Δεν είναι καθόλου τυχαία η φράση “η κρίση της εφηβείας” που χρησιμοποιούμε συχνότατα, όταν αναφερόμαστε σ’ αυτήν την περίοδο της ανάπτυξης.
Η έννοια της κρίσης της εφηβείας αναφέρεται σε μία προσωρινή αποδιοργάνωση του ψυχισμού. Ισως ο όρος “μετάλλαξη” που χρησιμοποίησε η Φ. Ντολτό είναι πιο αντιπροσωπευτικός καθώς μιλάμε για την πορεία της αλλαγής από την παιδικότητα στην ενηλικίωση και όπως κάθε αλλαγή έτσι και αυτή εμπεριέχει μπερδέματα, δυσκολίες και αμφιθυμικά συναισθήματα. Πρόκειται για μία εποχή μεταβατική, που χαρακτηρίζεται τόσο από αστάθεια, παρορμητικότητα, ρευστότητα όσο και από δημιουργικότητα και ευφορία. Αρκετοί έφηβοι στην προσπάθειά τους να μεγαλώσουν χρησιμοποιούν το αλκοόλ ως ένα μέσο ενηλικίωσης ή και απαλλαγής των δύσκολων συναισθημάτων.
Η κατανάλωση οινοπνευματωδών ποτών από εφήβους στις μέρες μας αποτελεί ένα φαινόμενο, το οποίο δημιουργεί παγκόσμια ανησυχία με τον ρυθμό που εξελίσσεται. Διεθνείς έρευνες έχουν αναδείξει το πρόβλημα της κατάχρησης και ειδικά της περιστασιακά υπερβολικής κατανάλωσης αλκοόλ (binge drinking) στους εφήβους ηλικίας 15 – 18 ετών, το οποίο συνδέεται τόσο με την εξάρτηση από το αλκοόλ (χρόνιος αλκοολισμός κυρίως στην ενήλικη ζωή) όσο και με άλλες συμπεριφορές κινδύνου στην εφηβεία όπως είναι η αντικοινωνική συμπεριφορά (εσωστρέφεια, συναισθηματική απομάκρυνση, ανειλικρίνεια, κατάσταση απουσίας ελέγχου), η ριψοκίνδυνη συμπεριφορά (διέγερση, μείωση κριτικής ικανότητας, παρορμητικότητα, αμνησία, μείωση αντίληψης, συσκότιση, sex χωρίς προφυλάξεις, χρήση και άλλων τοξικών ουσιών) και αυξημένη νοσηρότητα και θνητότητα. Οι τρεις κύριες αιτίες θανάτου και αναπηρίας μεταξύ των εφήβων είναι ο τραυματισμός από ατύχημα, η αυτοκτονία και η δολοφονία. Τρομακτικό είναι το γεγονός ότι το αλκοόλ συμβάλλει στο 25 – 50% των εφηβικών ατυχημάτων, των δολοφονιών και των αυτοκτονιών. Η συχνή κατανάλωση μεγάλων ποσοτήτων αλκοόλ από εφήβους μπορεί να βλάψει το ήπαρ, την καρδιά και τον εγκέφαλο. Επίσης ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας υπολογίζει ότι το 30 – 50% των τροχαίων ατυχημάτων διεθνώς σχετίζονται με την κατανάλωση αλκοόλ, ενώ στην Ευρώπη το αλκοόλ ευθύνεται για το 20% των θανατηφόρων ατυχημάτων (περίπου 10.000 θάνατοι ετησίως).
Η κατανάλωση αλκοόλ στην εφηβική ηλικία φαίνεται να έχει δραματική επίδραση στην προσωπικότητα (προκαλεί ευερεθιστότητα, εχθρότητα και επιθετικότητα), αυξάνει τον κίνδυνο πειραματισμού και με άλλες εξαρτησιογόνες ουσίες όπως επίσης φαίνεται να μειώνει τη σχολική απόδοση, την ικανότητα απορρόφησης της γνώσης και τη συγκέντρωση. Μία πιθανή εξήγηση που δίνουν οι επιστήμονες είναι ότι εγκεφαλικές περιοχές, όπως ο προμετωπιαίος φλοιός, που παίζει σημαντικό ρόλο στη λήψη αποφάσεων και που ακόμη αναπτύσσεται και ωριμάζει κατά την εφηβεία, είναι ιδιαίτερα ευαίσθητος στην κατανάλωση αλκοόλ.
