» Jenny Erpenbeck (μτφρ. Αλέξανδρος Κυπριώτης, εκδόσεις Καστανιώτη)
Άργησε αλλά κυκλοφόρησε και στα ελληνικά, πάντοτε σε μετάφραση Αλέξανδρου Κυπριώτη, η Δοκιμασία της Τζέννυ Έρπενμπεκ, που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 2008 και σήμανε το πέρασμα της συγγραφέως από τη μικρή στη μεγάλη φόρμα. Της Δοκιμασίας είχαν προηγηθεί δύο νουβέλες (Ιστορία του γερασμένου παιδιού, Παιχνίδι με τις λέξεις) και μια συλλογή διηγημάτων (Σκύβαλα), ενώ ακολούθησαν τα δύο πολυβραβευμένα μυθιστορήματά της (Η συντέλεια του κόσμου, Περαστικοί). Πλέον, κυκλοφορεί στα ελληνικά το σύνολο των μυθοπλαστικών έργων της γεννημένης στο Ανατολικό Βερολίνο Έρπενμπεκ, μιας εκ των σημαντικότερων συγγραφέων της εποχής μας.
Το πρώτο τρίτο από το δάσος της Κλάρας ο γερο‒Βούραχ το πουλάει σ’ έναν εισαγωγέα καφέ και τσαγιού από την Φρανκφούρτη στον Όντερ, το δεύτερο τρίτο σ’ έναν υφαντουργό από το Γκούμπεν, ο οποίος βάζει τον γιο του στο πωλητήριο συμβόλαιο, για να κανονίσει το κληρονομικό μερίδιό του, το τρίτο τρίτο τελικά, σ’ εκείνο που είναι η μεγάλη βελανιδιά, το πουλάει ο Βούραχ σ’ έναν Βερολινέζο αρχιτέκτονα, ο οποίος ανακάλυψε αυτή τη σκεπασμένη με δέντρα και βάτα πλαγιά σε μια εξόρμηση με ατμόπλοιο και θέλει εκεί να χτίσει για εκείνον και την αρραβωνιαστικιά του μια θερινή κατοικία.
Στο Βρανδεμβούργο, λίγο έξω από το Βερολίνο, βρίσκεται το δάσος της Κλάρας, που πήρε το όνομά του από την τέταρτη και τελευταία κόρη του πρόκριτου της περιοχής, κληρονομιά της οποίας θα ‘ταν αν τα πράγματα είχαν εξελιχθεί διαφορετικά· για χρόνια το έλεγαν υλοτόμιο. Βρέχεται από τα νερά της λίμνης Scharmützel, που είναι γνωστή και ως Θάλασσα της Μαρκ. Ένα σπίτι θα χτιστεί στο οικόπεδο του αρχιτέκτονα και της αρραβωνιαστικιάς του.
Η αγορά γης θεωρείται μια ασφαλής επένδυση. Η αγορά γης και το χτίσιμο ενός σπιτιού υπόσχονται ρίζες και σταθερότητα. Ο ξεριζωμός, όμως, παραμονεύει. Το σπίτι, κάθε που ο άνεμος της ιστορίας φυσάει διαφορετικά, υποδέχεται νέους ενοίκους, και τον εικοστό αιώνα ο άνεμος άλλαζε διαρκώς κατευθύνσεις. Το σπίτι πρωταγωνιστεί και συνέχει το μυθιστόρημα, για την ακρίβεια, το έδαφος πάνω στο οποίο το σπίτι χτίζεται, το ελάχιστο αυτό κομμάτι γης. Το σπίτι, οι κήποι, τα βοηθητικά κτίσματα και τα γεφύρια, συνοψίζουν τις εφήμερες ανθρώπινες επεμβάσεις, υποταγμένες στη φθορά του χρόνου.
