Αγαπητοί αναγνώστες καλημέρα σας! Η σημερινή συνεργασία μας είναι -ως οφείλουμε- αφιερωμένη στη μεγάλη γιορτή της Δευτέρας (8/9), οπότε η Εκκλησία μας γιορτάζει το Γενέσιο της Θεοτόκου, τη γέννηση της Παναγίας μας! Σε πολλά χωριά της Κρήτης γίνονται πανηγυρικές θείες λειτουργίες, ενώ ακολουθούν πανηγύρια, όπως τα θέλει η παράδοσή μας! Σ’ αυτήν την παράδοση είναι αφιερωμένες οι γραμμές που ακολουθούν, για χάρη, προπάντων, της νεολαίας μας. Συγκεκριμένα: θα ερευνήσουμε, θ’ αποδελτιώσουμε και θα μεταφέρουμε στους αναγνώστες μας: κρητική δημοτική ποίηση, με αναφορές στην Παναγία μας! Αρχή θα κάνουμε, όπως είναι ευνόητο, από το ριζίτικο τραγούδι μας το μοναδικό: Στοιχεία του· η ζωντανή, μουσική και αρμονική γλώσσα και το μέτρο του, που τα χαρακτηρίζουν η τελειότητα, η χάρη και η ακρίβεια. Κι όσο για το μέλος του: εξαίσιο, με ποικίλματα και επαναλήψεις, ντύνει το λόγο τον ποιητικό θαυμάσια. Μέσα στα ακριτικά, ηρωικά, ιστορικά ριζίτικα, τις παραλογές, τα ερωτικά, του γάμου, της ξεφάντωσης, τα νανουρίσματα, ταχταρίσματα, παιδικά, της ξενιτιάς, μοιρολόγια, του κάτω κόσμου, του Χάρου, τα θρησκευτικά, λατρευτικά, γνωμικά κ.ά. πλουσιότατη είναι και η ομάδα όσων αναφέρονται στο πρόσωπο της Παναγίας από τη μεγάλη ενότητα των θρησκευτικών τραγουδιών. Γιατί έχει παρατηρηθεί και δεν μπορούσε -εξάλλου- να είναι διαφορετικά, ότι αρκετό δημοτικό τραγούδι της Κρήτης είναι διαποτισμένο σε βάθος με την έννοια και το περιεχόμενο της χριστιανικής διδασκαλίας σ’ όλα τα κεφάλαιά της και βέβαια και σε ό,τι αφορά στο πρόσωπο της Υπεραγίας Θεοτόκου, της Παναγίας μας! Ναι! δε γινόταν αλλιώτικα! Δε θα μπορούσε ο άγνωστος λαϊκός ποιητής της Κρήτης να μη συμπεριλάβει το πρόσωπο της Παναγίας στον στίχο του, στης έμπνευσής του τους καρπούς. Γιατί: η Παναγία είναι “το πνευματικό στόλισμα της Ορθοδοξίας μας”, όπως λέει ο Φώτης Κόντογλου. “…Για μας τους Ελληνες -σημειώνει, συνεχίζοντας- είναι η πονεμένη μητέρα, η παρηγορήτρια κι η προστάτρια, που μας παραστέκεται σε κάθε περίσταση. Σε κάθε μέρος της Ελλάδας είναι χτισμένες αμέτρητες εκκλησίες και μοναστήρια, παλάτια αυτηνής της ταπεινής βασίλισσας κι ένα σωρό ’ρημοκκλήσια, μέσα στα βουνά, στους κάμπους και στα νησιά, μοσκοβολημένα από την παρθενική και πνευματική ευωδία της… …Το κάλλος της Παναγίας δεν είναι κάλλος σαρκικό, αλλά πνευματικό, γιατί εκεί που υπάρχει ο πόνος κι η αγιότητα, υπάρχει μοναχά κάλλος πνευματικό…”.