Φαίνεται, λοιπόν, ότι το αλκοόλ είναι πολύ τοξικό για το αναπτυσσόμενο νευρικό σύστημα και για την προσωπικότητα του εφήβου.
Η μύηση στη χρήση του αλκοόλ, όπως συμβαίνει και με τις άλλες ουσιοεξαρτήσεις (αν και προηγείται των υπολοίπων μαζί με το τσιγάρο), συντελείται κυρίως στα πρώτα χρόνια της εφηβείας ή και λίγο νωρίτερα. Σύμφωνα με την τελευταία πανελλαδική έρευνα του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής, η οποία υλοποιήθηκε το 2011 σε 683 σχολεία με τη συμμετοχή 37.040 μαθητών ηλικίας 13 – 19 ετών, στην οποία συμμετείχε και το Κέντρο Πρόληψης Χανίων όσον αφορά συγκεκριμένα στον Νομό Χανίων, η πλειονότητα των μαθητών που συμμετείχαν (63,7%) δήλωσαν ότι ήπιαν κάποιο οινοπνευματώδες ποτό τον τελευταίο μήνα πριν από την έρευνα και οι μισοί μαθητές ηλικίας 15 – 19 ετών (50,9%) ότι ήπιαν 5 ή περισσότερα ποτά στη σειρά τουλάχιστον 1 φορά τον μήνα πριν από την έρευνα (υπερβολική χρήση).
Σημαντικά υψηλότερα είναι τα ποσοστά των αγοριών που καταναλώνουν οινοπνευματώδη και μεθούν. Αναλυτικότερα, η πλειονότητα των αγοριών (71,8%) και των κοριτσιών (54,9%) αναφέρουν ότι ήπιαν κάποιο οινοπνευματώδες ποτό τον τελευταίο μήνα. Τουλάχιστον 1 φορά μέσα στον τελευταίο μήνα έκαναν υπερβολική κατανάλωση οινοπνευματωδών η πλειονότητα των αγοριών ηλικίας 15 – 19 ετών (65,6%) και το 34,2% των κοριτσιών αντίστοιχων ηλικιών. Οσον αφορά στην ηλικία 13 – 14 ετών, το 38,3% δήλωσε ότι ήπιαν κάποιο οινοπνευματώδες ποτό τον τελευταίο μήνα και το 4,6% δήλωσε ότι ήπιαν τουλάχιστον 10 φορές τον τελευταίο μήνα πριν από την έρευνα.
Με βάση και τα παραπάνω στοιχεία υπάρχει πλέον η γενική ομολογία από τους ερευνητές και τους επιστήμονες που ασχολούνται με το θέμα ότι η αντιαλκοολική μάχη χρειάζεται να δοθεί στα χρόνια της έναρξής της -που ταυτίζεται με την εφηβεία- πριν δηλαδή εγκαθιδρυθεί η εξάρτηση. Για να μπορέσουμε να δράσουμε αποτελεσματικά σε επίπεδο πρόληψης και αντιμετώπισης χρειάζεται να κατανοήσουμε όλους εκείνους τους κοινωνικούς και ψυχολογικούς παράγοντες που κατά έναν μεγάλο βαθμό ενισχύουν τη σχέση των εφήβων με το αλκοόλ.
Σημαντικό ρόλο στην κατανάλωση του αλκοόλ παίζει το πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο ζουν και επηρεάζονται οι νέοι. Η Ελλάδα, παραδοσιακά είναι μία χώρα που παράγει κρασί και αποστάγματα των οποίων η χρήση είναι αποδεκτή και επιβεβλημένη κάποιες φορές από τις κοινωνικές περιστάσεις, οι τιμές στο αλκοόλ είναι προσιτές και η πρόσβαση – αγορά στα οινοπνευματώδη είναι εύκολη για όλες τις ηλικίες. Ακόμη, η διαφήμιση στην τηλεόραση, στο σινεμά, στα περιοδικά, στις γιγαντοαφίσες, στα σίριαλ, δίνει την ψευδαίσθηση ότι το αλκοόλ είναι μία γοητευτική και συνάμα ασφαλής επιλογή που συνδέεται με τη χαλάρωση και την απόλαυση. Αν με μία μόνο λέξη θα μπορούσαμε να αποδώσουμε την κοινωνική νοηματοδότηση του αλκοόλ, αυτή η λέξη θα ήταν “διασκέδαση”.
