Δικαιοσύνη και ηθική

Κύριε διευθυντά,
αυτό το κείμενο αρχικά γράφτηκε για να συνοδεύσει την ανοιχτή εικαστικο-πολιτική έκθεση που στήσαμε, τον περασμένο Ιούνιο, έξω από το εγκατελειμμένο κτήριο του Πολυτεχνείου στην οδό Μελιδόνη. Εδώ παρουσιάζεται κάπως τροποποιημένο θέλοντας να συνεισφέρει στη συζήτηση περί της κατάληψης Rosa Nera:

Κάνουμε συχνά το λάθος να σκεφτόμαστε το δίκαιο σαν κάτι το άχρονο, κάτι σταθερό και αναλλοίωτο μέσα στις εποχές της ανθρωπότητας. Υπάρχει η αφηρημένη ιδέα ότι ο νόμος είναι απλώς ένα πρακτικό εργαλείο της συντεταγμένης κοινωνίας, ότι απλώς ερμηνεύει κάνοντας ρητό και σαφές αυτό το αίσθημα δικαίου που ενυπάρχει στον άνθρωπο σχεδόν οντολογικά. Έτσι για παράδειγμα το δικαίωμα στην ιδιοκτησία το σκεφτόμαστε πλέον σαν το απόλυτο αυτονόητο της ζωής. Το δίκαιο γίνεται άλλο ένα φετίχ στο βαθμό που δεν μπορούμε να σκεφτούμε και να πράξουμε υπεύθυνα σε σχέση με αυτό. Οποιαδήποτε αντίρρηση σε σχέση με κάποιο νόμο θεωρείται άτοπη εάν δεν επικαλεστεί έναν άλλο ισάξιο νόμο ή τουλάχιστον μια διορθωτική επανερμηνεία του ίδιου. Η απόσταση αυτή από το σώμα των νόμων προσομοιάζει εντελώς στην απόσταση από τις ιερές γραφές και τη φιλολογία που επιτρέπεται γύρω από αυτές.

Στην πραγματικότητα το δίκαιο έχει απόλυτη σχέση με την ιστορία της ηθικής, δηλαδή με την ιστορία της τεχνικής, της θρησκείας και της εξουσίας. Το ότι σκεφτόμαστε μαγικά σε σχέση με το δίκαιο εισάγει στη δικαιοσύνη έναν αναγκαστικό συσχετισμό με το θείο νόμο. Ο χριστιανισμός, σαν πρώτη θρησκεία για τους υποφέροντες, διακηρύσσει την φτώχεια ως πλούτο. Ο ίδιος ο υιός του Θεού, ενσαρκώνοντας την απόλυτη αρετή επί της γης, ζει στην εθελούσια φτώχεια, δεν κατέχει απολύτως τίποτα και καλεί τους μαθητές του να κάνουν το ίδιο. Όντως, δεν μπορούμε να φανταστούμε έναν Θεό που να κατέχει ο,τιδήποτε για λογαριασμό του. Η προτροπή “μην μεριμνείτε για την επαύριον” ενέχει ακριβώς το απελευθερωτικό δυναμικό μιας ζωής χωρίς συσσώρρευση. Η αποθησαύριση απομακρύνει τον άνθρωπο από το θεϊκό δίκαιο. Στην καθαρή σύλληψη της δικαιοσύνης δεν υπάρχει πουθενά το δικαίωμα κατοχής αλλά αντίθετα υπάρχει το δικαίωμα της πρόσβασης στα αγαθά του κόσμου. Η ιδιοκτησία έτσι εμφανίζεται ως το καθαρό αντίθετο της Δικαιοσύνης.

Σήμερα, ενώ οι κοινωνίες μας δεν είναι πια τόσο θρησκειοκεντρικές και το δίκαιο δεν θεμελιώνεται πάνω στη θεϊκή εντολή, οι ηθικές αξίες της “δημοκρατίας” παραμένουν θεωρητικά οι ίδιες. Παρ’ όλα αυτά η δομημένη μορφή του δικαίου -ο νόμος- έρχεται σε ευθεία αντίφαση με τις αξίες αυτές εξασφαλίζοντας πρωτίστως το σκληρό δίκαιο της κατοχής και της αποθησαύρισης. Το δίκαιο της κατοχής του άχρηστου αγαθού. Ενώ μας μιλάνε για την αγάπη προς τον πλησίον και την ισότητα των ανθρώπων, αυτό που στην πραγματικότητα αξιώνει η κοινωνία και διασφαλίζει ο νόμος είναι η εκμετάλλευση των πιο αδύναμων, η οχύρωση του ατόμου μέσα στο έχειν του και η διαφοροποίησή του από τους άλλους διά του πλουτισμού. Αντίθετα κάποιος που θα επέλεγε ή θα αναγκαζόταν να μην εκμεταλλεύεται κανέναν και να μην κατέχει τίποτα, θα έβγαινε αναγκαστικά και εκτός νόμου. Καθόλου τυχαία, αυτό που αποκαλούμε περιθώριο και πλέμπα, αυτός ο σκιώδης κόσμος που έχει την πιο επισφαλή σχέση με την εστία, με τη δουλειά, με τα χρήματα, έχει και την πιο επισφαλή σχέση με το νόμο.

