» Που χτύπησε την πόρτα της Ευρώπης
Δεν φτάνουν οι φυσικές ζημιές, ο δάκος και οι άλλες ασθένειες που αποδεκατίζουν την ελαιοπαραγωγή, τώρα βρίσκεται δίπλα μας μια νέα ασθένεια που απειλεί κι αυτό το φυτικό κεφάλαιο της ελαιοκαλλιέργειας.
Πρόκειται για ένα πολυφάγο και επομένως μεγάλης επικινδυνότητας βακτήριο καραντίνας, που μόλις το 1987 καλλιεργήθηκε τεχνητά και πήρε το όνομα “Xylella fastidiosa”. Πολύ πετυχημένο όνομα. Ενοχλητικό του ξυλήματος. Δηλαδή ενοχλητικό των ιστών του φυτού, που μεταφέρουν από τη ρίζα το νερό και τα περισσότερα θρεπτικά συστατικά στα ανάντη τμήματα.
Στα μέσα του Οκτώβρη η Ιταλία ενημερώνει τον Ευρωπαϊκό και Μεσογειακό Οργανισμό Προστασίας Φυτών (European and Mediterranean Plant Protection Organisation –EPPO) για την εμφάνιση στη Puglia στην Νότια Ιταλία του βακτηρίου, που είναι στη λίστα Α1 των οργανισμών καραντίνας και τη συμμετοχή του στο παρασιτικό σύμπλοκο μαζί με μύκητες του γένους Phaeoacremonium και Phaem- oniella και του εντόμου Zeuzera pyrina που προκαλεί ταχεία και γενικευμένη ξήρανση των ελαιοδέντρων. Την ασθένεια αυτή την ονομάζουν “complesso del disseccamento rapido dell’olivo”. Δηλαδή γενικευμένη και ταχεία αποξήρανση των ελαιοδέντρων ή απλά ημιπληγία ή αποπληξία. Η αναφορά αυτή θεωρείται η πρώτη για την Ευρώπη, αφού παλαιότερη ανακοίνωση το 1996 στο Κοσσυφοπέδιο και στη Γαλλία για την εμφάνιση του παθογόνου στο αμπέλι δεν επιβεβαιώθηκε. Η ανακοίνωση αυτή αναστάτωσε τις αρμόδιες υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Ενωσης, γιατί κινδυνεύουν πολλές βασικές καλλιέργειες, όπως τα αμπέλια, οι πορτοκαλιές, οι ελιές, οι ροδακινιές, οι βερικοκιές, οι δαμασκηνιές, οι αχλαδιές και η μηδική.
Κι είναι αξιέπαινη η πρωτοβουλία του Ινστιτούτου Ελιάς και Υποτροπικών Φυτών για την έγκαιρη και συνοπτική ενημέρωση δια του τύπου των βιοκαλλιεργητών, αλλά και η βούληση να αναλάβει τη διερεύνηση για ενδεχόμενη παρουσία και να συστήσει μεθόδους πρόληψης εισόδου του παθογόνου.
Αξίζει κατά συνέπεια να γίνει μια περισσότερη αναφορά για τη βιολογία, τις καλλιέργειες που προσβάλλει, τους ασυμπτωματικούς ξενιστές, τους φορείς που μεταφέρουν, τα συμπτώματα που προκαλεί και τα μέτρα πρόληψης και αντιμετώπισης του εν λόγω παθογόνου.
Το “Xylella fastidiosa” είναι ένα κατά gram αρνητικό, αερόβιο, μη μαστιγιοφόρο, βακιλόμορφο και πολυφάγο αδροβακτήριο. Ανήκει στην τάξη Xanthomonadales και στην οικογένεια των Xanthom-onadaceae Το πλάτος κυμαίνεται από 0.4 – 0.5 μm (μικρόμετρα) και το μήκος 1 – 5 μm. Ζει και πολλαπλασιάζεται στο ξύλημα των φυτών που προσβάλλει. Μπορεί να κινηθεί τόσο καθοδικά, όσο και ανοδικά. Στην ανοδική μετακίνηση βοηθιέται από ειδικά τριχίδια τύπου IV. Τα τριχίδια τύπου I βοηθούν στη δημιουργία του αποφρακτικού των αγγείων βιοφίλμ. Απομονώνεται περισσότερο στη ρίζα, στους βλαστούς και στους μίσχους. Δεν είναι γνωστοί ακόμα οι βιοχημικοί και βιοφυσικοί μηχανισμοί δράσης του, αλλά φαίνεται πως αποφράσσει τα αγγεία μεταφοράς του νερού και πολλών θρεπτικών συστατικών με τη βακτηριακή μάζα ή τη δημιουργία κάλου ή αποφρακτικής κόλλας. Ευνοείται από ζεστές μέρες και ήπιες νύχτες, τακτικές βροχές και υψηλή υγρασία. Αυτό δεν σημαίνει πως δεν επιβιώνει και σε χαμηλές θερμοκρασίες και ξηροθερμικό περιβάλλον. Βέβαια