Η κοινωνική αναπαράσταση του αλκοόλ είναι αυτή της χαλάρωσης, της διασκέδασης, της κοινωνικοποίησης, της άρσης των αναστολών, της συνεύρεσης με τους άλλους. Ομως ουσιαστικά πρόκειται για μια ουσία ισχυρής και επικίνδυνης εξάρτησης που τα κύρια χαρακτηριστικά της ελκυστικότητάς της είναι το φθηνό κόστος, η νομιμότητα, η διασκέδαση, η κοινωνικότητα και το ότι η εύρεσή της δε βάζει τον χρήστη σε καμία διαδικασία υποκουλτούρας.
Ενας άλλος συχνός λόγος χρήσης αλκοόλ στην εφηβεία είναι η “φαντασίωση” της ενηλικίωσης. Οι έφηβοι αντιδρούν, ανυπομονούν να ανοίξουν τα φτερά τους, να φύγουν από την επίβλεψη και τον έλεγχο των γονιών τους, να νιώσουν μεγάλοι. Το ποτό, όπως και το τσιγάρο, αποτελεί για τους εφήβους ένδειξη “ενηλικίωσης” και αποδεικνύει ότι δεν είναι πια παιδιά. Θέλουν να δείξουν και να νιώσουν μεγάλοι. Η χρήση αλκοόλ γοητεύει τους εφήβους και απεικονίζει την περιέργειά τους για την ενήλικη ζωή και συμπεριφορά.
Είναι γεγονός ότι το αλκοόλ, όταν καταναλώνεται σε μικρές ποσότητες, μειώνει το άγχος και τις αναστολές, χαλαρώνει, δημιουργεί ευδιαθεσία και διευκολύνει τις συναναστροφές. Εφηβοι που αισθάνονται συστολή, που νιώθουν άβολα με τον εαυτό τους και τους άλλους νιώθουν βαθιά την ανάγκη “στήριξης”, όταν βρίσκονται σε παρέες συνομηλίκων και αρκετές φορές προσπαθούν να βρουν αυτή τη στήριξη στρεφόμενοι σε μια ουσία. Για να χαλαρώσουν λοιπόν και για να γίνουν αποδεκτοί από την παρέα, θα δοκιμάσουν το αλκοόλ.
Στη φάση της εφηβείας το άτομο προσπαθεί να είναι μέρος του κοινωνικού συνόλου και παράλληλα να εξερευνήσει τα όριά του. Η χαρά της ανακάλυψης του κόσμου από τη μια και η ανάγκη για υποστήριξη στον φόβο και την ένταση που προκαλούν στον έφηβο όλες αυτές οι πρωτόγνωρες αλλαγές σε σωματικό και ψυχολογικό επίπεδο τον οδηγούν να επενδύει ιδιαίτερα τις σχέσεις με τους φίλους του, με τους οποίους συχνά ταυτίζεται έντονα και αποτελούν για αυτόν ένα “βοηθητικό εγώ”. Χρησιμοποιεί το ίδιο λεξιλόγιο και ντύσιμο, την ίδια μουσική, υιοθετεί τους ίδιους τρόπους και τις ίδιες συμπεριφορές. Κάνει ακριβώς ό,τι κάνουν και οι άλλοι. Αυτές οι πράξεις θα λέγαμε αποτελούν “δοκιμές κοινωνικοποίησης” και είναι μέρος μίας ευρύτερης διαδικασίας αναζήτησης ατομικής και κοινωνικής ταυτότητας. Ετσι λοιπόν αρκετοί έφηβοι, όταν δέχονται πιέσεις για να καταναλώσουν αλκοόλ είναι δύσκολο να μην υποκύψουν. Δεν είναι λίγοι οι έφηβοι που καταλήγουν να κάνουν πράξεις που κανονικά δε θα τις έπρατταν και οι λόγοι είναι αρκετοί:
Ο φόβος της απόρριψης, της μοναξιάς, η επιθυμία για να αρέσουν ή και να φαίνονται μεγαλύτεροι και η αποφυγή του χλευασμού. Επιπλέον, αρκετοί είναι οι νέοι, οι οποίοι πέφτουν στον πειρασμό να πιούν αλκοόλ με την παρέα τους, επειδή δεν είναι σίγουροι τι θέλουν ή επειδή δε γνωρίζουν πώς να χειριστούν την κατάσταση.
