Βιώνουν τα ζώα συναισθήµατα; Και αν ναι, µε ποιο τρόπο; Υπάρχει κάποια ξεκάθαρη διαχωριστική γραµµή ανάµεσα στα είδη που µπορούν να εκφράσουν συναισθήµατα και σε εκείνα που δεν µπορούν;
Οι ελέφαντες νιώθουν χαρά, οι αγελάδες θλίψη και οι σκύλοι ευτυχία και κατάθλιψη; Και πώς µπορούµε να είµαστε σίγουροι γι’ αυτό;
Γ
ια όσους από εµάς ζούµε κοντά σε ζώα µπορούµε να βεβαιώσουµε ότι οι συναισθηµατικές τους καταστάσεις είναι εύκολα αναγνωρίσιµες: τα πρόσωπά τους, τα µάτια τους, η στάση του σώµατος και οι τρόποι µε τους οποίους συµπεριφέρονται και αντιδρούν µας δίνουν σηµάδια για το πως αισθάνονται. Εντούτοις, η υποκειµενική µας εµπειρία δεν αποτελεί επιστηµονικό δεδοµένο.
Σηµαντικές πληροφορίες για τη συναισθηµατική ζωή των ζώων µας δίνουν ερευνητές από τον τοµέα της πριµατολογίας, όπως η Jane Goodall, η Cynthia Moss και ο Frans de Waal. Έχοντας αφιερώσει δεκαετίες µελετώντας προσεκτικά διάφορες κοινότητες ζώων, µας παρέχουν ζωντανές περιγραφές του πλούσιου συναισθηµατικού τους κόσµου.
Κύκνοι που πεθαίνουν από θλίψη όταν χάνουν το ταίρι τους, έφηβοι χιµπατζήδες που αποσύρονται από την οµάδα τους και σταµατάνε να τρώνε µετά το θάνατο της µητέρας τους, δελφίνια που αγωνίζονται να διασώσουν έναν σύντροφό τους από τα δίχτυα των ψαράδων. Αλλά και ελέφαντες που θρηνούν για µέρες, µε το κεφάλι και τα αυτιά τους κρεµασµένα, το θάνατο ενός ηλικιωµένου µέλους της οµάδας τους, ορφανοί γορίλες που είδαν τις µητέρες τους να σκοτώνονται και ξυπνούν τις νύχτες ουρλιάζοντας.
Άλλοι πάλι συγγραφείς περιγράφουν στις µελέτες τους θετικά συναισθήµατα των ζώων, όπως ο ενθουσιασµός από την επανένωση µε αγαπηµένα πρόσωπα, η χαρά του παιχνιδιού και η ροµαντική αγάπη. Πολλά ζώα φαίνεται να ερωτεύονται το ένα το άλλο όπως και οι άνθρωποι. Οι πιθανοί σύντροφοι ερωτοτροπούν για καιρό και σιγά σιγά αναπτύσσεται ροµαντική αγάπη µεταξύ τους. Είναι σαν να χρειάζεται οι σύντροφοι να αποδείξουν την αξία τους στον άλλον πριν ολοκληρώσουν τη σχέση τους.
Επιπλέον, η έρευνα από διαφορετικούς επιστηµονικούς τοµείς, όπως η φιλοσοφία, η συγκριτική ψυχολογία και οι νευροεπιστήµες, παρέχει σήµερα πειστικές αποδείξεις ότι τα ζώα βιώνουν ένα πλήρες φάσµα συναισθηµάτων, όπως αµηχανία, φόβο, ευτυχία, ντροπή, αµηχανία, αγανάκτηση, ζήλια, οργή, συµπόνια, σεβασµό, ανακούφιση, αηδία, λύπη, απόγνωση και θλίψη.
Όσο προχωρά η επιστήµη, καταλαβαίνουµε ότι δεξιότητες που από καιρό θεωρούνταν προνόµιο της ανθρωπότητας, υπάρχουν στην πραγµατικότητα σε ολόκληρο το ζωικό βασίλειο και όχι µόνο σε πρωτεύοντα ή άλλα θηλαστικά, αλλά και στα θαλάσσια όντα και στα πτηνά.
