Η Δημοτική Αγορά των Χανίων, που συμπληρώνει εφέτος 100 χρόνια ζωής, είναι ένα σημαντικό νεότερο μνημείο, που κτίστηκε μέσα σε ένα πλαίσιο ευφορίας της πρόσφατα απελευθερωμένης από ένα μακραίωνα ζυγό τοπικής κοινωνίας, πάνω σε ένα άλλο μνημείο, τον μεγάλο προμαχώνα Piatta Forma..
Ήταν μια σοβαρή παρέμβαση εκσυγχρονισμού και ενοποίησης της παλιάς με τη νέα πόλη, που αναπτυσσόταν ραγδαία και οργανωμένα έξω από τα ξεπερασμένα βενετσιάνικα τείχη, τα οποία είχαν επιβαρυνθεί στη μνήμη του λαού με τον άχαρο ρόλο του συμβόλου της σκλαβιάς. Δεν παραλείπω να επισημάνω και τη διάσταση της αναμενόμενης δημόσιας και ιδιωτικής ωφέλειας από την “αξιοποίηση” των τεράστιων ανυπολόγιστης αξίας ελεύθερων εκτάσεων μεταξύ της παλιάς και της νέας πόλης. Για τη Δημοτική Αγορά και τις συνθήκες ανέγερσής της, έχουν γραφεί αρκετά και έχουν παρουσιαστεί συγκεντρωτικά στο έργο της Ζαχαρένιας Σημαντηράκη “Δημοτική Αγορά Χανίων”. Παρακάτω θα μιλήσουμε για τον χώρο, τη σχέση της Αγοράς με την piatta Forma, αλλά και τη δυνατότητα παράλληλης ανάδειξής του, θέτοντας σε διάλογο με την τοπική κοινωνία και τους φορείς, νομίζω ένα σημαντικό θέμα για την πόλη και την ανάδειξη της ιστορικής της φυσιογνωμίας.
Ο προμαχώνας Piatta Forma
Οι βενετσιάνικες οχυρώσεις της πόλης έχουν σχήμα περίπου ορθογώνιου παραλληλόγραμμου με τις μακρές πλευρές βόρεια προς την πλευρά της θάλασσας και νότια παράλληλα με τις σημερινές οδούς Ε. Βενιζέλου, Χατζημιχάλη Γιάναρη και Σκαλίδη. Οι οδοί αυτές αποτελούσαν τη λεγόμενη “οδό της περιπόλου”, που ακολουθούσε την περίμετρο των τειχών, έξω από την τάφρο, κατά τη Βενετοκρατία. Στις τέσσερις γωνίες των οχυρώσεων υπάρχουν αντίστοιχα ισχυρές και μεγάλες προεξοχές, οι “προμαχώνες”, που σήκωναν το κύριο βάρος της άμυνας της πόλης. Οι προμαχώνες ενισχυόταν με εσωτερικούς τεχνητούς λόφους, τους “επιπρομαχώνες”, που έδιναν ακόμη μεγαλύτερη δυνατότητα στο βεληνεκές των κανονιών. Επειδή η νότια πλευρά είχε μεγαλύτερο μήκος, χρειάστηκε να κατασκευαστεί ένας μεγάλος προμαχώνας στο μέσο της, η Piatta Forma (επίπεδος προμαχώνας), που ήταν σε ανταπόκριση προς τα ανατολικά με τον προμαχώνα της Santa Lucia και δυτικά με τον προμαχώνα Lando, ενώ παράλληλα προστάτευε και την κεντρική πύλη της πόλης, την Porta Retimiotta (ρεθεμνιώτικη πύλη), ή Kale Kapisi (πόρτα του φρουρίου) των Τούρκων, στο μέσο περίπου της σημερινής οδού Μουσούρων. Από την πύλη μια γέφυρα, που διέσχιζε την τάφρο, οδηγούσε προς τον κεντρικό δρόμο, τη σημερινή οδό Αποκορώνου, που ένωνε τη δυτική με την ανατολική Κρήτη. Γύρω από την τειχισμένη πόλη υπήρχαν καλλιεργημένοι αγροί, που την τροφοδοτούσαν με τα αναγκαία αγροτικά προϊόντα. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, σε μεγάλη έκταση στην πλατεία Κοτζάμπαση υπήρχε το μουσουλμανικό νεκροταφείο, ενώ οι καλλιέργειες λαχανικών είχαν επεκταθεί στο χώρο της τάφρου, που είχε περιέλθει σε ιδιώτες.
