσε να απομνημοποιηθεί σε μας, να ξεθυμάνει με τα λόγια, δηλώνοντας έτσι οτι η λύση της βίας και των όπλων δεν είναι πάντα ορθή μεταξύ των κοινωνικών ομάδων και των εθνών. Αυτό διατυμπανίζει και η παρέμβαση του μεγαλύτερου σε ηλικία Νέστωρα. Ο Νέστωρ ενσαρκώνει τη φωνή της λογικής και της διπλωματίας. Θέλει να καταπραϋνει τα οξυμένα πνεύματα με τον πυροσβεστικό του ρόλο. Παράλληλα , αφού τηρήσει αποστάσεις απο την πράξη του Αγαμέμνωνα, ζητά απο τον Αχιλλέα να σεβαστεί την ανώτατη εξουσία του στρατοπέδου, που ενσαρκώνει ο βασιλιάς των Μυκηνών, η οποία του έχει δωθεί απο τον ίδιο τον θεό, και να μην του επιτίθεται και να μην μιλάει σε αυτον σαν ίσος προς ίσον.
Ο Αχιλλέας, κατόπιν αυτής της παρέμβασης, αποδέχεται την ανάγκη τήρησης των κανόνων και υποχωρεί, παραμερίζοντας τον εγωισμό και την οργή, που έχει ένας άνθρωπος, όταν βλέπει οτι δεν τηρούνται ούτε οι συμφωνίες, ούτε οι δίκαιες μοιρασιές. Προειδοποιεί, όμως, οτι δεν θα ανεχτεί άλλη τέτοια ατιμία απο τον ιεραρχικά ανώτερο του και ο ίδιος αποσύρεται απο το πεδιο της μάχης. Αυτη η ανέντιμη πράξη του Αγαμέμνωνα θα προξενήσει δυσάρεστα για τους Αχαιούς συμβάντα, που θα τους φέρουν κοντά στον αφανισμό. Ετσι μας δηλώνεται με σαφήνεια οτι οι τυχόν πράξεις ατιμίας και ανεντιμότητας, ειδικά απο ανθρώπους που ασκούν εξουσία, μπορούν να διατταράξουν συμμαχίες και να διαλύσουν ανθρώπινες σχέσεις με δυσάρεστα αποτελέσματα για ολόκληρους λαούς αλλά και μικρές παρέες.
Η ΜΑΝΑ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ
Ο Αχιλλέας, απογοητευμένος και θλιμμένος απο την εξέλιξη των πραγμάτων πηγαίνει στο περιγυάλι και παρακαλεί με δάκρυα τη θεά-μητέρα του να ζητήσει απο τον ίδιο τον Δία, να παρέμβει, ώστε να ηττηθούν οι Αχαιοί και να αναγκαστούν να ερθουν στην ανάγκη του ημίθεου ήρωα στριμωγμένοι και ταπεινωμένοι πια. Η Θέτις τον διαβεβαιώνει οτι θα το κάνει και τον παρακαλεί να μη σκοτιζεται και λυπάται για τέτοια ζητήματα μιας και η ζωή του είναι βραχύβια.
Η σκηνή αυτή μας παρουσιαζει πώς ένας τόσο θαρραλέος άνδρας, φόβητρο για τους Τρώες και οχι μόνο, επιζητεί τη μητρική φροντίδα και παρέμβαση για την προσβολή και την αδικία που υπέστει. Δείχνοντας έτσι την τρυφερή και βαθύτατα ευαίσθητη ανθρώπινη πλευρά, που μπορεί να έχει ακόμη και ο πιο σκληρός και αντρειωμένος άνθρωπος στον κόσμο. Η σχέση μητέρας-γιου με αυτή τη σκηνή υμνείται στην Ιλιάδα προτρέποντας μας να σκεφτούμε το πόσο ανάγκη μπορεί να έχει ακόμα και ενας ατρόμητος βασιλιάς σε στιγμές απόγνωσης και λύπης τη μητρική επιμέλεια και παρηγοριά. Ο Αχιλλέας, επωφελούμενος της θεϊκής υπόστασης της μητέρας του, ζητά την παρέμβαση της στον ολύμπιο Δία. Πόσοι άραγε θα μπορούσαν να το κάνουν αυτό στην Ιλιάδα, ώστε να διασωθούν ή να αναρριχηθούν στο στράτευμα; Πόσοι άραγε στη ζωή τους ζητούν να παρέμβει η μητέρα τους για να τιμωρηθεί μια αδικία ; Πόσες μητέρες έχουν αυτην τη δυνατότητα και τη θέση να επιδιορθώσουν ενα λάθος ή να τιμωρήσουν μια αδικία; Από το περιστατικό αυτό με σιγουριά συνάγεται το συμπέρασμα ότι η μάνα στέκεται δίπλα στο παιδί της, το παρηγορεί στον πόνο του, του συμπαρίσταται και του συγχωρεί τα λάθη.
Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΘΕΡΣΙΤΗ
Ας εστιασουμε, στη συνέχεια,στην επόμενη σκηνή. Οι Αχαιοί κάνουν συνέλευση για να ξεπεράσουν την κρίση που τους έχει φέρει το αδιέξοδο του άκαρπου εννεαετούς πολέμου. Ενας απλός στρατιώτης με το όνομα Θερσίτης, άσχημος στην όψη, παίρνει το λόγο, που ήταν αποκλειστικό δικαίωμα των βασιλέων και ζητά την άμεση επιστροφή στην πατρίδα, καταφέροντας εναντίον του Αγαμέμνωνα προσβλητικούς και απρεπείς χαρακτηρισμούς και τρόπους που δεν συνάδουν με την ιεραρχική θέση ενός απλού στρατιώτη. Κατηγορεί τον Αγαμέμνωνα για αχαριστία, αν μπορούμε να το καταγράψουμε έτσι, ενώ τάσσεται με τον Αχιλλεα στη διαμάχη, που εχει προκύψει, ο οποίος εχει αποσυρθεί απο τη μάχη. Το πιό προσβλητικό είναι οτι φθάνει στο σημείο να αμφισβητεί ακομη και τον ανδρισμό των βασιλέων. Ο λόγος του Θερσίτη σταματά με τη οργισμένη αντίδραση του Οδυσσέα, ο οποίος τον χτυπά με το σκήπτρο και με αυστηρά λόγια τον διατάσσει να σταματήσει απειλώντας τον ότι αν επαναλάβει κάτι ανάλογο θα τον χτυπήσει και θα τον εξευτελίσει.
Το περιστατικό αυτό δίνει τη δυνατότητα για μεγάλη συζήτηση και ανάλυση.
Κατά πολλούς είναι μια σπουδαία δημοκρατική και ηρωϊκή πράξη. Πρόδρομος και οδηγός για επαναστάσεις, εξεγέρσεις και ανυπακοή. Για πρώτη φορά ακούγεται η φωνή ενός απλού και άσημου ανθρώπου, που δεν θα είχε τη δυνατότητα να μιλήσει, αν ο ίδιος δεν έβγαινε μπροστά. Ο λόγος δεν επιτρεπόταν σε απλό στρατιώτη και στη συνέλευση μόνο οι ηγέτες είχαν δικαίωμα να εκφέρουν άποψη, όταν το επέτρεπε ο επικεφαλής της εκστρατείας. Αυτό είχε ως αποτελεσμα να αποφασιζουν για τη μοίρα των πολλών ορισμένοι ολιγάριθμοι στρατηγοί, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τους τη γνώμη των πολλών μαχόμενων. Ο Θερσίτης διαμαρτύρεται γι’ αυτήν την εννιάχρονη κατάσταση και ζητά επιτέλους να τα παρατήσουν όλα και να επιστρέψουν στις εστίες τους. Γίνεται ενδεχομένως η φωνή πολλών στρατιωτών της Ιλιάδας.
Από μια άλλη οπτική στο πρόσωπο του Θερσίτη μπορεί να διαφανεί ένας λαοπλάνος που δεν τηρεί τις συμφωνίες και τις δεσμεύσεις, αρνείται τη συμμετοχή σε ενα κοινό σκοπό, προτείνει την εύκολη λύση της αποχώρησης, χωρίς να σκεφθεί τρόπους ώστε να ξεπεραστεί το πρόβλημα. Δεν είναι τυχαίο ότι παρουσιάζεται πολύ άσχημος, κακουδέρικος, κουτσός και αλοίθωρος, όπως και θρασύδειλος, αφού δεν τολμα μετά την παρέμβαση του Οδυσσέα να συνεχίσει τη διαμαρτυρία του σε αντίθεση με το πρoτυπο της Ιλιάδας που θέλει όλους τους ήρωες, Αχαιούς και Τρώες, γυμνασμένους, όμορφους και γενναίους.
