Ο Δίψακος υπάρχει σε όλη την Ευρώπη, τόσο ως άγριο φυτό (D. Silvestris), όσο και ως εγκλιματισμένο (D. Fullonum). Exει εγκλιματιστεί σε πολλές περιοχές μακριά από τον τόπο καταγωγής του, αφενός λόγω εξαγωγών του είδους Dipsacus fullonum για τη νηματουργική χρήση του και αφετέρου λόγω της τυχαίας ανάμειξης των σπόρων τους με σπόρους δημητριακών.
Προτιμά τα ηλιόλουστα μέρη. Στη χώρα μας το συναντούμε αυτοφυές στη Θεσσαλία.
Είναι φυτό διετές που φτάνει σε ύψος το 1,80 μ. Το αρχικό είδος, αυτοφυές στην Ελλάδα, είναι κοινό σε ακαλλιέργητους αγρούς και κατά μήκος των δρόμων. Eχει όρθιο, ισχυρό βλαστό, ύψους ενός μέτρου και πλέον, που διακλαδίζεται προς τα πάνω, είναι αυλακωτός, αγκαθωτός. Τα φύλλα του είναι αντίθετα, λογχοειδή, 20 έως 40 εκατοστά μακριά και 3 – 6 εκατοστά φαρδιά, μυτερά στην άκρη, με κοντά αγκάθια στην κάτω πλευρά τους, διαμορφωμένα με τρόπο που να κρατούν το νερό.
Τα έντομα δεν μπορούν να σκαρφαλώσουν το μίσχο του φυτού, διότι πέφτουν στο υγρό κανάλι που σχηματίζουν τα φύλλα που περιβάλουν τον μίσχο. Αυτό το κανάλι είναι πάντα γεμάτο με νερό, μερικώς από το νερό της βροχής αλλά και από εκκρίσεις του ίδιου του φυτού. Η παχύρευστη έκκριση του φυτού εμποδίζει την εξάτμιση του υγρού. Το φυτό είναι εντομοφάγο. Τα έντομα πέφτουν στο κανάλι του νερού και δεν μπορούν να βγουν γιατί είναι πολύ λείο. Eτσι πνίγονται και αποσυντίθενται στο νερό. Οι αδένες του φυτού αντλούν τις θρεπτικές ουσίες από το υγρό.
Χαρακτηριστικές είναι οι ανθοταξίες του φυτού, που σχηματίζουν χοντρά ωοειδή κεφάλια, με μία έως δύο σειρές από επιμήκη, γραμμοειδή και ισχυρά περιβληματικά βράκτια. Τα άνθη του είναι πολύ μικρά, ρόδινα, λευκά, ιώδη ή γαλάζια. Καθένα προστατεύεται με περίβλημα από μικρά αγκαθωτά βράκτια, ενώ τα κεφάλια εμφανίζονται αγκαθωτά, με ανασηκωμένες αιχμές. Τα άνθη είναι ερμαφρόδιτα (έχουν αρσενικά και θηλυκά όργανα μαζί) και επικονιάζονται από τις μέλισσες. Τα πρώτα λουλούδια ξεκινούν ν’ ανθίζουν σαν ζώνη γύρω από τη μέση του αυγοειδούς κεφαλιού και μετά συνεχίζουν αυτήν την διαδικασία από πάνω προς τα κάτω, σχηματίζοντας ζώνες. Στα ξερά κεφάλια εμφανίζονται αργότερα μικροί σπόροι (4 – 6 χιλιοστά) που ωριμάζουν στα μέσα του φθινοπώρου.
Οι σπόροι αυτοί είναι μια σημαντική πηγή τροφής για μερικά πουλιά. ιδιαίτερα για την ευρωπαϊκή καρδερίνα. Για τον σκοπό αυτό τα νεράγκαθα πολλές φορές καλλιεργούνται σε κήπους σαν ελκυστικά πουλιών.
Μια μπλε βαφή που βγαίνει από τα αποξηραμένα φυτά είναι ένα συστατικό για το χρώμα των μπλουτζίν. Επίσης μια κίτρινη βαφή βγαίνει αν το φυτό αναμειχθεί με θειικό αργίλιο.
Ιστορικά στοιχεία
Βότανο γνωστό από την αρχαιότητα. Το όνομα Δίψακος προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη Δίψακος που είναι το όνομα της ασθένειας διαβήτης, στην οποία ένα κοινό σύμπτωμα είναι η δίψα. Η σύνδεση μεταξύ δίψας και το φυτού είναι προφανώς το νερό που μερικές φορές συσσωρεύεται στη “λεκάνη” που σχηματίζεται στη βάση των φύλλων του.
Ο Διοσκουρίδης το ονόμαζε και “λουτρό της Αφροδίτης”, γιατί οι κοπέλες που πίνουν το νερό από τα φύλλα του Δίψακου ομορφαίνουν.
Παραδοσιακά έχει χρησιμοποιηθεί για θεραπείες δέρματος και σαν τονωτικό του στομάχου.
Το υγρό που περιέχει στο κανάλι του φυτού, το χρησιμοποιούσαν κάποτε για την αντιμετώπιση οφθαλμικών παθήσεων.