Κι ακόμη, γιατί η πανίερη μορφή της Παναγίας μας είναι συνυφασμένη με την εθνική μας ύπαρξη. – Η Παναγία, μας παραστέκει, δύο χιλιάδες χρόνια, τώρα στους αγώνες του έθνους μας! – Η Μεγαλόχαρη, μας δίνει δακρυσμένη, κουράγιο, στην πικρότατη ώρα της Αλωσης της Πόλης (29/5/1453), όπου μας στυλώνει η ουράνια υπόσχεσή της: “Πάλι με χρόνους με καιρούς…”. – Η Οδηγήτρια μας σκέπει και μας κραταιώνει, φαντάρους και λαό, στα βορειοηπειρωτικά βουνά, το ’40. – Τη νιώθουμε πάντα δίπλα μας, βοηθό και σκέπη μας, μεσίτρια και στήριγμά μας. Γι’ αυτό δεν μπορούσε να λείπει κι από το τραγούδι μας. Καιρός όμως να δούμε κάποιες στροφές ριζίτικων, δημοτικών της Κρήτης τραγουδιών, που μέσα στους στίχους των έχει περιπλέξει ο λαϊκός ανώνυμος δημιουργός των το όνομα της Χάρης της. Λέει το ριζίτικο της τάβλας: 1. “Πάνω στην άκρη τ’ Ουρανού, στην τέλειωση του κόσμου, μοναστηράκι έχτιζεν η Παναγιά Παρθένος. Ουλ’ οι αγγέλοι κουβαλούν κι οι γι’ Αποστόλοι χτίζουν, ’που τ’ όρος παίρνουν το νερό, ’που την αξιά το χώμα, 5. και στην Κωνσταντινούπολη κάνουν τα κεραμίδια…”. Το ριζίτικο έχει συνολικά δεκαεννέα στίχους, ανήκει στην κατηγορία των ακριτικών – ηρωϊκών ριζίτικων και είναι από τα αρχαιότερα του είδους. Στους δεκαπεντασύλλαβους ανομοιοκατάληκτους στίχους του η Παναγία Παρθένος χτίζει “ψηλά στην άκρη τ’ Ουρανού, στην τέλειωση του κόσμου”, μοναστηράκι, με μαστόρους και βοηθούς, ’πουργούς και χτιστάδες, αγγέλους κι αρχαγγέλους, Αποστόλους κι Ευαγγελιστές, που κατηφορίζουν ως τα εγκόσμια μέρη, για να προμηθευτούν πέτρες και χώμα, νερό και κεραμίδια, για το ιερό κτίσμα π’ αρχέψανε. Εικόνες κι έννοιες, συγκινητικά μεγαλειώδεις! Αλλά και “στο καράβι ’που ’ρχεται από τα Ιεροσόλυμα”, ο λαϊκός δημιουργός – ποιητής του, ξεδιακρίνει την Παναγία να κάθεται στην πλώρη του και να το προστατεύει από τις “βαριές φουρτούνες” και τους άπιστους Αγαρηνούς. Ψάλλει το θαυμάσιο ριζίτικο: 1. “- Από τα Ιεροσόλυμα ερχετ’ έναν καράβι, στην πρύμνη κάθετ’ ο Χριστός, στην πλωρ’ η Παναγία, Αϊ-Βασίλης στα πανιά.