η δράση του είναι μηδαμινή σε θερμοκρασία γύρω στους 2ο C. Ιδανική είναι η θερμοκρασία γύρω στους 26 – 28 ο C. Το Μεσογειακό κλίμα επομένως είναι ιδανικό για την ανάπτυξη του παθογόνου. Ανιχνεύεται με το φωτονικό ή ηλεκτρονικό μικροσκόπιο. Οι ορολογικές μέθοδοι έχουν πολύ μικρή επιτυχία που φτάνει στο 10%. Μέσα στο ξύλημα το βακτήριο πολλαπλασιάζεται πολύ αργά. Ετσι τα πρώτα συμπτώματα από την αρχική μόλυνση και ανάλογα με τις συνθήκες μπορούν να εμφανιστούν και μετά 9 μήνες. Υπάρχουν πολλά εξειδικευμένα με τον ξενιστή στελέχη. Τελευταία τα στελέχη τα κατατάσσουν στα υποείδη Xylella fastidiosa subsp. fastidiosa, Xylella Fastidiosa subsp. multiplex, Xylella Fastidiosa subsp. pauca και Xylella. Fastidiosa subsp. sandyi.Το Xylella fastidiosa subsp multiplex απομονώθηκε στην Αμερική και από την ελιά. Με την κατάταξη αυτή δεν συμφωνούν όλοι οι φυτοπαθολόγοι. Η παθογένεια του βακτηρίου θυμίζει εκείνη του Xanthomonas campestris pv campestris. Πράγματι οι πολυζαχαρικές βλέννες μοιάζουν με το κόμμι της ξανθάνης. Διαθέτει ένα σύστημα τύπου ΙΙ έκκρισης εξωενζύμων για την αποικοδόμηση των φυτικών κυττάρων.
Η μεταφορά του βακτηρίου γίνεται με τη βοήθεια μυζητικών εντόμων. Oλα τα ημίπτερα που απομυζούν χυμούς μπορεί δυνητικά να είναι φορείς. Τα ενήλικα άτομα φέρουν εφόρου ζωής το παθογόνο. Στους φορείς το βακτήριο παραμένει στη στοματική κοιλότητα, όπου και πολλαπλασιάζεται. Δεν εισέρχεται στην αιμολέμφο. Στο αμπέλι στην Καλιφόρνια καταγράφονται τα είδη Homalodisca vitripennis (=Η. coagulata), Carneocephala fulgida, Draec- ulacephala minerva, και Graph- ocephala atropunctata . Cuerna costalis Graphocephala versuta Hordnia circellata Homalodisca vitripennis H. Insolita, Onco- metopia nigricans, O. orbona Carneocephala) fulgida. Στα εσπεριδοειδή στη βραζιλία Acrogonia terminalis, Dilob- opterus costalimai, Oncome-topia fasciali.Στην ελιά δεν είναι γνωστοί ακόμα οι πιθανοί φορείς.
Αναφέρθηκαν πιο πάνω μερικές από τις καλλιέργειες που προσβάλλει το βακτήριο. Γενικά τα είδη που προσβάλλονται και παρουσιάζουν συμπτώματα ξεπερνούν τα 100.Μεταξύ αυτών και η κόκκινη μουριά, η κερασιά, η κουτσουπιά, η λεύκη, το αβοκάντο, η σφάκα (πικροδάφνη), το τζίνγκο, η ζακαράντα, η μανόλια, η χιτάλπα, το Πεκάν ,το καφεόδεντρο, η πτελιά, η βελανιδιά, η μηδική, το τριφύλλι, το σόργο, η συκομουριά , ο πλάτανος, η βίνκα, το σπάρτο, η αγριάδα η αμβροσία και πολλά άλλα. Σημαντικό είναι επίσης να ειπωθεί πως υπάρχουν πάνω από 150 είδη τα οποία φιλοξενούν το βακτήριο χωρίς να εμφανίζουν ορατά συμπτώματα. Μερικά από αυτά είναι τα είναι Αγριάδα (Cynodon dactylon), Αγριόβρωμη (Avena fatua), Ακακία (Acacia longifolia), Αμπέλι (Vitis californica, Vitis rupe- stris) ,Αμπέλοψη (Ampelopsis arborea ), Αρτεμισία (Artemisia douglasiana), Αφάνα (Genista monspessulana),Βακχαρίς (Baccharis pilularis), Βάτος (Rubus sp., Rubus ursinus),Βελανιδιά (Quercus agrifolia, Quercus lobata), Βερόνικα ( Veronica sp.), Βίνκα (Vinca major) Βρώμος (Bromus rigidus),Δενδρολίβανο (Rosma-rinus offcinalis), Διγιτάρια (Digitaria sanguinalis), Δουράντα (Duranta repens), Εσκαλόνια (Escallonia montev- idensis), Ευγενία (Eugenia myrtifolia) ,Εχινόχλοη) Echi- nochloa crus-galli), Ηρα (Lolium multiflorum), Καλλίκαρπα ( Callicarpa