Με τα σημερινά δεδομένα θα μπορούσαμε να τον συγκρίνουμε με τους “αγανακτισμένους” δικαίως ή αδίκως ανθρώπους, που διαμαρτύρονται για την ποιότητα ζωης και τις κακουχίες τους σε πολιτικούς αρχηγούς και ηγέτες, τις περισσότερες φορές με προσβλητικό τρόπο, αλλά χωρίς να προτείνουν πρακτικές και εφικτές λύσεις. Αυτό το περιστατικό γίνεται αφορμή για τον Οδυσσέα να κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου στον Αγαμέμνωνα, ώστε να μάθει οτι η πειθαρχία του στρατεύματος κινδυνεύει, και τυχόν αντιδράσεις των στρατιωτών εξαιτίας της πολύχρονης ταλαιπωρίας δικαιολογούνται.
Ετσι ο Οδυσσέας από την μια εξάλειψε ακαριαία την αυθάδη και απείθαρχη συμπεριφορά του Θερσίτη χτυπώντας τον με το σκήπτρο-σύμβολο της εξουσίας, προς γνώση και παραδειγματισμό των υπολοίπων Αχαιών, αλλά παράλληλλα δικαιολόγησε την αγανάκτηση και τη διαμαρτυρία των στρατευμένων στον Αγαμέμνωνα. Με την πειθώ και την ευφυία του παρότρυνε τους Αχαιούς να κάνουν υπομονή και τους τόνισε την αναγκαιότητα παραμονής τους στο πεδίο της μάχης, ώστε η προσπάθεια των εννέα ετών να μην πάει χαμένη. Ο βασιλιάς της Ιθάκης εμψυχώνει και παράλληλα διαφυλάσει ισορροπίες.
Η διπλή διδαχή του γεγονότος είναι προφανής . Ενας Οδυσσέας , άνθρωπος με ευφυία και σύνεση, αλλά και αυστηρότητα, πάντα θα διασώζει την κατασταση. Αλλά εως πότε; Πολλοί πολεμιστές διαμαρτυρήθηκαν και παραπονέθηκαν ότι όλος αυτός ο πόλεμος γινόταν για συμφέροντα άλλων. Πώς κανείς δεν έλαβε υποψη του την κούραση και τις στερήσεις τους για ένα φτιαχτό ιδεώδες. Αλλά και πόσοι Θερσίτες επηρέασαν και επικράτησαν ; Πολλοί πρότειναν την εύκολη λύση της φυγής, της μοιρολατρείας, της ματαιοδοξίας και της θρασυδειλίας. Τα αποτελέσματα, ομως, ποιά ήταν ;
Η ΙΚΕΣΙΑ
Για το τέλος, ταιριάζει να μελετήσουμε την τελευταία σκηνή του έργου της Ιλιάδας.
Ο Αχιλλέας έχει σκοτώσει τον ΄Εκτορα μετά από μονομαχία εκδικούμενος έτσι τον θάνατο του αγαπημένου του φίλου Πατρόκλου. Ο βασιλιάς των Μυρμιδόνων σέρνει με το άρμα του το νεκρό σώμα του Εκτορα γύρω από τα τείχη της Τροίας και τον τάφο του Πατρόκλου προξενώντας την αντίδραση των θεών, οι οποίοι διατηρούν σε καλή κατάσταση το σώμα, χωρίς να φθείρεται και να αποσυντίθεται. Ο Πρίαμος, με τη βοήθεια του Ερμή, εισέρχεται στο στρατόπεδο των Αχαιών, φθάνει στη σκηνή του Αχιλλέα και ζητά να του δωθεί το σώμα του γιού του. Ο Αχιλλέας συγκινείται απο αυτήν την γενναία πράξη του βασιλιά των Τρώων. Θέλει να συμφάγουν και να κοιμηθούν μαζί – όπως και γίνεται- και την επομένη αποφασίζουν ειρήνη-εκεχειρία για να πραγματοποιηθεί η ταφή και οι προβλεπόμενες τιμές για τον ΄Εκτωρα.
Είναι, ίσως, η πιο ιερή και συγκινητική σκηνή σε ολόκληρο το έργο. Ενας βασιλιάς μιάς πλούσιας και ένδοξης πόλης αρνείται την ιδιότητα του και εμφανίζεται ενώπιον του Αχιλλέα αποκλειστικά και μόνο ως πατέρας. Κρατώντας λύτρα και χρυσό και επικαλούμενος τον άγραφο ηθικό και θεϊκό νόμο παρακαλεί τον Αχιλλέα να του δωθεί το σώμα του γιού του.