Παλαιότερα χρησιμοποιούσαν τα κεφάλια για να ξάνουν το μαλλί, γι’ αυτό και καλλιεργούσαν εντατικά τον Δίψακο τον ταινιόφυλλο, ο οποίος είναι γνωστός με την κοινή ονομασία νεράγκαθο ή νεροκράτης και συναντάται σε χέρσες περιοχές της Ελλάδας, από τη Θεσσαλία έως τα νησιά του Ιονίου.
Το είδος Fuller’s Teasel ( Dipsacus fullonum Sativus) χρησιμοποιούταν ευρέως στην νηματουργία, σαν φυσικό χτένι, για τον καθαρισμό και το “φούσκωμα” του πέλους, ιδιαίτερα στα μάλλινα υφάσματα. Διαφέρει από το άγριο φυτό, γιατί τα αγκάθια στα ανθικά κεφάλια του είναι πιο ανθεκτικά και κάπως γυριστά.
Τα τραχιά, σαν βούρτσες, κεφάλια των λουλουδιών του, ωρίμαζαν και ξεραίνονταν για να χρησιμοποιηθούν σαν εργαλεία από τους λαναράδες στο ξάσιμο των μαλλιών. Το είδος Fuller’s Teasel (Dipsacus fullonum Sativus) καλλιεργήθηκε με σκοπό να παράγει μεγάλα ανθικά κεφάλια που θα χρησιμοποιούνταν ειδικά γι’ αυτή τη δουλειά.
Τα κεφάλια προσαρμόζονταν επάνω σε μια ρόδα ή ένα κύλινδρο ο οποίος γύριζε κόντρα στο μαλλί για να “φουσκώσει” το πέλος. Οι βελόνες των κεφαλιών ήταν πιο “ελαστικές” από τις μεταλλικές βούρτσες και αυτό ήταν πλεονέκτημα. Αν συνέβαινε κάποιο μπλοκάρισμα, οι βελόνες έσπαζαν και δεν έσχιζαν το μαλλί.
Αν και οι μεταλλικές βούρτσες έχουν πια αντικαταστήσει τα νεράγκαθα, αυτά χρησιμοποιούνται ακόμα από αυτούς που ξάνουν μαλλί με το χέρι. για ξεχωρίσουν τις μπερδεμένες ίνες πριν το γνέσιμο. Τα βρίσκουμε ακόμα να χρησιμοποιούνται από βιομηχανίες που παράγουν τσόχα για μπιλιάρδα, καλύμματα για μπάλες του τένις, τσόχα για πλήκτρα πιάνου, ταπετσαρίες για Rolls-Royces, και στρατιωτικούς χιτώνες.
Συστατικά – χαρακτήρας
Περιέχει ένα γλυκοσίδιο, το σκαμπιοσίδιο. Σε αυτό οφείλεται η πικράδα του βοτάνου.
Ανθιση – Χρησιμοποιούμενα μέρη – Συλλογή
Το φυτό ανθίζει Ιούλιο και Αύγουστο και οι σπόροι του ωριμάζουν Αύγουστο με Οκτώβριο.
Για θεραπευτικούς σκοπούς χρησιμοποιείται το ανθισμένο φυτό. Συλλέγεται κατά τη διάρκεια της άνθισης.
Θεραπευτικές ιδιότητες και ενδείξεις
Είναι πικρό ορεκτικό και δρα ως εφιδρωτικό και διουρητικό βότανο.
Ο Δίψακος δεν χρησιμοποιείται πολύ σήμερα για τις φαρμακευτικές του ιδιότητες.
Το νερό που συλλέγεται στις λεκάνες των φύλλων, θεωρείται ότι έχει φανταστικές καθαρτικές ιδιότητες και συνιστάται για πλύση των ματιών. Ωστόσο, η έρευνα έχει δείξει ότι συχνά, έντομα πέφτουν και πνίγονται σ’ αυτές τις λεκάνες. Ίσως γι’ αυτό το λόγο, αυτό το νερό συνιστάται και σαν θεραπεία για μυρμηγκιές και φακίδες. Ενα τσάι που παράγεται από την ρίζα του νεράγκαθου, χρησιμοποιήθηκε σαν διουρητικό και σαν τονωτικό που αυξάνει την όρεξη.
Το σιρόπι που γίνεται με τον χυμό του φυτού και ζάχαρη, είναι πολύ αποτελεσματικό κατά των παθήσεων του δέρματος και ευεργετικό στο αίμα.
Σήμερα φτιάχνονται αλοιφές και κρέμες από τις ρίζες και τα φύλλα για να ανακουφίζουν πόνους ρευματισμών και της ποδάγρας, καθώς επίσης και φάρμακα για την φυματίωση.
Στην ομοιοπαθητική χρησιμοποιείται ένα βάμμα από νωπό ανθισμένο φυτό, για τη θεραπεία δερματίτιδων, φυματίωσης και συριγγίων του πρωκτού.
Παρασκευή και δοσολογία
Παρασκευάζεται ως έγχυμα. Σ’ ένα λίτρο βραστό νερό προσθέτουμε 30 έως 60 γραμμάρια ξηρού βοτάνου και το αφήνουμε σκεπασμένο για 10 λεπτά. Σουρώνουμε και πίνουμε ένα φλιτζάνι τρεις φορές την ημέρα.
Προφυλάξεις
Δεν αναφέρονται παρενέργειες. Να μην υπερβαίνουμε τη συνιστώμενη δοσολογία.