Επίσης μία σημαντική παράμετρος που σχετίζεται με τη χρήση και κατάχρηση του αλκοόλ στην εφηβεία είναι τα ψυχικά τραύματα που πολλές φορές προκύπτουν κατά την πάροδο της ζωής μας. Παιδιά που έχουν υπάρξει μάρτυρες ή έχουν εκτεθεί σε κακοποιητικά γεγονότα, έχουν πολύ μεγαλύτερες πιθανότητες να ξεκινήσουν τη χρήση αλκοόλ και άλλων ουσιών σε μικρή ηλικία. Παιδιά και έφηβοι που παραμελούνται, που εισπράττουν απόρριψη, που έχουν σοβαρά προβλήματα στην επικοινωνία – στη σχέση τους με τους γονείς τους και που εξαιτίας αυτής της σχέσης τους χτίζουν κακή εικόνα για τον εαυτό τους και έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, βρίσκονται σε ομάδα υψηλού κινδύνου για εξάρτηση από το αλκοόλ. Μιλάμε για παιδιά πληγωμένα και θυμωμένα, που συχνά εκδηλώνουν καταθλιπτική ή παραπτωματική συμπεριφορά και στρέφουν το θυμό τους όχι μόνο στους άλλους, αλλά και στον ίδιο τους το εαυτό. Η χρήση αλκοόλ στην περίπτωση αυτή, οφείλεται κυρίως στην ανάγκη τους να χαλαρώσουν ή και να ξεχάσουν τον ψυχικό τους πόνο.
Τέλος, ένας από τους σημαντικούς παράγοντες κατανάλωσης αλκοόλ στους εφήβους, είναι το οικογενειακό ιστορικό αλκοολισμού. Μελέτες σε όλο τον κόσμο, εστιάζουν στη δομή της οικογένειας και στην κληρονομική προδιάθεση του αλκοολισμού από τη μία γενιά στην επόμενη. Παιδιά αλκοολικών γονέων έχουν 4 φορές περισσότερο πιθανότητα, σε σχέση με άλλα παιδιά, να γίνουν και τα ίδια αλκοολικά. Σ’ αυτό το συμπέρασμα δεν συνηγορεί μόνο το γονικό πρότυπο μίμησης, αλλά και ο ρόλος των γονιδίων που έχουν κληρονομήσει από τους γονείς τους.
Το θέμα της χρήσης και κατάχρησης του αλκοόλ όπως και οι υπόλοιπες εξαρτήσεις είναι ένα πρόβλημα “συνάρθρωσης”. Η συνύπαρξη και η στενή σχέση των συναισθηματικών – ψυχολογικών καθώς και κοινωνικοπολιτιστικών παραγόντων μας οδηγεί σε μεθόδους αντιμετώπισης που χρειάζεται από τη μια να στοχεύουν στην αλλαγή των κοινωνικών προτύπων και αντιλήψεων που εξακολουθούν να επικοινωνούν τις “καλές λειτουργίες του οινοπνεύματος” και από την άλλη στην κάλυψη των συναισθηματικών παραμέτρων που σχετίζονται με τη βελτίωση της αυτοεικόνας και της αυτοεκτίμησης των εφήβων, γιατί κάθε έφηβος που δυσκολεύεται ανεξαρτήτως τρόπου έκφρασης αυτής της δυσκολίας, μας στέλνει πάντα το ίδιο μήνυμα. Το μήνυμα αυτό αφορά στη βαθιά ανάγκη του για αποδοχή, για συγκράτηση και υποστήριξη, για επικοινωνία και εμπιστοσύνη ότι είναι ικανός να τα καταφέρει.
