Διονύσιος ο “Σκυλόσοφος” 1.611

Τι έχουνε τα Γιάννενα και βαριαναστενάζουν;
Μήνα χαλάζι τα βαρεί, μήνα χιονιάς τα ζώνει;
Ουδέ χαλάζι τα βαρεί, ουδέ χιονιάς τα ζώνει.
Ένας Δεσπότης πολεμάει τα τούρκικα φουσάτα.
Μες στης Ηπείρου τα βουνά και τα βαθιά φαράγγια.
Λευτέρωσε τον Καλαμά , το Σούλι, το Φιλιάτι
και για τα Γιάννενα κινάει τη λευτεριά να φέρει.
Μετσόβου τι έχουν τα πουλιά, του Γρεβενού τ’ αηδόνια
και δε λαλούν, δε χαίρονται, δε γλυκοζευγαρώνουν;
Μήνα φωτιά καψάλισε στα δέντρα τις φωλιές τους ;
Μήνα γεράκια αρπάξανε τ’ άφτερα τα παιδιά τους;
Ουδέ φωτιά καψάλισε στα δέντρα τις φωλιές τους
κι ουδέ γεράκια αρπάξανε τ’ άφτερα τα παιδιά τους.
Θρηνούν, κλαίνε και χλίβονται τον έρημο Δεσπότη
που ζωντανό τον γδάρανε στα Γιάννενα, στη λίμνη,
’κόψαν και το κεφάλι του και το ’στειλαν στην Πόλη
κι αντάμα άλλα εκατό, όλον τον ταϊφά του.
Κλαίνε τα Γιάννενα πικρά, σπαράζει η Ρωμιοσύνη,
κλαίει και μια γερόντισσα, πικρομοιρολογιέται.
-Άδικος που είναι ο ντουνιάς, πικρός που είναι ο κόσμος.
-Ο θάνατος και ο Χάροντας  ποτέ δεν ξαποσταίνουν.
-Δεν κάθοσαν, Δεσπότη μου, μες στην Μητρόπολή σου ,
στα Τρίκαλα τα ξακουστά όπου ‘χες τη βολή σου;
Μον’ θέλησες τον πόλεμο, τη λευτεριά να φέρεις.
Τώρα σε γδάραν ζωντανό, σου ‘κόψαν το κεφάλι.
Σε καταριούνται οι προεστοί κι αυτός ο Πατριάρχης!

Το τραγούδι αυτό δεν ανήκει στη δημώδη ποίηση, αλλά στη λόγια (είναι δικό μας). Προκρίμανε αυτό για τη ζωή, τη δράση και το μαρτυρικό θάνατο του Διονύσιου του Σκυλόσοφου ή φιλόσοφου, γιατί είναι πιο εκτενές και πιο κατατοπιστικό σε σύγκριση με το υπάρχον δημοτικό τραγούδι.
Ο Διονύσιος ο Σκυλόσοφος κατήγετο μάλλον εξ Ηπείρου και είχε λάβει ικανή μόρφωση. Για τη μεγάλη του αυτή μόρφωση λεγόταν φιλόσοφος. Eζησε κατά τον ΙΣΤ’ αιώνα και ήταν επίσκοπος Τρίκκης της Θεσσαλίας. Ωνομάσθη Σκυλόσοφος και κακοδιονύσιος για την αποτυχία του κινήματος κατά των Τούρκων, που θα ιστορηθεί κατωτέρω, από το οποίο δεινοπάθησαν οι Χριστιανοί της Ηπείρου. Η πρώτη λαϊκή επαναστατική εξέγερση του Διονυσίου έγινε στην Τρίκκη (Τρίκαλα) το 1601 και σίγουρα είναι η πρώτη και χρονολογικά των Ελλήνων κατά των Τούρκων από της Αλώσεως της Κων/λεως (1453).