Ο Πέτρος είναι ναύαρχος κι οι Δώδεκ’ Αποστόλοι…”. Στην ίδια θέση θα βρούμε και πάλι τη Μεγαλόχαρη Παναγία μας και στο επόμενο καταπληκτικό ριζίτικο της Δυτικής Κρήτης δημιούργημα, όπου λόγος και μέλος σαγηνεύουν τον ακροατή των: 1. “- Τρεις καλογέροι Κρητικοί και δυό απ’ τ’ Άγιον Όρος κάτεργον εσκαρώνανε εισέ βαθύ λιμνιώνα. Χιλιώ πεντακοσιώ πηχώ κι είχε και χίλιους μέσα, μέσα ‘χε και το ναύκληρο, μέσα ‘χε και το ναύτη. Στην πρύμνη βάνουν το Σταυρό, στην πλώρη Παναγία, στη μέσην του του κάτεργου βάνουν τον Αι-Γιώργη και βάνουν και γραμματικό τση χήρας το Γιαννάκη”. Το ριζίτικο ανήκει στην κατηγορία των παραλογών. Έτοιμο, “χτισμένο κι αρματωμένο” τώρα το καράβι, αρμενίζει στα πέλαγα και δε φοβάται τραμουντάνες και μαΐστρους, βοριάδες και σιρόκους απειλητικούς. Γιατί έχει τιμονιέρηδες κι οδηγούς του: Παναγία και Χριστό κι… Αλλ’ ας χαρούμε το ριζίτικο: 1. “-Μ’ ένα, καράβι αρμένιζε ανάμεσα πελάου, βαριά φουρτούνα το λαλεί, μαΐστρος, τραμουντάνα, Παναγία κι ο Χριστός κι άγγελος ζουγραφιστός, άγγελος, τρισάγγελος, κι ο Μιχαήλ Αρχάγγελος, κι Αις-Γιώργης κι Αι-Λιάς κι’ η γι’ Αγία Πελαγία κι’ η γι’ Αγία Μαγδαληνή κι’ η γι’ Αγία Φωτεινή κι Αι-Νικόλας, Νικόλα, βουήθηξε του κόσμου και βουήθα μας κι εμάς…”. Αυτή είναι η αθάνατη δημοτική ποίηση της Κρήτης μας, μ’ όλες αυτές τις χάρες και τα ξόμπλια προικοδοτημένη. Κι όταν την ακούς να τραγουδιέται, θαρρείς κι είσαι στο βυζαντινό τσ’ Αγια-Σοφιάς χορό, π’ “απ’ την πολλή την ψαλμουδιά, εσειόταν οι κολόνες…”. Και μια ματιά στα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης μας, προσευχές θερμές για τα παιδιά και τα εγγόνια μας, για μας τους ίδιους και για όλον τον κόσμο. Ετσι, σαν γεννηθεί το βρέφος, στη Μεγαλόχαρη Παναγία μας, εναποθέτει, με το τρυφερό νανούρισμά της η μάνα της Κρήτης, τις ελπίδες της. Λέει, τραγουδιστά, στο μωράκι της: “Να κάμεις τα νανάκια σου, να κάμεις τα νανά σου, κι η Παναγία κι ο Χριστός να ‘ναι πάντα κοντά σου. Η Παναγία κι ο Χριστός κι αφέντης Αις – Γιάννης να σου χαρίσουν τη ζωή, κι όπου πονείς να γιάνεις. Αν κοιμηθείς, χαρίζω σου τη Χιό με το λεμόνι…”.
Και δεν ξεχνά να στηρίζει στη μάνα του Χριστού και του δικού της παιδιού τον ήρεμο κι αδιατάραχτο ύπνο: “Ο ύπνος θρέφει τα μωρά κι ο ύπνος τα μερώνει κι η Παναγία κι ο Χριστός τα γοργομεγαλώνει. Η Παναγία κι ο Χριστός κι οι Δώδεκ’ Αποστόλοι να σου τη δίδουν την ευκή καματερή και σκόλη”. Ναι! Ποτέ δεν ξεχνά η γυναίκα της Κρήτης (ούτε βέβαια κι ο άντρας) την Παναγία. Στο παρακάτω πολυτραγουδισμένο ριζίτικο της τάβλας οι γονιοί “θυμίζουν” στην κόρη τους να μην παραλείπει τη συνεχή προσευχή και τα παρακάλια της στην Παναγία για την επιστροφή όλων των ξενιτεμένων δικών και χωριανών και μέσα σ’ αυτούς βέβαια και του άντρα της. Συγκλονίζει, πράγματι, με το μέλος και το λόγο του, το σχετικό ριζίτικο: “Κόρη, σιμώνουν οι γιορτές, σιμώνει και το Πάσκα, κι αμε να βρεις την Παναγιά, να την περικαλέσεις να σιγανέψουν οι καιροί, να ταξιδέψουν πλοία να ‘ρθουν απού την ξενιθιά ούλ’ οι ξενιτεμένοι, να ‘ρθει κι εσένα ο άντρας σου”. Το βαρύτιμο δημοτικό τραγούδι της Κρήτης έχει στην προίκα του επίσης, τραγούδι π’ αναφέρεται στο δωδέκατο άρθρο του Συμβόλου της Πίστης μας: “και ζωήν του μέλλοντος αιώνος…”, όπου διατρανώνεται η πίστη του κατοίκου του νησιού, στη Δεύτερη Παρουσία του Κυρίου και την Ανάσταση των νεκρών. Κι εδώ, το ιερό της Παναγίας πρόσωπο, δεν μπορούσε ν’ απουσιάζει. Ας προσέξουμε όμως το τραγούδι στο σύνολό του: “Χριστέ μου, Σταυρωμένε μου, Χριστέ μ’ αληθινέ μου, απ’ όταν εγεννήθηκα στη χάρη σου πιστεύω, στη χάρη σου, στη δόξα σου και στην Ανάστασή σου.
