■ Βασικό στοιχείο της λαϊκής παράδοσης και της Οικο-ορθοδοξίας
Τα εικονοστάσια γνωστά και ως προσκυνητάρια ή εκκλησάκια στην Ορθοδοξία διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες στο τέµπλο, που διαχωρίζει το ιερό από τον υπόλοιπο χώρο του ναού, στο εσωτερικό στα σπίτια γνωστό και ως ‘‘καντήλι’’ και στο εξωτερικό γνωστό κι ως εικονοστάσια του δρόµου, που είναι ‘‘σκόρπια’’ σε όλη τη χώρα.
Πρόκειται για µια ελληνική «κουλτούρα» οικολογικής και θρησκευτικής αντίληψης µε τη βοήθεια της λαϊκής τέχνης, που «ακούει» και στο όνοµα «Οικο-ορθοδοξία». Κατά κανόνα είναι µικρά «θυµητάρια» µάρτυρες της πίστης, που αποτελούν κοµµάτι της πολιτιστικής µας Ιστορίας. Είναι επίσης πολύτιµα για µικρές δεήσεις στον τόπο που χάθηκαν αγαπηµένοι, για «µοιρολογήµατα», για τάµατα, για οράµατα των πιστών, για έκφραση ευχαριστιών, και για αίτηση για ευλογία και βοήθεια. Τα περισσότερα από τα εικονοστάσια του δρόµου είναι ασβεστωµένα για να «σκεπάζουν» κατά το ∆ηµήτρη Ντάλα, το µαύρο της ψυχής κάποιας πονεµένης µάνας. Πολλά από αυτά συνδέονται πολύ όµορφα µε το φυσικό περιβάλλον. Κουβαλούν όλες τις πληγές του χρόνου πάνω τους, καπνισµένα στο εσωτερικό τους, µε ξεθωριασµένους αγίους και φορτωµένα ταξίµατα. Κάποια τυχερά «γεύονται» τις µυρωδιές του βασιλικού, του δεντρολίβανου, της δάφνης και µοσχοβολούν από κερί και λιβάνι. Οι τουρίστες εντυπωσιάζονται από την οµορφιά τους. Ο ντόπιος πιστός διεγείρεται από το θρησκευτικό του συναίσθηµα. Στην Ορθοδοξία ο Θεός και ο άνθρωπος είναι οι δύο βασικοί πόλοι ή καλλίτερα τα δύο ουσιώδη στοιχεία της. Το υπερβατικό στοιχείο της πραγµατικότητας και το ενδοκοσµικό. ∆ηλαδή µε άλλα λόγια το Θείο και το ανθρώπινο στοιχείο συνιστούν τις βασικές παραµέτρους της έννοιας του ιερού. Σε γενικές γραµµές και κατά τον Πρωτοπρεσβύτερο Γεώργιο Σελλή «η κατασκευή ενός εικονοστασίου υπερβαίνει τις καθ’ ύλην υποχρεώσεις του πιστού, ο οποίος πραγµατοποιεί µε τον τρόπο αυτό µια επιπλέον προσφορά στο Θείο». Η κατασκευή από τον πιστό ενός εικονοστασίου υποδηλώνει την επιθυµία να εξιλεωθεί-εξευµενιστεί το Θείο, την επισήµανση κάποιου ιερού τόπου και την ανάµνηση κάποιου καλού ή κακού γεγονότος. Για τους λόγους αυτούς ίσως να µην είναι άστοχη και η λαϊκή ονοµασία τους ως «Μαρτύρια».