Στο πλαίσιο λοιπόν αυτό το Κέντρο Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας Περιφερειακής Ενότητας Χανίων σε συνεργασία με τον Οργανισμό κατά των Ναρκωτικών, την Περιφερειακή Ενότητα Χανίων, τον Δήμο Χανίων και τη Διεύθυνση Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Χανίων πρόκειται να πραγματοποιήσει τετραήμερο σεμινάριο από σήμερα 21 έως 24 Μαρτίου.
Το σεμινάριο εντάσσεται στο πλαίσιο των δράσεων του Προγράμματος Κοινωνικό Σχολείο και απευθύνεται σε εκπαιδευτικούς που υπηρετούν σε Γυμνάσια και Λύκεια του Νομού μας.
Στόχος του προγράμματος είναι: Η ορθή, επιστημονική και έγκυρη ενημέρωση των εκπαιδευτικών σε ζητήματα που αφορούν στην επίδραση της χρήσης του αλκοόλ στην υγεία των εφήβων καθώς και η ευαισθητοποίησή τους γύρω από την αναγκαιότητα εφαρμογής δράσεων πρόληψης, κυρίως στο ηλικιακό φάσμα της εφηβείας που βρίσκεται ακόμα υπό διαμόρφωση και ανάπτυξη ο οργανισμός και η προσωπικότητα των εφήβων.
Μεθοδολογία προγράμματος: Το πρόγραμμα είναι μεικτής μεθοδολογίας και θα υλοποιηθούν τόσο εισηγήσεις όσο και βιωματικές ασκήσεις και για τον λόγο αυτό προϋποθέτει την ενεργό συμμετοχή των εκπαιδευτικών καθ’ όλη τη διάρκειά του.
Το σεμινάριο θα πραγματοποιηθεί σε ώρες εκτός σχολικού ωραρίου στο Πνευματικό Κέντρο Χανίων και επειδή είναι μεικτής μεθοδολογίας θα αφορά σε 30 εκπαιδευτικούς. Για τον λόγο αυτό θα τηρηθεί σειρά προτεραιότητας.
Περισσότερες πληροφορίες θα δίνονται στα τηλ. του Κέντρου Πρόληψης 2821028166 και 2821051214. Οσοι εκπαιδευτικοί επιθυμούν να λάβουν μέρος χρειάζεται να δηλώσουν συμμετοχή στην υπεύθυνη Σχολικών Δραστηριοτήτων της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Χανίων κα Μαρματάκη Αρετή στην ηλεκτρονική διεύθυνση sdrdidechan@sch.gr.
Βιβλιογραφικές πηγές:
Εφηβεία – Ενα μεταβατικό στάδιο σε ένα μεταβαλλόμενο κόσμο, επιμέλεια Ι. Τσιάντης, Δ. Αναστασόπουλος, Β. Χαντζάρα, Μ. Λιακοπούλου, Κ. Χριστιανόπουλος, Εκδόσεις Καστανιώτη
Το κάπνισμα στην Εφηβεία, Μπετίνα Ντάβου, Εκδόσεις Καστανιώτη
Εφηβοι – Προβλήματα και ανησυχίες, Φ. Ντολτό, Κ. Ντολτό – Τόλις, Εκδόσεις Πατάκη.
Κοκκέβη Α. Η επιδημιολογία της χρήσης του αλκοόλ. Στο: Λύκουρας Ε, Σολδάτος Κ (Επιμέλεια) Αλκοολισμός: Ιατρικές και ψυχοκοινωνικές προσεγγίσεις. ΒΗΤΑ Ιατρικές εκδόσεις, Αθήνα, 2007
Πανελλήνια έρευνα για τη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών στους μαθητές-Έρευνα ESRAD 2011 ΕΠΙΨΥ Αθήνα 2012.
www.fee.org.gr/alcoholism-pieria http://1lyk-vyron.att.sch.gr
* κοινωνική λειτουργός, στέλεχος Κέντρου Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Ψυχοκοινωνικής Υγείας Περιφερειακής Ενότητας Χανίων