Πιστεύω πως θα κατεβείς, μ’ όλη τη βασιλεία, με την Κερά την Παναγιά, τη Δέσποινα Μαρία, να κρίνεις ζώντες και νεκρούς κι αμαρτωλούς και δίκιους, να κρίνεις με το έλεος κι όπου βαστούν το ψόμα, κι οσ’ αδικούνε τσοι φτωχούς, τα ορφανά, τσι χήρες”… κ.λ. Βάζουμε όμως για την ώρα, αποσιωπητικά στα τραγούδια κι ας είναι μέγα το πλούτος των, γιατί πρέπει να ρίξουμε και μια βιαστική έστω ματιά, στις ανεξάντλητες πάνω στο θέμα μας, μαντινάδες της Κρήτης μας! Ακολουθεί ένα μικρό δείγμα τους: 1. “Μαρία λεν την Παναγιά, Μαρία λεν και σένα, κι αν αρνηθώ την Παναγιά, θα σ’ αρνηθώ και σένα”. 2. “Ω! Παναγιά μου Δέσποινα, και Συ Καλυβιανή μου, κι Εσύ Κυρά Σπηλιώτισσα, βλέπετε το παιδί μου!”. 3. “Η Παναγία κι ο Χριστός, παιδί μου κι Αϊ – Γιάννης, να σου τη δώσουν την υγειά, κι ανέν πονείς, να γιάνεις”. 4. “Η Παναγία κι ο Χριστός, κι οι Δώδεκ’ Αποστόλοι, να σε φυλάνε, μάθια μου, καθημερινή και σκόλη”. 5. “Στση Παναγιάς το κόνισμα, θα πα να γονατίσω να κάμω παρακάλεση κι ίσως να σ’ αποκτήσω”. Κάπου εδώ όμως πρέπει να σταματήσουμε, μιας και το ανθολόγημα δεν έχει τέλος. Για την ώρα: – Χαρήκαμε κάποια δείγματα ριζίτικου και μαντινάδας της Κρήτης μας, αφιερωμένα στη χάρη της Παναγίας που γιορτάζεται τη Δευτέρα. Στις εορτάζουσες και σ’ όλον τον κόσμο τις θερμότερες ευχές μας. Εμείς, τα ξαναλέμε -συν Θεώ- την άλλη βδομάδα ως τότε γεια σας! Σημ.: Τα ριζίτικα, ανθολογήσαμε από το έργο του συντάκτη του κειμένου: Σταμ. Α. Αποστολάκης: “Ριζίτικα, τα Δημοτικά Τραγούδια της Κρήτης”, Χανιά, 2010, εκδ. Β’, σχ. 8ο, σ. 610. και από τις συλλογές μαντινάδων των Παντ. Βαβουλέ, Αλεξ. Κ. Δρουδάκη και Γιάννη Παυλάκη.