Τα εικονοστάσια στο φυσικό περιβάλλον
Βασική σηµασία έχει η οικολογική και η θρησκευτική διασύνδεση του εικονίσµατος µε το φυσικό περιβάλλον. Ο εθνολόγος Κ. ∆αλκαβούκης στην πολύ ενδιαφέρουσα επιστηµονική εργασία του «Παρατηρώντας εικονοστάσια, θεωρητικές και µεθοδολογικές προϋποθέσεις για µια εθνογραφία των επαρχιακών δρόµων», επιχείρησε τη διατύπωση της άποψης σύµφωνα µε την οποία τα εικονοστάσια των επαρχιακών δρόµων µπορούν να καταστούν η αποτελεσµατική αιχµή για την προσέγγιση των επαρχιακών δρόµων ως εθνογραφικά πεδία. Βασικοί άξονες για µια τέτοια προσέγγιση είναι η ανάδειξη της «ιστορικότητας» του τοπίου, η επαλήθευση της αµφισηµίας και της «πολυτοπικότητας» που διακρίνουν τον επαρχιακό δρόµο και επιπλέον η ένταξη του ως πεδίου ή τόπου στη συζήτηση για τη σχέση ανάµεσα στο προ-νεωτερικό, στο νεωτερικό και στο µετανεωτερικό στοιχείο. Ωστόσο, η συζήτηση αυτή απαιτεί συστηµατικότερη προσέγγιση και εξαντλητικότερη επιτόπια έρευνα. Πράγµατι µε την παραπάνω επιστηµονική εργασία διανοίγεται ο δρόµος να συνεξεταστεί το εικονοστάσιο ως ένα βασικό στοιχείο του φυσικού περιβάλλοντος του πεδίου, στο οποίο θα κατασκευαστεί. Μια τέτοια προσέγγιση των εικονοστασίων ως «µνηµονικών τόπων» µπορεί να αποτελέσει την αφορµή για τη διερεύνηση της λειτουργίας τους µε βάση την έννοια της µνήµης και τον τρόπο κατασκευής τους. Εξάλλου τα «εξατοµικευµένα τοπία» των δρόµων αντιµετωπίζονται πλέον ως «ηθο-τοπία» µέσα από την αµφιθυµία που προκαλούν λόγω του προφανούς θρησκευτικού τους συµβολισµού.
Τo θρησκευτικό στοιχείο
Πάντοτε όταν ένας πιστός περνάει από τον τόπο στον οποίο έχει κατασκευαστεί ένα εικονοστάσι αισθάνεται την ανάγκη να ανάψει το καντήλι του, να «ρίξει» στο παγκάρι τον «οβολό» του και να προσευχηθεί. Το άναµµα του καντηλιού από τον πιστό κατά την Ορθοδοξία γίνεται για τους παρακάτω λόγους:
– Γιατί η πίστη των ορθόδοξων χριστιανών είναι φως. «Εγώ ειµί το φως του κόσµου», είπε ο Κύριος. Το φως του καντηλιού τους θυµίζει το φως µε το οποίο ο Χριστός καταυγάζει τις ψυχές τους.
– Ακόµα για να τους θυµίζει ότι η ζωή τους πρέπει να είναι φωτεινή σαν των αγίων. Οι ορθόδοξοι χριστιανοί είναι «τέκνα φωτός», κατά τον Απόστολο Παύλο.
– Για να ελέγχει τα σκοτεινά έργα, τις κακές τους ενθυµήσεις και επιθυµίες.
– Είναι µια µικρή για τους ορθόδοξους πιστούς θυσία, σηµείο και δείγµα της ευγνωµοσύνης και της αγάπης που «οφείλουν» στον Θεό για τη µεγάλη θυσία που έκανε για αυτούς.
– Με αυτήν την προσφορά και µε την προσευχή τους τον ευχαριστούν για τη ζωή, για τη σωτηρία και για όλα όσα χαρίζει η άπειρη αγάπη Του.
– Για να είναι το «φόβητρο» στις δυνάµεις του σκότους, που επιτίθενται µε ιδιαίτερη πονηρία πριν και κατά την ώρα της προσευχής και θέλουν να αποµακρύνουν τη σκέψη των πιστών από τον Θεό.
– Για να παρακινήσει τους πιστούς σε αυτοθυσία. Όπως δηλαδή µε το λάδι καίγεται στο καντήλι το φυτίλι, έτσι και το θέληµα ορθόδοξων να καίγεται µε τη φλόγα της αγάπης για τον Χριστό και να υποτάσσεται πάντοτε στο θέληµα του Θεού.
– Για να µάθουν οι πιστοί πως δεν ανάβει το καντήλι χωρίς τα δικά τους χέρια, έτσι και το εσωτερικό καντήλι της καρδιάς τους δεν ανάβει χωρίς τα χέρια του Θεού.
– Η προσευχή κατά το άναµµα του καντηλιού είναι «Ούτω λαµψάτω το φως ηµών έµπροσθεν των ανθρώπων, όπως ίδωσιν ηµών τα καλά έργα και δοξάσωσιν τον Πατέρα ηµών τον εν τοις ουρανοίς».