Ο Αχιλλέας τον θαυμάζει και εκπλήττεται με αυτό το συμβάν και ο ίδιος λυγίζει. Επιδικνύει σεβάσμο στον πατέρα, βασιλιά,ικέτη και ηλικιωμένο άνθρωπο. Αναφέρει την ανθρώπινη μοίρα και το πεπρωμένο που επιφυλάσσεται σε κάθε άνθρωπο κάνοντας αναφορά στην ματαιότητα της ανθρώπινης ζωής. Προβληματίζοντας μας έτσι οτι καμιά φορά κάποιες επιθυμίες μας δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν, αν δεν το επιτρέψουν οι συνθήκες.
Η πράξη αυτή ακόμα μας διδάσκει οτι δύο άσπονδοι εχθροί μπορούν να συμφιλιωθούν για λίγες ώρες εξαιτίας ενός πένθους και να καθήσουν να φάνε και να κοιμηθούν μαζί έχοντας εμπιστοσύνη ο ένας του άλλου. Καταδεικνύοντας την ανθρώπινη συμπεριφορά πού οφείλουμε να έχουμε όλοι ακόμα και στα πιό απεχθή σε εμάς πρόσωπα.
Θα ηταν καλό να γραφτεί οτι στη σκηνή που ο Πρίαμος και ο Αχιλλέας τρώνε στο ίδιο τραπέζι ο ένας θαυμάζει την ομορφιά και το μεγάλο σώμα του άλλου και ο άλλος την αγαθότητα και τη σοφία του, παραθέτοντας έτσι τα προτερήματα της κάθε ηλικίας. Απο τη μία η νεότητα με την μυική της δύναμη και την ομορφιά της και απο την άλλη η αγαθότητα η πραότητα και η σοφία ενός ηλικιωμένου ανθρώπου.
Ο θάνατος ενός νέου ανθρώπου οδήγησε έναν βασιλιά να αφήσει την πόλη του και να βγει απο τα τείχη της και έναν νεότερο βασιλιά να μετριάσει και να υποχωρήσει τον εκρηκτικό χαρακτήρα του.
Σε εμάς η σκέψη μπορεί να πάει στο πότε θα βγούμε απο τα δικά μας τα τείχη του πείσματος,του εφησυχασμού και της έπαρσης, αλλά και το πότε θα πρέπει να υποχωρούμε και να σεβόμαστε καταστάσεις και αιτήματα, κανόνες και κώδικες, που δεν είναι πάντα γραμμένοι σε βιβλία και χαρτιά. Ο χαμός ενός ανθρώπου μπορεί να μας οργίσει, όπως τον Αχιλλέα ο θάνατος του Πατρόκλου. Μπορεί, όμως, και να αλλάξει τον τρόπο σκέψης και να εμφανίσει τα όμορφα αισθήματα μας. Ο θάνατος του Εκτορα και η ικεσία του Πριάμου, δημιούργησε τύψεις στον Αχιλλέα και συνειδητοποίησε τη συμφορά, που μπορεί να φέρει ένας πόλεμος.
ΜΕΡΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Με αυτές τις απλές και σύντομες σκέψεις που ευελπιστούμε να μην αδικήσαμε ενα εργο όπως είναι η Ιλιάδα,ολοκληρώνουμε το κείμενο μας. Δεν θα πρέπει να μας εντυπωσιάζει το γεγονός ότι διδάσκεται παντού μέχρι σήμερα. Αυτό το έργο τολμάμε να πούμε οτι μαθαίνει συνολικά την φιλοπατρία, την τήρηση και δέσμευση των κανόνων και των συμφωνιών, την τιμωρία των ύβρεων και των ανέντιμων πράξεων, τον σεβασμό στους ηλικιωμένους και τους νεκρούς, τη δημιουργία πίστης και φιλίας. Ακόμη διδάσκει διπλωματία και πολιτική με ηθικές αρχές, αλλά και κανόνες πολεμικής σύγκρουσης. Οσο θα διαβάζεται αυτό το ιστορικό ποίημα, που αποτελεί τη βάση οικοδόμησης ολόκληρου του ευρωπαικού πολιτισμού, πάντα κάποιοι θα ταυτίζονται με τα πρόσωπα του έργου. Θα προβληματίζει, θα συγκινεί, θα εμψυχώνει και θα ανακουφίζει κάθε αναγνώστη .