Ο προμαχώνας Piatta Forma ήταν μια πολύ μεγάλη προεξοχή μέσα στην τάφρο με ορθογώνιο σχήμα, όπως φαίνεται στις δυο φωτογραφίες (από ανατολικά και δυτικά) και το σχέδιο του 1903, όπου περιέργως η νότια πλευρά εμφανίζεται σαν αμβλεία γωνία. Στην υψηλή πλατεία (λίγο πιο πάνω από το επίπεδο της σημερινής πλατείας, υπήρχαν κανονιοθυρίδες. Ενδιαφέρον φαίνεται ότι παρουσίαζαν οι “χαμηλές πλατείες” ανατολικά και δυτικά, οι οποίες κατέληγαν σε θολωτές κανονιοθυρίδες (για πλάγιες βολές, διασταυρούμενες με τους άλλους προμαχώνες) και σκεπαζόταν από θόλους και επικοινωνούσαν μεταξύ τους με θολωτή στοά. Μια ακόμη θολωτή στοά από τη σημερινή οδό Τσουδερών οδηγούσε στις χαμηλές πλατείες, στο εσωτερικό του προμαχώνα. Οι μεγάλες και ισχυρές αυτές, θολωτές κατασκευές θα πρέπει να σώζονται ακόμη κάτω από την Αγορά. Από τις δυο πλευρές του προμαχώνα, στην εσωτερική πλευρά της πόλης (όπως φαίνεται στο σχέδιο του Gerola) υπήρχαν δυο υψηλοί, ακανόνιστου σχήματος επιπρομαχώνες κτισμένοι εξωτερικά με ισχυρή, λοξή τοιχοποιία, γεμάτοι από συμπιεσμένο χώμα εσωτερικά. Ο ανατολικός έφερε το όνομα της Santa Maria από τη Μονή της Santa Maria della Missericordia (σήμερα “Μοναστήρι του Καρόλου”) στην οδό Χατζή Μιχάλη Νταλιάνη και ο δυτικός του San Giovanni, από το όνομα κάποιου άλλου ναού της περιοχής. Ο δυτικός επιπρομαχώνας φαίνεται σε φωτογραφία του Aynar de la Baume Pluvinel το 1890, τραβηγμένη από την οδό Σκρύδλωφ, να εξέχει αρκετά σε ύψος από τα υπόλοιπα κτήρια της πόλης.
Η οικοδομηση της Δημοτικης Αγορας.
Οταν ξεκίνησε η ανέγερση της νέας Δημοτικής Αγοράς, η απόφαση συνδυάστηκε με την ανάγκη διαμόρφωσης του χώρου σε επίπεδο και αυτό επιτεύχθηκε με το μπάζωμα της τάφρου και την ενοποίηση της παλιάς με τη νέα πόλη στο σημείο αυτό. Για το σκοπό αυτό απαλλοτριώθηκαν τμήματα της τάφρου, που φαίνεται ότι ανήκαν ήδη σε ιδιώτες, προκειμένου να επιχωματωθούν από τα προϊόντα της καθαίρεσης των επιπρομαχώνων. Επρόκειτο για ένα γιγαντιαίας κλίμακας για την εποχή έργο, το οποίο υλοποιήθηκε φυσικά με τα χέρια και με τη χρήση βαγονέτων, που έριχναν το χώμα στην τάφρο, μπροστά από τον προμαχώνα, όπως βλέπουμε σε μια εξαίρετη φωτογραφία του Δήμου, που δημοσίευσα προ ετών. Οι πέτρες, με τις οποίες είχε κατασκευαστεί το περίβλημα των επιπρομαχώνων, συγκεντρώθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν μάλλον στην οικοδόμηση της Αγοράς. Από τις συζητήσεις του Δημοτικού Συμβουλίου της εποχής, φαίνεται ότι προηγήθηκε το έργο της κατασκευής ενός θολωτού αγωγού αποχέτευσης στον πυθμένα της τάφρου, που οδηγούσε τα μέχρι τότε ανεξέλεγκτα λύματα στη θάλασσα του Κουμ Καπί μέσα από την ανατολική τάφρο. Η Αγορά σε σχήμα ισοσκελούς σταυρού θεμελιώθηκε ακριβώς πάνω στο πολύ παχύ τείχος του προμαχώνα.
Η νότια όψη της πατεί ακριβώς πάνω στη νότια πλευρά του τείχους, όπως συμβαίνει αντίστοιχα και με την ανατολική και δυτική, πλευρά και τις άλλες δυο πλευρές του προμαχώνα.
Η βόρεια κεραία του σταυρού μόνο είναι θεμελιωμένη εν μέρει στις εσωτερικές επιχωματώσεις.
Μιχάλης Ανδριανάκης