Σηµεία µνήµης
Στην Ελλάδα, υπάρχουν πολλά εικονοστάσια στην άκρη των δρόµων. Τα εικονοστάσια αυτά είναι ανεξάρτητες, µικρές κατασκευές είτε χτιστές είτε µεταλλικές και περιέχουν συνήθως µια εικόνα. Ο σκοπός της κατασκευής τους είναι είτε η ανάµνηση των θυµάτων αυτοκινητιστικών ατυχηµάτων είτε ως ευχαριστήριο εάν επέζησαν. Για το χτίσιµο ή για ενδεχόµενες επεµβάσεις επιδιόρθωσης δεν απαιτείται ως µικροκατασκευή ειδική άδεια. Η χώρα µας κατά τον Σταύρο Θεοδωράκη έχει διπλάσιους νεκρούς από τροχαία ατυχήµατα από την Ιταλία και την Ισπανία και κατά το 1/3 από την Πορτογαλία σε σχέση µε τον πληθυσµό της. Όµως οι µισοί θα ζούσαν αν είχαν «δεθεί» µε την ζώνη τους ή αν φορούσαν το κράνος τους. Και τα 2/3 των παιδιών θα γλίτωναν αν ήταν σωστά «δεµένα» στα αυτοκίνητα. Στις αιτίες τα τελευταία χρόνια προστέθηκε και το κινητό τηλέφωνο, ενώ η έκρηξη του «ντελίβερι» δηµιουργεί το αδιαχώρητο στις ορθοπεδικές κλινικές. Συγκεκριµένα σε κάποιο σηµείο της Εθνικής Οδού Αθηνών – Θηβών και σε απόσταση 1,5 χιλιοµέτρου µέτρησαν 9 «εκκλησάκια» που κατασκευάστηκαν εις µνήµην θυµάτων τροχαίων δυστυχηµάτων.
Σε σχέση µε τα αυτοκινητιστικά ατυχήµατα, σε άλλες χώρες συνηθίζεται να αφήνουν οι συγγενείς ανθοδέσµες µε λουλούδια, στα σηµεία που πέθαναν οι δικοί τους σε αυτοκινητιστικό ατύχηµα, αλλά δεν ανεγείρεται καµία µόνιµη κατασκευή. Σε πολλές όµως ευρωπαϊκές χώρες υπάρχουν εικονοστάσια στην άκρη του δρόµου για λατρευτικούς και µόνο σκοπούς.
«Σπαρµένα» σε κάθε ελληνικό δρόµο
Ένα χαρακτηριστικό γνώρισµα του ελληνικού οδικού δικτύου είναι τα εικονοστάσια στις άκρες των δρόµων. Όπως λένε ορισµένοι ειδικοί που ασχολήθηκαν µε το θέµα αυτό εικονοστάσια υπάρχουν παντού. ∆εν έχει σηµασία αν ο δρόµος είναι στο κέντρο µιας µεγάλης πόλης ή σε χωριουδάκι, ή στους µεγάλους εθνικούς δρόµους ή στο βουνό σε κακούς χωµατόδροµους. Τα περισσότερα είναι µεταλλικά, αλλά µπορεί και να είναι φτιαγµένα από κάθε λογής υλικό, µε πετραδάκια ή µαρµάρινα, κτισµένα µε τούβλα, γύψινα, πέτρες ή µε πλαστικά πάνελ. Εσωτερικά έχουν µια εικόνα αγίου, ένα µπουκάλι λάδι, θυµιατήρι, θυµίαµα, σπίρτα για να ανάβουν οι περαστικοί το καντήλι. Στα χωριά τα εικονοστάσια είναι πιο περιποιηµένα, σχεδόν πάντα κάποιος θα περάσει να ανάψει το καντηλάκι. Τα πιο «σύγχρονα» όµως είναι στολισµένα µε χρυσά γράµµατα, επιγραφές, καντηλάκια µε µπαταρίες που φορτίζουν από τον ήλιο, πλαστικά λουλούδια, ανεξίτηλες φωτογραφίες και µαντινάδες. Τα πιο τραγικά είναι τα εικονοστάσια τα αφιερωµένα σε νέους. Στολισµένα µε κουκλάκια, αγαπηµένα αντικείµενα και φρέσκα λουλούδια που ανανεώνονται συνεχώς. Ποιος όµως µπορεί να κρίνει τον πόνο της ανθρώπινης ψυχής και την ανάγκη να επικοινωνήσει µε αγαπηµένα πρόσωπα που χάθηκαν; Έτσι