Άπειρες εκ προοιμίου ευχαριστίες στον κ. Νεκτάριο Νικ. Νικολακάκη, για τη λίαν τιμητική προσφορά που μου έκαμε των δύο πολύτιμων βιβλίων του με τους παραπάνω τίτλους. Εξαρχής εντυπωσιάζουν οι τόσες λεπτομερείς παραπομπές, όπως και η πλούσια ελληνική και ξενόγλωσση βιβλιογραφία!
Αντιγράφω από τα προλεγόμενα από τα προλεγόμενα του πρώτου βιβλίου:
«Λένε ότι οι ευχαριστίες αποτελούν μια στιγμή ευδαιμονίας, μια και σε κάνουν να συνειδητοποιείς ότι στη δύσκολη περιπέτεια της έρευνας και της συγγραφής, δεν είσαι ποτέ μόνος. Εγώ θα πρόσθετα επίσης, ότι αποτελούν ένα ελάχιστο φόρο τιμής και σεβασμού απέναντι σ’ αυτούς που με τον ένα ή άλλο τρόπο βοήθησαν στη συγγραφή του ανά χείρας βιβλίου, το οποίο ξεκίνησε με εφαλτήριο τις μεταπτυχιακές μου έρευνες και ολοκληρώνεται σήμερα με την έκδοσή του. Αυτό βέβαια, δε σημαίνει ότι απεμπολώ την ευθύνη για τα όποια σφάλματα και αστοχίες εντοπίζονται σ’ αυτό. Ακολουθεί τη συντροφική διαδρομή, αυτήν που μοιράζεσαι τις εμπειρίες, τις γνώσεις, που συνειδητοποιείς τις αδυναμίες σου, αλλά και χαίρεσαι, όταν τις καλύπτουν οι άλλοι. Σ’ αυτή τη διαδρομή ανακαλύπτεις τον εαυτό σου, ανακαλύπτεις το μεγαλείο της αλληλεγγύης, το βάθος της σοφίας των άλλων και τη χαρά της συλλογικής δημιουργίας, ανακαλύπτεις την αξία του “εμείς”…Ουδείς ανώτερος του άλλου, αλλά ο ένας αρωγός στην προσπάθεια του άλλου».
Ακολουθεί πλήθος θερμών ευχαριστιών και ευγνωμοσύνης σε αυτούς, που με κάθε τρόπο, τον βοήθησαν να διεκπεραιώσει την επίπονη και μακρόχρονη αυτήν εργασία του. Αναφέρω μόνο μιαν παράγραφο: «Με βαθύτατο σεβασμό αισθάνομαι την ανάγκη να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στον Παναγιώτατο Οικουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο, τόσο για την ευλογία του να δεχτεί τη διαμονή μου στο ειδυλλιακό περιβάλλον του Μεγάλου Ρεύματος, όσο και για το προσωπικό του ενδιαφέρον σχετικά με την πρόοδο των ερευνών μου».
Για το δεύτερο βιβλίο, εμφαντικά αναφέρει: «…Θα ήταν ένα απατηλό όνειρο χωρίς τη συνδρομή και προσευχή της Καθηγουμένης της Ιεράς Μονής Ζωοδόχου Πηγής Χανίων, Γερόντισσας Θεοξένης. Στο πρόσωπό της αξιώθηκα να αντικρίσω το ζωντανό παράδειγμα μιας μητέρας που με στοργή και ζωηρό ενδιαφέρον παρακολουθούσε τα βήματά μου, από τη μελέτη του πολύτιμου αρχειακού υλικού της μονής, μέχρι και την τελική σύνταξη του παρόντος πονήματος. Η βαθιά μου ευγνωμοσύνη είναι το ελάχιστο, αλλά και πολυτιμότερο αντίδωρο που αυτή τη στιγμή θα μπορούσα να της προσφέρω».
α) Αντικείμενο της εργασίας
Εις την εισαγωγή του πρώτου βιβλίου αναφέρει, μεταξύ άλλων, ότι το ενδιαφέρον του για τη μοναστηριακή ιστορία της Κρήτης, αποτέλεσε το πρώτο έναυσμα για την έρευνα, η οποία επικεντρώθηκε τελικά στη μελέτη των ορθόδοξων μονών των Χανίων, πριν, στη διάρκεια και στο τέλος του Κρητικού Πολέμου. Συγκεκριμένα, η εργασία του αυτή θα επιχειρήσει να προσεγγίσει την εξέλιξη των μοναστηριακών ιδρυμάτων στην πορεία εγκαθίδρυσης της βενετικής και αργότερα οθωμανικής κυριαρχίας στο νησί, μέσα από τη μελέτη τριών φορολογικών κατάστιχων. Στη διάθεσή του έχει μία δημοσιευμένη βενετική απογραφή του 1637 και δύο ανέκδοτα οθωμανικά απογραφικά κατάστιχα του 1650 και 1670- 71.