Ο κηπουρός, από πού είχε έρθει κανένας δεν ξέρει στο χωριό. Ίσως να ήταν ανέκαθεν εδώ, αναλαμβάνει εκτός από τον κήπο και την επιστασία του σπιτιού, το συντηρεί και το προετοιμάζει κάθε που είναι να δεχτεί ανθρώπινη παρουσία, υπακούοντας σιωπηλά στις εντολές των εκάστοτε ενοίκων. Η παρουσία του κηπουρού αποτελεί σημείο αναφοράς στο μυθιστόρημα. Η ρουτίνα των εργασιών του λειτουργεί αντιστικτικά σ’ ένα περιβάλλον ασταθές. Παρουσία αινιγματική και άχρονη, που ίσως να συμβολίζει εκείνους που για τον έναν ή τον άλλο λόγο, δεν μετακινήθηκαν από τον τόπο τους, παρά έμειναν εκεί, να τον συντηρούν και να τον φροντίζουν, ίσως γιατί δεν είχαν πού αλλού να πάνε. Άνθρωποι, που όπως και ο κηπουρός, στέκουν λιγομίλητοι απέναντι στις αλλαγές, όσο μεγάλες και αν είναι, για να μην τραβήξουν πάνω τους την προσοχή και άρα την πιθανή μήνι εκείνων που κάθε φορά άρχουν και διατάζουν.
Γλωσσικά, η συνοχή υλοποιείται με την αρκετά εκτεταμένη και ευφυή χρήση του λάιτ μοτίβ. Η Έρπενμπεκ χωρίς να βιάζει, αφηγείται τις ιστορίες των ενοίκων του σπιτιού, των φιλοξενούμενων και των γειτόνων τους, σ’ ένα μυθιστόρημα που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σπονδυλωτό, αλλά δεν είναι. Η Δοκιμασία είναι το πλέον αντιπροσωπευτικό έργο της Έρπενμπεκ, καθώς αποτυπώνει την προέλευση και προοικονομεί την εξέλιξή της, ένα έργο μεταιχμιακό, καθοριστικό για την κατανόηση και την αναγνωστική πρόσληψη του συνόλου του έργου της. Στις πρότερες αρετές προστίθενται νέες. Η παραλληλία με τη μεγάλη ιστορία, χαρακτηριστικό γνώριμο του μυθοπλαστικού σύμπαντος της συγγραφέως, καθίσταται εδώ πιο αναγνωρίσιμη. Εντούτοις, τα έργα της Έρπενμπεκ πόρρω απέχουν από το να χαρακτηριστούν ιστορικά. Η ιστορία, δεδομένη και γνώριμη στον αναγνώστη, λειτουργεί ως το πλαίσιο εντός του οποίου θα αναδειχτεί η ανθρώπινη τραγικότητα. Ο τρόπος με τον οποίο η Έρπενμπεκ πυκνώνει την αφήγησή της είναι τουλάχιστον εντυπωσιακός. Πετυχαίνει, έτσι, να διατρέξει έναν αιώνα ιστορίας σε λιγότερο από διακόσιες σελίδες. Συνολικά, η Δοκιμασία είναι λιγότερο κρυπτική και συμβολική σε σχέση με τις προηγηθείσες νουβέλες, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν είναι ένα κείμενο ιδιαιτέρως απαιτητικό, όπως κάθε βιβλίο της άλλωστε.
