Η δημιουργικότητα στη σχολική τάξη
Στη σχολική τάξη η διδασκαλία δημιουργικών δραστηριοτήτων είναι συνήθως γενικής φύσης κι άσχετη με προηγούμενες γνωστικές εμπειρίες. Τυπικές φράσεις που χρησιμοποιούνται απ’ τον δάσκαλο είναι: «Βρες μια δημιουργική κίνηση», «Βρες μια δημιουργική ιδέα σχετικά με…», «Γίνε δημιουργικός, η δημιουργικότητα μετράει!», «Προχώρα· άσε το μυαλό σου να προχωρήσει! Γίνε πρωτότυπος». Οι λέξεις που χρησιμοποιούνται στις παραπάνω προτάσεις είναι ασαφείς και δεν εμπλέκουν τον μαθητή σε μια συγκεκριμένη γνωστική ενέργεια, ούτε τον διδάσκουν πώς να ξεκινήσει τη δημιουργική διαδικασία. Στην πραγματικότητα, η λέξη «δημιουργικός» προκαλεί τα συναισθήματα αντί να οδηγεί στη γνωστική ελευθερία, στην εξερεύνηση, ή στην ελεύθερη έκφραση.
Οι μαθητές που χρησιμοποιούν, ως επί το πλείστον, τη μνήμη κι είναι μαθημένοι να παράγουν αντιδράσεις χαρακτηριζόμενες ως ορθές/μη ορθές, «κολλάνε» όταν οι δάσκαλοι υιοθετούν την παραπάνω λεκτική συμπεριφορά για να δηλώσουν τι περιμένουν απ’ τους μαθητές τους σχετικά με τη δημιουργικότητα. Αντίθετα, οι μαθητές που είναι εξοικειωμένοι με τη διαδικασία της αποκλίνουσας παραγωγής1 ανυπομονούν να μπουν στη φάση της γνωστικής δυσαρμονίας2 . Αυτή η διαφορά που υπάρχει σε γνωστικό και συναισθηματικό επίπεδο μεταξύ των δύο αυτών κατηγοριών μαθητών αντιπροσωπεύει μιαν αρχική ανισότητα μεταξύ τους σε γνωστικό επίπεδο.
Όταν η ερώτηση (το ερέθισμα) υποδεικνύει στους μαθητές συγκεκριμένες γνωστικές ενέργειες στις οποίες μπορούν να προβούν, τότε είναι πολύ πιθανό να ξεκινήσουν μια δραστηριότητα απ’ την ίδια γνωστική αφετηρία. Αν και μπορεί να υπάρξουν φορές που οι ασαφείς και γενικού τύπου ερωτήσεις είναι κατάλληλες, οι σαφείς ερωτήσεις είναι γενικότερα πιο παραγωγικές για τη μάθηση μες στην τάξη.
Η δημιουργική διεργασία μπορεί να προκαλέσει χαρά στους μαθητές. Να σημειωθεί εδώ ότι η σχέση μεταξύ της δημιουργικότητας και του συναισθήματος έχει διερευνηθεί και εμπειρικά. Συγκεκριμένα έχει διαπιστωθεί ότι η δημιουργικότητα μπορεί να οδηγήσει σε συναισθήματα χαράς κι ενθουσιασμού ή ακόμα τα συναισθήματα αυτά να εκδηλώνονται και κατά τη διάρκεια της δημιουργικής δραστηριότητας. Παρά ταύτα, τα ευρήματα πάνω στο θέμα αυτό δεν μπορούν να οδηγήσουν σε κάποιο οριστικό συμπέρασμα ακόμα, καθώς οι έρευνες αυτές δεν ήταν συστηματικές και βασίστηκαν, εν πολλοίς, σε περιγραφές δοσμένες απ’ τους συμμετέχοντες σ’ αυτές τις έρευνες. Για κάποιους όμως τα αισθήματα της ικανοποίησης μπορούν να προκύψουν μόνον όταν ο φόβος της αποτυχίας, του λάθους και της αρνητικής κριτικής απ’ τους συμμαθητές ή τους δασκάλους έχει εξαλειφθεί. Οι μαθητές που νιώθουν εμπιστοσύνη στις ικανότητες της σκέψης τους, ξεκινάνε αμέσως την εμπλοκή τους σε γνωστικές ενέργειες που αναδεικνύουν τη δημιουργικότητά τους· η γνωστική τους ελευθερία κι η υπερηφάνεια αναδύεται καθώς βιώνουν τη δύναμη της δικής τους σκέψης. Για άλλους μαθητές, όμως, η διαδικασία αυτή είναι οδυνηρή και τους προκαλεί φόβο. Ο φόβος αυτός είναι ο φόβος της αποτυχίας, της έκθεσης των όποιων αδυναμιών του μαθητή μες στην τάξη και μπροστά σ’ άλλους συμμαθητές του και της επίκρισης απ’ τους άλλους ― και φυσικά αυτός ο φόβος παρακωλύει την όποια δημιουργική πρωτοβουλία όταν η δημιουργική έκφραση δεν πραγματώνεται ενώ παράλληλα ο μαθητής νιώθει σύγχυση, ανεπάρκεια, αμηχανία κι ένα πλήθος άλλων αρνητικών συναισθημάτων.