β) Δομή της εργασίας
Για την καλύτερη κατανόηση των παραπάνω διαιρεί το κύριο θέμα σε τρία κεφάλαια. Στο πρώτο περιγράφει τα βασικά χαρακτηριστικά των ορθόδοξων μοναστηριών των Χανίων μέσα από τη μελέτη της απογραφής του 1637. Το δεύτερο ακολουθεί το ίδιο μοτίβο, υπό το πρίσμα όμως του Κρητικού πολέμου και της οθωμανικής κυριαρχίας πάνω στο νησί, μέσα από τη μελέτη των δύο ανέκδοτων απογραφικών κατάστιχων του 1650 και του 1670-71.
Στην τρίτη ενότητα μελετά μια πτυχή της κοινωνικής ιστορίας των μοναστηριών, όπως αυτή καταγράφεται στο κατάστιχο του 1670-71, που αφορά την αντιδικία μεταξύ της Αγίας Τριάδος των Μουρτάρων και της Αγιορείτικης Λαύρας για το ιδιοκτησιακό καθεστώς του μοναστηριού της Θεοτόκου, αλλιώς Αγία Μονή ή Μονή του Σαρακηνού στις Μουρνιές Χανίων, που και οι δύο διεκδικούσαν ως μετόχι τους.
Επίσης συνοψίζει τα βασικά σημεία της εξέλιξης των μοναστηριών, την τριακοπενταετία 1637-1671 εν σχέσει με το είδος και την ποσότητα των περιουσιακών τους στοιχείων, με το ύψος της φορολογίας και τον αριθμό των μοναχών που τα στελέχωναν.
γ) Πηγές
Για τη μελέτη αυτή χρησιμοποιήθηκαν τόσο τα δεδομένα των τριών απογραφών όσο και διαθέσιμα στοιχεία από τους σωζόμενους ιεροδικαστικούς κώδικες Ηρακλείου, καθώς οι αντίστοιχοι κώδικες του ιεροδικείου Χανίων έχουν καταστραφεί. Το βενετικό κατάστιχο αντλήθηκε από τη δημοσιευμένη εργασία της Μαρίας Χαιρέτη, ενώ τα δύο ανέκδοτα οθωμανικά κατάστιχα (ΤΤ820, ΤΤ825) μελετήθηκαν με βάση αντίγραφα από το Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη (Β.Ο.Α.).
Η αξιοπιστία των πηγών για την ανασύνθεση του ιστορικού παρελθόντος αλλά και για τη διατύπωση ακόμα και της πιο απλής υπόθεσης, αποτελεί αναμφίβολα το μεγαλύτερο ερώτημα σε κάθε ερευνητική προσπάθεια. Το ερώτημα αυτό απασχόλησε ιδιαίτερα την παρούσα εργασία, καθώς το υλικό που χρησιμοποιήθηκε παρουσίαζε κάποιες εγγενείς αδυναμίες, όσον αφορά κυρίως τον τρόπο και τον σκοπό της σύνταξής του, στις οποίες αναφέρεται παρακάτω διεξοδικά. Εξίσου σημαντικά προβλήματα αντιμετώπισε με το οθωμανικό κατάστιχο του 1650, το οποίο δεν κατέγραφε αναλυτικά τον αριθμό των μονών και την έγγειο ιδιοκτησία τους, αλλά μονάχα την εκτιμώμενη φορολογήσιμη παραγωγή.
Αντιθέτως, το κατάστιχο του 1670-71 αποτελεί ένα πιο πρόσφορο πεδίο έρευνας, όχι επειδή απηχεί την μεταπολεμική πραγματικότητα αλλά επειδή αποτελεί μία συγκροτημένη και αναλυτική καταγραφή της έγγειας ιδιοκτησίας που επιβεβαιώνεται από τρίτες πηγές, ελληνικές όπως θα δούμε. Ακολουθεί ευχάριστη και ενδιαφέρουσα αναλυτική εξιστόρηση των γεγονότων, με σχετικούς πίνακες, γραφήματα, χάρτες, μονές, ονόματα Αρχιερέων, μοναχών, καλογραιών, βοηθητικού προσωπικού διαφόρων εργασιών, δείγματα οθωμανικών κειμένων και υπογραφών και άλλα χρήσιμα επεξηγηματικά για την πλήρη κατανόηση της επίπονης και χρονοβόρου αυτής εργασίας.
Το δεύτερο βιβλίο που αναφέρεται εις την Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Ζωοδόχου Πηγής – Χρυσοπηγής Χανίων, προλογίζει η Καθηγουμένη της, Μοναχή Θεοξένη.