Την ίδια χρονική περίοδο (1601 – 1611) βρίσκουμε στην Hπειρο τα πρώτα κλέφτικα κινήματα, με προεξάρχουσα την ομάδα του Πούλιου Δράκου. Μετά την αποτυχία αυτή με πράξη του Οικουμενικού Πατριάρχου καθηρέθη ο Διονύσιος από επίσκοπος και διέφυγε στην Ιταλία και ακολούθως στην Ισπανία, για να σωθεί από τους Τούρκους. Κατά την ανεπιτυχή εξέγερση του 1600 – 1601 μ.Χ. μαρτύρησε και ο επίσκοπος Νεοχωρίου και Φαναρίου Σεραφείμ. Στη Ρώμη ήρθε σε συνεννοήσεις με τον πρεσβευτή της Γαλλίας Κάρολο τον Β’, δούκα του Νεβέρ, διατηρούντα κληρονομικές αξιώσεις στον Βυζαντινό θρόνο της Κων/λεως. Hταν απόγονος του Μαρκίωνος Θωμά του Μομφερρατικού, υιού του Ανδρονίκου Παλαιολόγου του πρεσβυτέρου. Ο Κάρολος ήρθε σε επαφή με τους μητροπολίτες της Ελλάδας και τους προκρίτους. Αντιπρόσωποί του ήρθαν στην Hπειρο να συνεννοηθούν με τους προκρίτους και επισκόπους της Ηπείρου, της Σερβίας, της Κροατίας και της Δαλματίας.
Η γενική συνέλευση των αντιπροσώπων αυτών, αλλά και της Αλβανίας, Μακεδονίας, Βουλγαρίας και Ερζεγοβίνης, έγινε στην Κούκη της Αλβανίας. Αποφασίστηκε η επανάσταση και η γενική κατά των Τούρκων εξέγερση, κανονίστηκαν δε και όλες οι λεπτομέρειες. Ακολούθησε η ματαίωση των μεγαλεπήβολων αυτών σχεδίων, γιατί οι Ισπανοί και οι Βενετοί είχαν δικές τους κατακτητικές βλέψεις επί της Ελλάδας.
Ο Διονύσιος γνώριζε όλες αυτές τις εξελίξεις. Αποφάσισε να επιστρέψει στην Hπειρο. Στην Ιταλία συναντήθηκε με τον Ιωάννη Μινώτη, εκ Κρήτης, ο οποίος είχε μυηθεί στην κίνηση. Ο Μινώτης ζήτησε τη βοήθεια του βασιλιά της Γαλλίας Ερρίκου Δ’, η οποία ματαιώθηκε, αφού ο βασιλιάς δολοφονήθηκε. Έτσι, γύρισε στην Hπειρο ο Διονύσιος και ως απλός μοναχός εγκαταστάθηκε στη μονή του Αγίου Δημητρίου του Διχούνη στη Θεσπρωτία. Κατόρθωσε να εξεγείρει τους χωρικούς της Παραμυθιάς, του Σουλίου και του Μαλακασίου της Πίνδου σε επανάσταση κατά των Τούρκων κατακτητών.
Ο τολμηρός επαναστάτης και φιλόπατρις ρασοφόρος, επικεφαλής 800 αόπλων χωρικών φερόντων μαχαίρια και αξίνες, εκίνησεν κατά των Ιωαννίνων. Κατά το διασωθέν υπό του Pougue ville χρονικό (voyage dans la Grèce, τ. Ε’, σελ. 282 – 290), φώναζαν οι επαναστάτες: «Κύριε Ελέησον», «Χαράτζι, Χαρατζόπουλου» κ.ά., «αναζούλι, αναζουλόπουλου», υπονοώντας τον νέο φόρο που επέβαλαν οι Τούρκοι.
Τη νύχτα της 11ης Σεπτεμβρίου 1611 μπήκαν στα Γιάννενα, κατέσφαξαν ανύποπτους Τούρκους και πυρπόλησαν το κτήριο του τοπάρχου Οσμάν πασά. Η συνέχεια ήταν φρικτή για τον ελληνισμό.