πολλές από αυτές τις κατασκευές δεν τηρούν τις προδιαγραφές που απαιτεί η «συνταίριαση» µε το φυσικό περιβάλλον. Για τους περισσότερους τα εικονοστάσια αυτά αποτελούν και «ένδειξη» της επικινδυνότητας του δρόµου. Υπάρχουν πράγµατι σηµεία µε 2-3 εικονοστάσια µαζεµένα σε µια «µεριά» του δρόµου. Εκεί τα υπάρχοντα εικονοστάσια υπενθυµίζουν στον οδηγό να οδηγεί µε προσοχή. Είναι από τις πιο χαρακτηριστικές κατασκευές στην Ελληνική ύπαιθρο αλλά και στις πόλεις. Τα χιλιάδες εικονοστάσια στους ελληνικούς δρόµους εντάσσονται απόλυτα στο φυσικό περιβάλλον. Η απίστευτη ποικιλία τους προσθέτει ένα µοναδικό στοιχείο, που, πέρα από τον εξοικειωµένο µε την ύπαρξή τους Έλληνα, εντυπωσιάζει κυρίως τον ξένο περιηγητή και συνδέεται αναπόσπαστα στη µνήµη του µε τις µοναδικές εικόνες της Ελληνικής φύσης.
Στα Σφακιά, παρατηρεί κανείς πως κατασκευάζονται τα ωραιότερα εικονοστάσια τα οποία είναι υποδειγµατικά και δένονται αρµονικότατα µε το φυσικό περιβάλλον της περιοχής. Η προσπάθεια αυτή είναι αξιέπαινη και τιµά την περιοχή παρόντα κόσµο, αλλά και «προσοχή» στην οδήγηση. Τα εικονοστάσια σε αυτή τη διαδροµή, «έχουν οπωσδήποτε κάτι να µας διηγηθούν». Η απροσεξία των οδηγών και η µη τήρηση του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας καθιστούν τη διαδροµή αυτή επισφαλή.
Από αρχαιοτάτων χρόνων
Επιβεβαιώνεται ιστορικά πως Εικονοστάσια στους δρόµους υπήρχαν και κατά την αρχαιότητα. Τα Εικονοστάσια ήταν γνωστά ως «Στήλαι ή Ερµαί». Οι Ερµές ήταν λίθινες, τετράπλευρες ορθογώνιες στήλες, οι οποίες έφεραν στην κορυφή προτοµή και καµιά φορά κορµό άνδρα. Τοποθετούνταν σε διάφορα σηµεία της αρχαίας Ελλάδας ως οδοδείκτες ή αφιερώµατα ή σύµβολα ορίων µιας ακίνητης περιουσίας. Τελικά οι άνθρωποι πάντοτε έψαχναν ένα τρόπο να εκφράσουν την πίστη τους . Πρόδροµες µορφές των εικονοστασίων θεωρούνται οι ερµαϊκές στήλες κατά την αρχαιότητα και τα « βυζαντινά κιόνια» κατά τη βυζαντινή περίοδο.
Η περίπτωση της Κρήτης
Στην Κρήτη θα µπορούσε να πει κανείς πως η πυκνότητα των εικονοστασίων που κατασκευάστηκαν για τροχαία ατυχήµατα είναι πολύ µεγάλη. Για παράδειγµα ο Βόρειος Οδικός Άξονας της Κρήτης ο πιο «ανθρωποφάγος και αιµατοβαµµένος» δρόµος της Ελλάδας ο «σύγχρονος µυθικός Μινώταυρος» βρίθει από εικονοστάσια. Σύµφωνα µε τα επίσηµα στοιχεία της ΕΛ.ΑΣ. για τα τροχαία ατυχήµατα και δυστυχήµατα στον ΒΟΑΚ από το 2009 µέχρι και τον Νοέµβριο του 2017, σηµειώθηκαν 296 περιστατικά, 141 άνθρωποι έχασαν την ζωή τους, 77 τραυµατίστηκαν σοβαρά και άλλα 280 άτοµα ελαφρά (…) Κατά τη µυθολογία το γνωστότερο κατόρθωµα του Θησέα υπήρξε η θανάτωση του Μινώταυρου. ∆υστυχώς ο «Μινώταυρος ζει και βασιλεύει». ∆εν φαίνεται πουθενά ένας νέος Θησέας και µια ερωτευµένη Αριάδνη µε το µίτο.