Americana) Κισσός (Hedera helix), Κουφουξυλιά (Sambucus can-adensis, Sambucus me-xicana )Κύτισος (Cytisus scoparius) ,Λάπαθο (Rumex crispus),Μαντζουράνα (Majorana hor-tensis), Μελίλωτος (Melilotus sp. ), Μελισσόχορτο (Melissa offcinalis) Μηδική (Medicago hispida),Οινοθήρα (Oenothera hookeri),Ορτανσία (Hydrangea paniculata), Ουμπελουλλάρια ( Umbellularia californica), Παρθενόκισσος (Parthenocissus quinquefolia, Parthenocissus tricuspidata, Πάσπαλο (Pasp- alum dilatatum), Πλάτανος (Platanus occidentalis), Πόα (Poa annua), Πολύγονο (Polygo- num persicaria) Πορτοκαλιά( ορισμένες ποικιλίες), Προύνη (Prunus sp.),Συμφορίκαρπος (Symphoricarpos albus),Σφενντάμι ( Acer macrophyllum), Τοξικόδεντρο (Toxicodendron diversilobum, Toxicodendron diversilobum), Τριανταφυλλιά (Rosa californica),Τριφύλλι (Trifolium repens var. latum) ,Τσουκνίδα (Uritca dioica ssp.gracilis),Φούξια (Fuchsia magellanica) Φράξινος (Fra- xinus dipetala), Χηνοπόδιο Chenopodium ambrosioides)
Αυτό σημαίνει πως υπάρχει απόθεμα μολυσματικού δυναμικού στη φύση που μπορεί να μεταφερθεί με τη βοήθεια των εντόμων φορέων στις καλλιέργειες. Αρκεί να αναφερθεί πως το 1880 στις Η.Π.Α. καταστράφηκαν από την ασθένεια αυτή 140.000 στρέμματα αμπελιού και έκλεισαν πάνω από 50 οινοποιεία. Το παρήγορο είναι πως υπάρχουν εξειδικευμένα στελέχη που προσβάλλουν ένα και μόνο φυτικό είδος.
Τα συμπτώματα στην ελιά μοιάζουν κάπως τη βερτιτσιλλίωση στην Τσουνάτη. Ημιπληγία κλαδίσκων, κλάδων και βραχιόνων, αποπληξία, φύλλα που θυμίζουν τροφοπενία καλίου ή τοξικότητα βορίου και μεταχρωματισμός των αγγείων. Τα συμπτώματα εμφανίζονται εντονότερα και ταχύτερα εξαιτίας το ότι το βακτήριο αυτό συμμετέχει σε ένα παρασιτικό σύμπλοκο μαζί με τους μύκητες Phaeoa cremonium paras iticum, Phaeoacremonium rubri genum, Phaeoa-cremonium aleophilum, Phae- oacremonium alvesii, είδη του γένους Phaeomoniella και το έντομο Zeuzera pyrina. Το βακτήριο αυτό προκάλεσε ασθένεια και στην αμυγδαλιά και στη σφάκα. Αλλά όχι στο αμπέλι.
Το γεγονός ότι το βακτήριο αυτό είναι πολυφάγο, μεταφέρεται με πολλά ημίπτερα, φιλοξενείται ασυμπτωματικά σε πολλά φυτά και μπορεί να συμμετέχει και σε άλλα παρασιτικά σύμπλοκα, επιβάλλει την παρακολούθηση και τη λήψη μέτρων παρεμπόδισης της εισόδου στη χώρα μας. Πρέπει να εφαρμοστούν σχολαστικά τα προβλεπόμενα προληπτικά και στην περίπτωση διαπίστωσης του παθογόνου κατασταλτικά μέτρα καραντίνας. Η χημική αντιμετώπιση είναι πρακτικά ανεφάρμοστη. Στη Βραζιλία στα εσπεριδοειδή γίνονται δοκιμές με την έγχυση στους ιστούς ενεργού νερού. Καλή πρακτική αποτελεί και η χρησιμοποίηση ανθεκτικών στο παθογόνο καλλιεργούμενων ποικιλιών και ειδών. Για παράδειγμα τα είδη αμπελιού Muscadinia rotundifolia, Vitis arizonica, Vitis arizonica,Vitis candicans, Vitis girdiana, Vitis nesbittiana και Vitis shuttl- eworthii. Βασικής σημασίας είναι και ο έλεγχος των φορέων ημιπτέρων τόσο με συμβατικά όσο και με βιολογικά μέσα. Αξίζει να αναφερθεί η χρήση της βακτηριοσύνης της χαρπίνης, που διεγείρει το αμυντικό σύστημα των φυτών και τα εντοαπωθητικά του καολίνη και του πυριτικού αργιλλίου. Διαπιστώθηκε επίσης πως η έλλειψη σιδήρου παρεμποδίζει την ανάπτυξη της ασθένειας.
Δρ Βαγγέλης Α, Μπούρμπος*
* Γεωπόνος Ερευνητής,
Φυτοπαθολόγος,
Οικοτοξικολόγος