Ωστόσο, το µεγαλύτερο πρόβληµα στη µελέτη των συναισθηµατικών καταστάσεων αποτελεί η έννοια της υποκειµενικής εµπειρίας. Τόσο στους ανθρώπους όσο και στα ζώα το µυαλό των άλλων αποτελεί ιδιωτική οντότητα· µπορούµε να φανταστούµε πως ενδεχοµένως αισθάνονται οι άλλοι, δεν έχουµε όµως άµεση πρόσβαση στο µυαλό τους.
Εξάλλου, τα ανθρώπινα συναισθήµατα επίσης διαφεύγουν από τη λεπτοµερειακή επιστηµονική ανίχνευση και καµία µεµονωµένη θεωρία συναισθηµάτων δεν αποτυπώνει την πολυπλοκότητα και το βάθος των µηχανισµών τους. Στην πραγµατικότητα, δεν υπάρχει µια διεθνώς αναγνωρισµένη επιστηµονική απόδειξη των ανθρώπινων συναισθηµάτων.
Τα κριτήρια µε τα οποία ορίζουµε την ύπαρξη συναισθηµάτων στα ζώα δεν είναι άλλα από αυτά που χρησιµοποιούµε και για τους ανθρώπους. Εποµένως, δεν χρειάζεται να απαιτούµε από ένα ζώο περισσότερες αποδείξεις για το αν αισθάνεται ένα συναίσθηµα από όσες ζητάµε από έναν άνθρωπο και, όπως κάνουµε µε τους ανθρώπους, θα πρέπει να επιτρέπουµε και στο ζώο να µιλήσει µε τη δική του συναισθηµατική γλώσσα.
Ταυτόχρονα, όσο περισσότερα µαθαίνουµε για το µυαλό και τα συναισθήµατα των ζώων, τόσο πιο δύσκολο είναι να δικαιολογήσουµε τις πρακτικές που χρησιµοποιούµε και που τα κάνουν να υποφέρουν. Αναγνωρίζοντας ουσιαστικά στα ζώα τη δυνατότητα να αισθάνονται συναισθήµατα, οφείλουµε να τους παρέχουµε τις συνθήκες για θετικές δραστηριότητες και εµπειρίες µέσα από τις οποίες θα αισθανθούν ασφάλεια, άνεση, αίσθηση ελέγχου του περιβάλλοντός τους, καθώς και τη δυνατότητα να ασχοληθούν µε τα ενδιαφέροντά τους.
Ωστόσο, η διάσταση που υπάρχει ανάµεσα στην κατανόηση της συναισθηµατικής κατάστασης των ζώων και την ηθική τους µεταχείριση είναι τεράστια. Οι άνθρωποι αυτοπροσδιοριζόµαστε διαχωρίζοντας τους εαυτούς µας από τα ζώα κι αυτή η επιµονή στο αγεφύρωτο χάσµα ανάµεσά µας δείχνει να εξυπηρετεί κάποια ανάγκη ή λειτουργία.
Μεταχειριζόµαστε τα ζώα σαν να είναι κατώτερα και τους αρνούµαστε αυτό που είναι στην πραγµατικότητα, προφανώς για να διατηρήσουµε τους ανθρώπους στην κορυφή της εξελικτικής ιεραρχίας και της διατροφικής αλυσίδας. Η άποψη ότι τα ζώα είναι εντελώς διαφορετικά από τους ανθρώπους, παρά την κοινή µας καταγωγή, είναι µια παράλογη άποψη.
Το πλήθος των δεδοµένων που διαθέτουµε σήµερα µας βοηθούν να κατανοήσουµε πλήρως ότι πρόκειται για συναισθανόµενα όντα τα οποία έχουν τη δυνατότητα να αισθάνονται τόσο πόνο, ταλαιπωρία κ.τλ. όσο και θετικά συναισθήµατα που προκύπτουν από θετικές δραστηριότητες και εµπειρίες.
Παραµένοντας ανοιχτοί στην ιδέα ότι τα ζώα έχουν πλούσια συναισθηµατική ζωή, µπορούµε και οφείλουµε να επαναπροσδιορίσουµε συνολικά τη στάση µας απέναντί τους.