«Ο ορθόδοξος μοναχισμός, ως βίωμα και έκφραση αιώνιον και ακατάλυτων αξιών αλλά και ως πρότυπο οργανωμένης πνευματικής ζωής, εκφράζει το ήθος ενός αληθινού πολιτισμού… Η Ιερά Μονή, μνημείο του 16ου αιώνα, αποτέλεσε από την ίδρυσή της, μέσα στους μακρούς αιώνες, εστία πνευματικής και κοινωνικής δράσης. Η ιστορία της υπήρξε πολυκύμαντη, ανάλογη με αυτή της πολύπαθης Κρήτης, σφραγισμένη με την προσευχή, το αίμα και το μαρτύριο… Είναι αξιοσημείωτο ότι λίγα χρόνια πριν τη μαρτυρική θυσία του Εθνομάρτυρα Πατριάρχη, αγίου Γρηγορίου Ε’ την Κυριακή του Πάσχα 1821, ημέρα πάλι Πάσχα, είχαν σφαγιασθεί και οι πατέρες της Χρυσοπηγής από γενίτσαρους οι οποίοι όρμησαν μέσα στην αυλή της Μονής μετά τον Εσπερινό της Αγάπης. Γενεές γενεών μαρτύρων και οσίων μοναχών ταύτισαν τη ζωή της Μονής με τη δική τους και αγίασαν τον τόπο με τους ασκητικούς αγώνες και προσευχές, αφήνοντας στις επόμενες γενεές μία ιερή παρακαταθήκη.
Την παρακαταθήκη αυτή κληθήκαμε εμείς, η νέα μοναστική αδελφότητα της Χρυσοπηγής, να συνεχίσουμε. Το 1975, με την εγκατάσταση της Γερόντισσας Θεοσέμνης (+2000) και δύο ακόμη αδελφών στην Χρυσοπηγή, μετά την ερήμωσή της κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, τα ερείπια με τη μακραίωνη ιστορία αναστήθηκαν και άρχισε να γράφεται η σύγχρονη ιστορία της Μονής…
Ο μεγάλος αγώνας να διαφυλαχθεί αυτός ο τόπος και να διατηρηθεί η πολιτισμική φυσιογνωμία και πνευματικότητά του συνεχίζεται, παρά τις πολλές αντιξοότητες, μέχρι τις ημέρες μας. Για τον λόγο αυτόν η επιστημονική προσφορά του νέου ελπιδοφόρου ιστορικού, Νεκταρίου Νικολακάκη, εμπλουτισμένη με την ποιότητα του ήθους του, αποτελεί σημαντική συμβολή στην ανάδειξη της σημασίας του ιστορικού ρόλου της Ιεράς Μονής Χρυσοπηγής.
Στην παρούσα διατριβή προβάλλεται με σαφήνεια λόγου, με επιμελημένη και ευρύτατη τεκμηρίωση -στηριγμένη σε πηγές που ο πονήσας την εργασία συστηματικά αναζήτησε και ενδελεχώς μελέτησε- αλλά και με ευαισθησία και ευλαβή σεβασμό η ιστορική Μονή της Χρυσοπηγής ως ένας ζων οργανισμός στο κοινωνικό γίγνεσθαι του 19ου αιώνα που αγωνιζόταν για τη διασφάλιση των δικαίων της αλλά και, ευρύτερα, για τη διάσωση των αρχών και αξιών της και τη συνέχιση της πνευματικής αποστολής της. Συγχαίρουμε και επαινούμε την αξιόλογη προσπάθεια του Νεκτ. Νικολακάκη και ευχόμαστε η Παναγία η Χρυσοπηγή να ευλογεί την πορεία της ζωής του και να του ανταποδίδει τον ζήλο και τους φιλότιμους κόπους του. Η Καθηγουμένη της Ι.Π. & Σ.Μ. Χρυσοπηγής Μοναχή Θεοξένη.
Περίληψη συμπερασμάτων
Η Κρήτη αποτέλεσε το πεδίο εφαρμογής μιας νεωτερικής και συνάμα ριζοσπαστικής προσπάθειας αλλαγής του μοντέλου οικονομικής οργάνωσης των μοναστηριών. Η ψήφιση των Γενικών Κανονισμών, εγκαινίασε μια ιδιάζουσα πορεία μετάβασης από το αυτοδιοίκητο προς το “άνοιγμα” των μοναστηριών στο λαϊκό στοιχείο. Η πορεία αυτή ξεκίνησε με τη σύνταξη του Κανονισμού των Μονών στα 1878, δοκιμάστηκε από την ανάφλεξη του Μοναστηριακού Ζητήματος και την τροποποίηση του Κανονισμού το 1865 και ολοκληρώθηκε με τη δημοσίευση του Διοργανισμού στα 1871.