Τα τελευταία χρόνια γίνεται προσπάθεια να ενταχθούν τα εικονοστάσια σε ειδικά προγράµµατα για τη διάπλαση Οικολογικού και Θρησκευτικού τοπίου. Με την παρέµβαση αυτή επιδιώκεται να σταµατήσει η αχρήστευση των εικονοστασίων αυτών και η δηµιουργία ενός απαράδεκτου σκουπιδότοπου. Συχνά γίνονται βανδαλισµοί και καταλήστευση του παγκαριού τους. Ο Αντώνης Γ. Πλυµάκης η «ακένωτη πηγή» της κρητικής λαογραφίας» στο βιβλίο του «Προσκυνητάρια στην Κρήτη, εικονοστάσια» και οι συγγραφείς Βαρβούνης Γ. Μανώλης και Λενακάκης Ανδρέας στο σύγγραµµα «Εικονοστάσια της Κρήτης», δίνουν τη «χρυσή ευκαιρία» στη δραστήρια Αρχιεπισκοπή και Περιφέρεια της Κρήτης να ξεκινήσουν το έργο για την αντικειµενική ενηµέρωση των πιστών και τη σύνταξη της «ολοκληρωµένης ταυτότητας» κάθε εικονοστασίου σε καλή ή όχι κατάσταση που απαντάται στις άκρες των δρόµων µέχρι και στα πιο απρόβλεπτα σηµεία όπως σε παραλίες, βουνά, φαράγγια και δάση. Υπολογίζεται ότι σε κανένα σηµείο του κόσµου δεν υπάρχουν τόσα πολλά λατρευτικά εικονοστάσια όσα στην Κρήτη. Ο Αντώνης Πλυµάκης σε βιβλίο του αναφέρει 380 εικονοστάσια από τις άκρες των δρόµων µέχρι και στα πιο απρόβλεπτα σηµεία. Οι περισσότεροι πιστεύουν εσφαλµένα ότι όλα τα εικονοστάσια κρύβουν πίσω τους κι από ένα θανατηφόρο ατύχηµα. Η πραγµατικότητα όµως είναι πολύ διαφορετική. Οι Κρήτες από τα αρχαία κιόλας χρόνια είχαν την τάση να κτίζουν υπαίθρια ιερά για να ευχαριστούνε τις ανώτερες δυνάµεις για τα καλά αγαθά και τους καρπούς που η γη τους χάριζε. Η συνήθεια αυτή έφτασε ακόµα και µέχρι τις µέρες µας και τα αρχαία αγροτικά ιερά αντικαταστάθηκαν από τα περίφηµα εικονοστάσια που συναντάει κανείς µέσα σε καρπερά χωράφια ή απλά στη φύση και όχι σε δρόµους. Ο λόγος της δηµιουργίας και ύπαρξης ενός εικονοστασιού που πάντα ήταν αφιερωµένο σε κάποιο άγιο ήταν η προστασία του αγρού και η ευλογία των καρπών και της σοδειάς της γης σε αγροτικά αγαθά, µέλι ή ακόµα και κτηνοτροφικά προϊόντα.
Ανάγκη καταγραφής και προστασίας
Είναι γεγονός αδιαµφισβήτητο η εγκατάλειψη πολλών εικονοστασίων από πολλούς ως προϊόν µε «ηµεροµηνία λήξης». Κι αυτό είναι κολάσιµο στην οικο-ορθοδοξία. Ευτυχώς τα τελευταία χρόνια διαπιστώνεται µια αγαστή συνπροσπάθεια της Ορθοδοξίας και του πιστού να καταγραφούν µε λεπτοµέρεια τα υπάρχοντα και τα κατεστραµµένα εξωτερικά εικονοστάσια της χώρας µας.