Από την άλλη ένας πολύ πλούσιος άνθρωπος ποτέ δεν περιβάλλεται από την αίγλη της ηθικής ακεραιότητας.

Αυτό το δεδομένο χάσμα μεταξύ ηθικής αξίας και κοινωνικής επιταγής είναι στην καρδιά της δομικής σχιζοφρένειας της σύγχρονης ζωής. Ο διχασμός διαπερνά την κοινωνική σφαίρα αλλά και τον μεμονωμένο άνθρωπο καταδικάζοντάς τον σε διαρκή αυτοαντίφαση και καθημερινή ψευδολογία περί ηθικής. Το κοινωνικό συμβόλαιο εδράζεται ακριβώς πάνω σε τέτοια συμφωνημένα ψέμματα. Οι τρόποι να την παλέψει κανείς συμπυκνώνονται στην αποκτήνωση, τα ψυχοφάρμακα, την αυτοκαταστροφή και την αποστασία. Η ευρεία αποπολιτικοποίηση της εποχής είναι ένα τέτοιο σύμπτωμα παραίτησης από το ενδιαφέρον για την πορεία του κόσμου.

Η πράξη της κατάληψης ενός άδειου κτηρίου είναι πάντα μια πράξη γεφύρωσης του διχασμού μεταξύ ηθικής και ζωής. Το να σχετίζεται κανείς με τα αγαθά του κόσμου χωρίς κανένα νομότυπο συμβόλαιο και χωρίς καμία κτητική αξίωση είναι κάτι που αμφισβητεί ευθέως την κιβδηλεία του κοινωνικού συμβιβασμού εισάγοντας στην επίγεια ζωή κάτι από τη θεϊκή δικαιοσύνη.

Δεν έχουμε κάποιο φετίχ με την παρανομία αλλά σίγουρα δεν έχουμε φετίχ και με τη νομιμότητα. Πρακτικά δεν θα μπορούσαμε να είμαστε νόμιμοι συμπεριλαμβάνοντας στην καθημερινή μας λειτουργία ανθρώπους θεσμικά αόρατους και εξορισμένους στην παρανομία. Το επίσημο δίκαιο “θεμελιώνεται πάνω στη δυνατότητα οικειοποίησης”, δηλαδή στη δυνατότητα περίφραξης των αγαθών ή αλλιώς στη δυνατότητα της αποστέρησής τους. Αν κοιτάμε τα επίσημα έγγραφα για να δούμε σε ποιον ανήκει το κάθε τι χάνουμε τη δυνατότητα υπεύθυνης κρίσης για τα πράγματα: Το νερό του Πηλίου ανήκει στους κατοίκους του ή σε όποια εταιρεία καταφέρει να τα κάνει πλακάκια με την διεφθαρμένη αυτοδιοίκηση και να το περιφράξει; Το αρχαίο δάσος στις Σκουριές Χαλκιδικής ανήκει σε αυτούς που ζουν εκεί επί γενιές γενεών ή στους μετόχους της εταιρείας El Dorado που απέκτησαν όλες τις νομότυπες άδειες για να το ισοπεδώσουν και να βγάλουν χρυσάφι; Η περιοχή της Κασσιόπης στην Κέρκυρα ανήκει σε όποιον τελικά κατάφερε να την αποχαρακτηρίσει και να εγκαταστήσει ένα τουριστικό θέρετρο ή σε όλους τους ανθρώπους του νησιού που αντιδρούν στο φαραωνικό αυτό έργο; Τα βουνά και τα νερά της Κρήτης ανήκουν στις πολυεθνικές εταιρείες που παίρνουν άδειες για εγκατάσταση γιγάντιων ανεμογεννητριών και υδροηλεκτρικών ή στους κατοίκους που ζούσαν ανέκαθεν με αυτά τα φυσικά αγαθά; Οι πλατείες ανήκουν σε όλους εμάς ή στους μαγαζάτορες που ξηλώνουν νύχτα τα παγκάκια και “κατά παρέκκλιση” από τον κανονισμό της παλιάς πόλης παίρνουν άδειες για την υπερκάλυψή τους με τραπεζοκαθίσματα; Ένα κτήριο που για χρόνια δεν χρησιμοποιείται, ανήκει σε αυτούς που το έχουν ανάγκη, που το ανοίγουν, του δίνουν ζωή από τη ζωή τους και το κοινωνικοποιούν ή σε αυτόν που από τη θέση ενός δημόσιου λειτουργού κανονίζει μόνος του, κόντρα σε όλη την κοινωνία, την ιδιωτικοποίησή του; Ανεξάρτητα από τη νομική κάλυψη κάθε ενέργειας, τι είναι μεγαλύτερο έγκλημα: η κατάληψη και κοινωνικοποίηση ενός άδειου κτιρίου, η εγκατάληψή του ή τέλος η ξενοδοχοποίησή του; Το κόλλημα με τη νομιμότητα είναι τελικά ένα κόλλημα με την εξουσία.

Πολυδεύκης Μέλλιος