Κάθε μεμονωμένη πρόταση είναι δουλεμένη στο έπακρο. Η Έρπενμπεκ οδηγεί τη γλώσσα στα όρια της, σε μια σκληροτράχηλη ποιητικότητα, την οποία έχει ολοκληρωτικά οικειοποιηθεί. Η εμμονή με τους αριθμούς και τα στοιχεία, η διαβαθμισμένη ειρωνεία, το χιούμορ στο αδιέξοδο των καταστάσεων (όταν παρ’ όλ’ αυτά γελάς), η στράτευση στη λογοτεχνία της μη λήθης, η αναζήτηση των χτεσινών κακών στο σήμερα, η απόσταση από τους χαρακτήρες, που επιτρέπει την καθαρή ματιά στην πολυσυλλεκτική ανθρώπινη φύση, η απέχθεια απέναντι στην απόλυτη διάκριση ανάμεσα στο καλό και στο κακό, η αδιαφορία της να αποπλανήσει τον αναγνώστη, η καταφυγή στην ελάχιστη λεπτομέρεια, η οικονομία στον λόγο, η συναισθηματική εγκεφαλικότητα, η μοναδική χρήση της τεχνικής γλώσσας, ο απόλυτος έλεγχος του υλικού, η συντεταγμένη και ακριβής πορεία από την έμπνευση στην υλοποίηση, και τέλος, η διάχυτη αίσθηση πως διαβάζεις κάτι κιόλας κλασικό, κάτι που ανήκει στην υψηλή λογοτεχνία· όλα αυτά είναι παρόντα (και) στην Δοκιμασία.
Ο πρωτότυπος τίτλος του μυθιστορήματος είναι Heimsuchung. Η Έρπενμπεκ παίζει πολύ με το Heim, που στα γερμανικά είναι το σπίτι. Σε μια διαφωτιστική υποσημείωση, ο Κυπριώτης εξηγεί το σκεπτικό πίσω από την επιλογή της λέξης Δοκιμασία ως τίτλου στην ελληνική μετάφραση, επιλογή που ίσως αρχικά ξενίσει αλλά εντέλει δικαιώνει τον μεταφραστή, αφού ο ορισμός της λέξης Heimsuchung είναι: χτύπημα της μοίρας, το οποίο γίνεται αισθητό ως δοκιμασία ή τιμωρία από τον θεό. Άλλωστε και το Visitation, τίτλος του μυθιστορήματος στα αγγλικά, διαθέτει και αυτή τη σημασία. Το σπίτι, εκτός από πρωταγωνιστής, αποτελεί και το ζητούμενο, το καταφύγιο που δίνει ασφάλεια και επιτρέπει την ενατένιση και τον σχεδιασμό του μέλλοντος. Η απώλεια της εστίας είναι, μετά τον θάνατο ενός οικείου προσώπου, η πλέον απαιτητική δοκιμασία, όταν πρέπει, από τη μια στιγμή στην άλλη, να αφήσει κανείς πίσω του κάθε βεβαιότητα και να βαδίσει σε αναζήτηση ενός νέου τόπου, όταν το ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί, όπως το θέτει η Έρπενμπεκ στους Περαστικούς της, είναι: πού πάει ένας άνθρωπος όταν δεν έχει πού να πάει;
Κλείνοντας το κείμενο αυτό, τολμώ να πω πως η Δοκιμασία είναι πλέον το αγαπημένο μου βιβλίο ανάμεσα στα βιβλία της Έρπενμπεκ. Ίσως γιατί συνδυάζει τις αρετές που επέδειξε στις πιο ερμητικές και συμβολικές νουβέλες της με τον πιο εμφανή ρεαλισμό των δύο τελευταίων μυθιστορημάτων της. Ίσως γιατί ποτέ δεν περίμενα πως ένα αυστηρά τεχνικό απόσπασμα θα με συγκινούσε τόσο πολύ, σ’ ένα από τα καλύτερα κλεισίματα βιβλίου που μπορώ να ανακαλέσω. Ίσως για την αφηγηματική πύκνωση, που σε κάθε ανάγνωση προσφέρει φρέσκους χυμούς. Ίσως για τη γλώσσα. Ίσως για τη μοίρα των ηρώων. Ίσως για όλα αυτά ή ίσως για κάτι (ακόμα) άγνωστο.
Η Δοκιμασία είναι ένα βιβλίο που απαιτεί αρκετά από τον αναγνώστη, όμως εν τέλει τον αποζημιώνει πλήρως. Μην αρκεστείτε σε μία ανάγνωση.