Κοινή συνισταμένη και στους τρεις σταθμούς ήταν η ανάδειξη της δημογεροντίας και της αλληλέγγυας σ’ αυτήν εκκλησιαστικής ιεραρχίας ως τους δύο κυρίαρχους πόλους στην άσκηση και διαχείριση της οικονομικής πολιτικής των μοναστηριών. Η συμπαράταξη των παραπάνω φορέων με τις οθωμανικές αρχές, αποσκοπούσε στη διαμόρφωση ενός ισχυρού πόλου εξουσίας -εκκλησίας και δημογερόντων, που θα ακύρωνε στην πράξη κάθε προσπάθεια των λαϊκών να συμμετάσχουν στη λήψη αποφάσεων για τις μονές.
Η επιβολή του Διοργανισμού βρήκε α μοναστήρια σε θέση άμυνας, αλλά η επιβολή της εκκλησιαστικής ιεραρχίας ανάγκασε τελικά τους μοναχούς να δεχθούν τις ειλημμένες αποφάσεις, στην κορυφή των οποίων ήταν η απογραφή και ενοικίαση της περιουσίας τους.
Αναλογίζομαι εάν τελικά κατάφερα από τα ελάχιστα γραφόμενά μου, να δώσω έστω μιαν αμυδρή εικόνα, στα όσα λεπτομερή και αναλυτικά αναφέρονται στις 489 σελίδες του σπουδαίου αυτού έργου. Ελπίζω και εύχομαι, ναι… Ευχαριστώ από καρδιάς τον συγγραφέα για τα όσα έμαθα και προπαντός ωφελήθηκα… Σαν το συνιστώ ανεπιφύλακτα. Θα ήταν παράληψη να μην ευχαριστήσω θερμά τον Πρόεδρο της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ρεθύμνου Μιχάλη Τρούλη, διακεκριμένο Φιλόλογο και συγγραφέα, που από μια βιβλιοπαρουσίαση του έργου του Νεκτάριου Νικολακάκη στα “Χαν. Νέα” και μετά από μια τηλεφωνική επικοινωνία μας, γνώρισα το συγγραφέα των βιβλίων που ασχολήθηκα. Ελπίζω να τον γνωρίσω και από κοντά.
Σημείωση: Θεωρώ σκόπιμα να αναφέρω μέτρα, νομίσματα και σταθμά της εποχής εκείνης:
1 μίστατο λάδι = 10 οκάδες
1 μίστατο κρασί – 10,5 οκάδες
1 μουζούρι = 136 οκάδες
1 μπότα = 469,4 οκάδες ή 600,9 λίτρα
1 ελαιόδεντρο = 5 οκάδες λάδι κατά εκτίμηση παραγωγού
1 τζερίπι γης = 5 κιλά ή 141,1 kg ή 102 οκάδες
1 κοιλό (μέτρο χώρου στερεών τροφών) = 92 οκάδες
Άσπρα = νομίσματα
Ντονούμ =περίπου 1 στρέμμα
Υπέρπυρα = Βενετικά και Βυζαντινά νομίσματα
Σύντομο βιογραφικό του συγγραφέα
Ο Νεκτάριος Νικολακάκης γεννήθηκε στο Στύλο Αποκορώνου και ζει στα Χανιά. Είναι πτυχιούχος του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, όπου και απέκτησε Μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών στην Τουρκολογία. Παρακολούθησε μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Bogazici της Κωνσταντινούπολης, στο πλαίσιο του προγράμματος Erasmus. Το 2021 αναγορεύτηκε διδάκτορας στον τομέα Εκκλησιαστικής Ιστορίας, Χριστιανικής Γραμματείας, Αρχαιολογίας και Τέχνης, του τμήματος Θεολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, όπου ακολούθως ανέλαβε την εκπόνηση, μεταδιδακτορικής έρευνας, την ολοκλήρωσε και απέκτησε Μεταδιδακτορικό Δίπλωμα. Ακαδημαϊκές σπουδές 21 χρόνων!! από το 1999 και εντεύθεν… Στα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εντάσσεται η εκκλησιαστική ιστορία του νεότερου και σύγχρονου Ελληνισμού, αλλά και της Κρήτης κατά την ενετοκρατία και την πρώιμη οθωμανική περίοδο. Εργάζεται ως αναπληρωτής φιλόλογος στη Δευτεροβάθμια Εκπ/ση, ενώ έχει ασχοληθεί με την τεκμηρίωση, ιστορική συγγραφή, καθώς και την υλοποίηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων στο Δήμο Χανίων και την Ορθόδοξη Ακαδημία Κρήτης.