Η προσπάθεια αυτή αποβλέπει στη δηµιουργία «αναλυτικού λευκώµατος». ∆υστυχώς τα τελευταία χρόνια οι απαράδεκτοι βανδαλισµοί, η εγκληµατική κλοπή του παγγαριού και ο φόβος για ενδεχόµενη πυρκαγιά εµποδίζουν τους πιστούς να επιτελέσουν το λατρευτικό τους έργο. Το χειρότερο είναι το γεγονός ότι τα περισσότερα προσκυνητάρια είναι σκουριασµένα και ρηµαγµένα και κανείς δεν γνωρίζει ποια και για ποιο λόγο βρίσκονται εκεί. Η αντίληψη αυτή δείχνει µεγάλη ασέβεια στο «λατρευτικό και οικολογικό ιερό πεδίο». Τι πρέπει να γίνει; Οι ∆ήµοι, οι Αντιπεριφέρειες, οι Περιφέρειες και οι Μητροπόλεις θα πρέπει άµεσα να συστήσουν ειδικές επιστηµονικές επιτροπές που θα αναλάβουν το έργο της οικολογικής και θρησκευτικής ενηµέρωσης των πιστών δηµοτών και θα παρεµβαίνουν µε τις απαραίτητες υποδείξεις στην τελική απόφαση για την κατασκευή ενός εικονοστασίου στην ύπαιθρο. Ακόµα οι επιτροπές αυτές θα πρέπει να µεριµνήσουν να δηµιουργηθεί η «αναλυτική ταυτότητα» κάθε εικονοστασίου ανεξάρτητα σε ποια κατάσταση βρίσκεται. Τα τελευταία χρόνια γίνεται µεγάλη προσπάθεια σε όλη την Ελλάδα να διερευνήσουν να ενταχθούν τα εικονοστάσια σε ειδικά προγράµµατα για τη διάπλαση Οικολογικού και Θρησκευτικού τοπίου. Με την παρέµβαση αυτή επιδιώκεται να σταµατήσει η αχρήστευση των εικονοστασίων αυτών. Θα πρέπει να οµολογηθεί πως στην Κρήτη η προσπάθεια αυτή βρίσκεται σε πολύ καλό δρόµο, ενώ σε πολλές άλλες Περιφέρειες και Μητροπόλεις, κάτω από τη λαϊκή πίεση, αρχίζουν να βλέπουν µε ενδιαφέρον την προσπάθεια αυτή. Κι αυτό κατά το µεγαλύτερο µέρος οφείλεται στην Αυτού Θειοτάτη Παναγιότητα, Αρχιεπίσκοπο Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώµης και Οικουµενικό Πατριάρχη κ κ Βαρθολοµαίο, τον αποκαλούµενο και «Πράσινο Πατριάρχη» που επί 30 χρόνια αγωνίζεται για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος.
Για παράδειγµα πρέπει να εκτιµηθεί η πρωτοβουλία της Ιεράς Μητρόπολης Μαρωνείας και Κοµοτηνής να αποκαταστήσει δύο εικονοστάσια στην ευρύτερη περιοχή της Νέας Σάντας, που είχαν καταστραφεί για πολλοστή φορά. Η Μητρόπολη επισηµαίνει ότι ενέργειες τέτοιου είδους «προσκρούουν στο σεβασµό της εκκλησιαστικής και πολιτιστικής κληρονοµιάς. Όλα τα ιερά µνηµεία, ανεξάρτητα θρησκείας, πρέπει να αντιµετωπίζονται µε σεβασµό». Πολύ σηµαντικό είναι και το άρθρο του Μενέλαου Παπαδηµητρίου «Εικονοστάσια – Προσκυνητάρια, λεγόµενα και Κονίσµατα στην Αργιθέα και ευρύτερα». όπου τονίζει, µεταξύ άλλων, πως είναι χρέος όλων να συντηρηθούν και να διασωθούν τα υπάρχοντα εικονοστάσια των δρόµων στην Αργιθέα και στις όµορες περιοχές. Κι αυτό γιατί πρόκειται για λιτές, «δεµένες µε το φυσικό περιβάλλον» και από πέτρα µικροκατασκευές, που στην τοπική λαογραφία έχουν περίοπτη θέση. Είναι σίγουρο πως η προσπάθεια αυτή χάρη στο µεγάλο ενδιαφέρον της Εκκλησίας και της Πολιτείας θα ευοδωθεί το ταχύτερο δυνατό.
* Ο ∆ρ Βαγγέλης Α. Μπούρµπος είναι Γεωπόνος ερευνητής, οικοτοξικολόγος
