Η δημιουργικότητα

Η φύση της δημιουργικότητας
Το αν μια αντίδραση σ’ ένα ερέθισμα είναι δημιουργική εξαρτάται από διάφορους παράγοντες. Όλοι οι άνθρωποι θα δουν την ίδια αντίδραση ως δημιουργική; Η ίδια αντίδραση αντιμετωπίζεται ως δημιουργική σ’ όλες τις χώρες, σ’ όλες τις εποχές και σ’ όλους τους πολιτισμούς; Επειδή η δημιουργικότητα εκδιπλώνεται μέσα απ’ την αλληλεπίδραση του ατόμου με το περιβάλλον και με το αντικείμενο της δημιουργικότητας, το τι είναι πρωτότυπο και μοναδικό αλλάζει απ’ το ένα πρόσωπο και περιβάλλον στ’ άλλο. Κατά την άποψή μου όλες αυτές οι έννοιες είναι κοινωνικά προσδιορισμένες κι ως εκ τούτου υποκείμενες σε διάφορες ερμηνείες ανάλογα με τις εποχές, το πολιτισμικό επίπεδο και τον βαθμό δεκτικότητας που χαραχτηρίζει την κοινωνία.
Η δημιουργικότητα δεν αναφέρεται σε μια αποκλειστική σειρά γνωστικών ενεργειών που πυροδοτούν αυτή τη μοναδικότητα της αντίδρασης του ατόμου σε κάποιο ερέθισμα. Οι δημιουργικές αντιδράσεις προκύπτουν από συγκεκριμένες γνωστικές ενέργειες είτε της μνήμης είτε της ανακάλυψης. Το ότι η δημιουργικότητα δεν είναι αποκομμένη απ’ τις άλλες διεργασίες του νου έχει υποστηριχτεί από αρκετούς μελετητές.
Συγκεκριμένα, έχει αναφερθεί ότι ο νους του ανθρώπου δημιουργεί συνεχώς, ακόμα κι η μνήμη αναδημιουργεί ή, άλλως ειπείν, αναπλάθει τα ήδη αποθηκευμένα σ’ αυτήν γνωστικά σχήματα. Είν’ αναγκαία η ανάπτυξη των δυνατοτήτων της μνήμης καθώς το δημιουργικό άτομο χρειάζεται μια ποσότητα αποθηκευμένων πληροφοριών στη μνήμη για να μπορέσει να λειτουργήσει. Η ικανότητα νάναι κάποιος επιλεκτικός στην ανάσυρση πληροφοριών απ’ τη μνήμη αποτελεί μια προϋπόθεση για να δημιουργήσει κάτι καινούργιο. Επιπλέον, έχει υποστηριχτεί ότι ἡ δημιουργικότητα σχετίζεται με τη διεργασία της ανακάλυψης με το νόημα ότι οι εμπειρίες που αποκομίζονται μέσ’ απ’ τη συμμετοχή στη διεργασία της ανακάλυψης αυξάνουν τη δημιουργική ικανότητα του ατόμου.
Είναι δυνατό να προκληθούν μοναδικές αντιδράσεις μέσ’ απ’ όλες τις γνωστικές ενέργειες. Για παράδειγμα, κάποιοι χορευτές συλλαμβάνουν τις αρχικές τους χορευτικές ρουτίνες με τη φαντασία, ενώ άλλοι αντιγράφουν άψογα και με τελειότητα τις ρουτίνες και τα χορευτικά πρότυπα κορυφαίων χορευτών. Για κάποιους κι οι δύο περιπτώσεις χορευτών θεωρούνται δημιουργικές. Η μια είναι δημιουργική μέσα από την αντιγραφή κι η άλλη δημιουργική μέσ’ απ’ τη φαντασία. Άλλο παράδειγμα: Ο σχεδιασμός είναι μια γνωστική ενέργεια της ανακάλυψης· όταν ο σχεδιασμός έχει τα γνωρίσματα της μοναδικότητας, της πρωτοτυπίας, του αγνώστου και του απρόβλεπτου μπορεί να θεωρηθεί δημιουργικός. Όλοι μας έχουμε δει ανταγωνιστικές ρουτίνες στη συγχρονισμένη κολύμβηση ἢ στο καλλιτεχνικό πατινάζ που είναι ασυνήθιστες (σχεδιασμός μέσ’ απ’ την ανακάλυψη). Όλοι οι σχεδιασμοί είναι διαφορετικοί, αλλά υπάρχει πάντα αυτή τούτη η ρουτίνα που χαρακτηρίζεται απ’ το στοιχείο της δημιουργικότητας.