Η διεργασία της δημιουργικότητας είναι δυνατή για τον καθένα από εμάς στα πλαίσια των διαφόρων γνωστικών μας ενεργειών. Η ενθάρρυνση κάθε ατόμου να παράγει αντιδράσεις που είναι μοναδικές κι απρόβλεπτες μπορεί να δημιουργήσει νέες ευκαιρίες και δυνατότητες για δημιουργικότητα. Η ενθάρρυνση αυτή μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους. Έτσι προτείνεται στον δάσκαλο να δημιουργεί προκλήσεις για τους μαθητές του μέσ’ από ένα περιβάλλον όπου οι καινούργιες ιδέες γίνονται δεκτές κι η δημιουργικότητα θεωρείται ως κάτι καλό. Επιπλέον, συνίσταται η δημιουργία ενός κλίματος αμοιβαίου σεβασμού κι αποδοχής μεταξύ μαθητών και μεταξύ μαθητών και δασκάλων έτσι ώστε να μπορούν οι μαθητές να μαθαίνουν ο ένας απ’ τον άλλο κι ανεξάρτητα ο ένας απ’ τον άλλο. Παράλληλα, προτείνεται κι η αμοιβή ως στρατηγική ενθάρρυνσης της δημιουργικότητας – η αμοιβή αυτή μπορεί να πάρει τη μορφή του επαίνου για τους μαθητές που μοιράζονται πολλές και διαφορετικές ιδέες μες στην τάξη ή τη μορφή μιας μικρής βελτίωσης του βαθμού τους σε εργασίες που φανερώνουν δημιουργική σκέψη.
1. Στην εκπαίδευση η αποκλίνουσα σκέψη αναφέρεται στην παρουσίαση προβλημάτων από μέρους του δασκάλου που ενθαρρύνουν το μαθητή να βρει τις δικές του λύσεις στα προβλήματα αυτά. Η αποκλίνουσα σκέψη παίζει έναν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της δημιουργικότητας.
2. Η δυσαρμονία μεταξύ συμπεριφορών και πεποιθήσεων προκαλεί μια κατάσταση συναισθηματικής έντασης. Αυτή η κατάσταση οδηγεί τους ανθρώπους ν’ αλλάζουν τις πεποιθήσεις τους για να τις ταιριάξουν με την πραγματική συμπεριφορά τους. Κλασσικό παράδειγμα εφαρμογής αυτής της ιδέας αποτελεί ο μύθος του Αισώπου «Η αλεπού και τα σταφύλια»: Όταν η αλεπού διαπιστώνει ότι δεν μπορεί να φτάσει τα σταφύλια επειδή κρέμονται ψηλά, αλλάζει τις πεποιθήσεις της πιστεύοντας ότι τα σταφύλια είν’ άγουρα ή ξινά κι αποφασίζει ότι δεν τα θέλει πλέον.