Οι Τούρκοι ήλεγξαν την ταραχή και τον φόβο τους, οπλίστηκαν και κατέσφαξαν, όχι μόνον τους επαναστάτες, αλλά και πολλούς χριστιανούς της πόλης. Ο Διονύσιος εναπέμεινε μόνος και κατέφυγε κάτω από τον Ναό του Αγίου Ιωάννου (αργότερα τζαμί Ασλάν πασά), που υπάρχει σπήλαιο, το οποίο μέχρι σήμερα λέγεται «τρύπα του Σκυλόσοφου». Το χρονικό αναφέρει ότι προδόθηκε από Εβραίους και συνελήφθη υπό των Τούρκων. Τα αποτελέσματα του άδοξου αυτού εγχειρήματος ήταν τα εξής: Ο ίδιος ο Διονύσιος εγδάρη ζωντανός, το δέρμα του «γεμίσαντες άχυρον το περιέφερον από πόλιν εις πόλιν και τέλος εις αυτήν την Κων/λιν». Το παρουσίασαν στον Σουλτάνο, ο οποίος αναπήδησε στον θρόνο του από φρίκη.
Το κίνημα κατεπνίγη στο αίμα. Ο φόβος και ο τρόμος απλώθηκε στα Γιάννενα και στην ύπαιθρο χώρα. Η μονή Διχουνίου κατεστράφη και τα μετόχιά της διηρπάγησαν υπό των Τούρκων. Πολλοί Χριστιανοί εντελώς άσχετοι και αθώοι εκτελέστηκαν ως δήθεν μυημένοι στην κίνηση. Το 1613 με απόφαση του Σουλτάνου εξεδιώχθησαν από το φρούριο οι Χριστιανοί, που κατοικούσαν σ’ αυτό και από τότε ζούσαν εκτός, στην συνοικία «Σιαράβα».
Ως προελέχθη, εφονεύθη ο επίσκοπος Νοεοχωρίου και Φαναρίου (Θεσσαλίας) Σεραφείμ, ως ενεχόμενος στο κίνημα. Εφυλακίσθη, επίσης, ο Μάξιμος ο Πελοποννήσιος. Αυτός και διά να εξευμενίσει τους Τούρκους και γιατί ήταν σφόδρα και υπεράγαν συντηρητικός και δουλόφρων, κατηγόρησε τον Διονύσιο, συγγράψας το πόνημα: «Στηλιτευτικόν κατά Διονυσίου και των συναποστησάντων αυτώ εις Ιωάννινα».
Μία στήλη στην άκρη του Κάστρου των Ιωαννίνων, κοντά στη λίμνη, θυμίζει στον διαβάτη τη θέση της μεγάλης θυσίας. Μπορεί να ήταν θνησιγενές ως πρόωρο, ανοργάνωτο και άοπλο. Είναι, όμως, στις καρδιές των Ελλήνων και γενικότερα των χριστιανών των Βαλκανίων. Ο φλογερός αυτός ρασοφόρος ήταν αληθινός πατριώτης.
Ηταν ο πρόγονος του Αθανασίου Διάκου, του δεσπότη Ησαΐα των Σαλώνων, του Παπαφλέσσα, του Γερμανού Καραβαγγέλη, του Χρυσοστόμου της Σμύρνης, του Χρύσανθου της Τραπεζούντας… Κανείς, όμως, πρόδρομος δεν πρόλαβε να δρέψει καρπούς από τη σπορά του. Κάποιοι άλλοι, κατοπινοί είναι οι συλλογείς των καρπών των πρωτινών καλών σπορέων. Ο φτωχός και υπόδουλος λαός είδε το όλο εγχείρημα στενόκαρδα και με όρους μάλλον δουλόφρονες. Θεώρησε ο κόσμος ονειροπόλο και σκιαμάχο τον Διονύσιο. Του ζήτησε μάλιστα και ευθύνες για το επαναστατικό άκαιρο κίνημά του, όπως προκύπτει απ’ τους στίχους ενός τραγουδιού του στιχουργού λαού:

«Δεσπότη μου, τι σήκωσες τον κόσμο στο σεφέρι
και ρήμαξαν τα Γιάννενα και ρήμαξεν ο τόπος;
Μείναν τα σπίτια αδειανά, γεμίσαν τα χαντάκια
κι ο Τούρκος δεν απόσωσε να κόβει και να καίει.
Εδώ αρπάζουν κόρακες κι εκεί οι γιαχουντήδες,
δεν έχει η μάνα πια παιδί και τα παιδιά γονέους,
κι εσένα το τομάρι σου το στείλανε στην Πόλη
να τρων οι κότες πίτουρα, να νταβουλάν οι γύφτοι,
για να ξυπνάει η Τουρκιά να κάνει ραμαζάνι…».