Οι άνθρωποι γενικά έχουν προτιμήσεις μεταξύ των διαφόρων γνωστικών ενεργειών και είναι δυνατό το κάθε άτομο ν’ αναπτύξει ένα τρόπο σκέψης που καταλήγει να είναι δημιουργικός. Σύμφωνα μ’ αυτή την άποψη περί δημιουργικότητας, όλοι οι άνθρωποι μπορούν να παράγουν δημιουργικές αντιδράσεις. Ιδιαίτερα οι ταλαντούχοι άνθρωποι, που θεωρούνται δημιουργικοί, μπορούν να παράγουν μοναδικές αντιδράσεις μέσ’ από μια σειρά γνωστικών ενεργειών. Αντίληψη, βέβαια, που υποστηρίζεται κι από θεωρητικούς της δημιουργικότητας κι έχει σημαντικές συνεπαγωγές για την εκπαίδευση καθώς δημιουργεί στους δασκάλους την υποχρέωση ν’ αναπτύσσουν τη δημιουργικότητα που κουβαλάει ο κάθε μαθητής.
Οι θεωρητικοί της δημιουργικότητας, προκειμένου να καθορίσουν τις διάφορες όψεις της δημιουργικότητας, χρησιμοποιούν εκείνες τις συμπροφορές της (collocations) που υπαινίσσονται κυρίως ότι η δημιουργικότητα είναι φαινόμενο με θετική χροιά ή το πολύ ένα φαινόμενο που παίρνει ουδέτερη σημασία. Γενικά, η αρνητική πλευρά της δημιουργικότητας δεν τονίζεται στους διάφορους ορισμούς που της έχουν δοθεί κατά καιρούς.
Παρά ταύτα στη βιβλιογραφία έχει αναλυθεί κι η αρνητική πλευρά της δημιουργικότητας η οποία αναφέρεται στη χρήση ναρκωτικών ουσιών, σε ψυχικές ασθένειες, στην κοινωνική απόκλιση δημιουργικών ατόμων, στην αθέτηση κανόνων, στο σπάσιμο της παράδοσης και στην πρόκληση συγκρούσεων και ανταγωνισμού· παράλληλα, υποστηρίζεται η άποψη ότι η δημιουργική μας ορμή τίθεται συχνά στην υπηρεσία ανήθικων διεκδικήσεων.
Αυτή, όμως, η συζήτηση περί δημιουργικότητας αναφορικά με την ηθική της εκάστοτε κοινωνίας και με την αντιμετώπιση της δημιουργικότητας απ’ αυτήν καταντάει προβληματική καθώς η ηθική είναι μια σχετική έννοια, το νόημα της οποίας αλλάζει από κοινωνία σε κοινωνία κι από εποχή σ’ εποχή. Ας μην ξεχνάμε ότι κάθε κοινωνία επιδιώκει την διατήρηση της συνοχής της και την υπαγωγή του κάθε προσώπου στο ισοπεδωτικό σύνολο ή στην ομάδα μετατρέποντάς το, έτσι, σε άτομο. Επομένως, οποιοδήποτε αληθινά  δημιουργικό υποκείμενο έρχεται να ταράξει την ισορροπία και τον ύπνο της κάθε κοινωνίας ενώ υπάρχουν φορές που θεωρείται «ανήθικο» ή «κακών» προθέσεων.