Η ελαχιστοποίηση ή και ο μηδενισμός των κλιματικών επιπτώσεων των κατοικιών στην Κρήτη είναι απαραίτητος για την επίτευξη του στόχου της κλιματικής ουδετερότητας μέχρι το 2050 που έχει θέσει η χώρα μας και η Ευρωπαϊκή Ένωση στα πλαίσια της παγκόσμιας συμφωνίας για το κλίμα που επετεύχθη στο Παρίσι το 2015.
Οι κατοικίες και γενικότερα τα κτήρια καταναλώνουν σημαντικά ποσά ενέργειας και είναι υπεύθυνα για την έκλυση σημαντικών ποσοτήτων κλιματικών αερίων στην ατμόσφαιρα. Ταυτόχρονα η απεξάρτηση των κτηρίων από τη χρήση ορυκτών καυσίμων είναι αρκετά πιο εύκολη σε σχέση με άλλους τομείς όπως οι μεταφορές, η βιομηχανία και η γεωργία. Μέχρι πρόσφατα κατά τον σχεδιασμό και την κατασκευή των κατοικιών δεν λαμβανόταν υπ’ όψη η κατανάλωση ενέργειας σε αυτά ούτε λαμβανόταν μέριμνα για την αποτελεσματική θερμομόνωση τους, με αποτέλεσμα οι κατοικίες που είχαν κατασκευασθεί πριν το 2000 να έχουν υψηλή ενεργειακή κατανάλωση παρά το γεγονός ότι το κλίμα της Κρήτης είναι ήπιο. Η κύρια ενεργειακή πηγή που χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα στις κατοικίες στην Κρήτη είναι η ηλεκτρική ενέργεια του δικτύου, η οποία κυρίως παράγεται με τη χρήση πετρελαϊκών καυσίμων. Η επίτευξη των στόχων της κλιματικής ουδετερότητας τις ερχόμενες δεκαετίες προϋποθέτει την απεξάρτηση των κατοικιών από τη χρήση ορυκτών καυσίμων καθώς και από την ηλεκτρική ενέργεια που παράγεται από αυτά.
Ευτυχώς η ηλιοφάνεια στην Κρήτη είναι άφθονη, η ηλιακή ενέργεια δωρεάν ενώ οι τεχνολογίες για τη μετατροπή της ηλιακής ενέργειας σε ηλεκτρική και θερμική είναι ώριμες, αξιόπιστες, δοκιμασμένες και οικονομικές. Συνεπώς η άφθονη ηλιακή ενέργεια στο νησί μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την κάλυψη όλων των ενεργειακών αναγκών σε θερμότητα και ηλεκτρική ενέργεια των κατοικιών στην Κρήτη υποκαθιστώντας τη χρήση πετρελαίου και ηλεκτρικής ενέργειας του δικτύου σε αυτές.
Επιπρόσθετα το θεσμικό πλαίσιο την τελευταία δεκαπενταετία επιτρέπει σε κάθε ενδιαφερόμενο να παράγει πράσινη ηλεκτρική ενέργεια από τον ήλιο στην κατοικία του και εάν δεν καταναλώσει κάποιες ποσότητες να τις διοχετεύει στο δίκτυο. Επιτρέπεται επίσης η συμμετοχή σε ενεργειακούς συνεταιρισμούς και η αντιστάθμιση της καταναλισκόμενης ηλεκτρικής ενέργειας στις κατοικίες με πράσινη ηλεκτρική ενέργεια που θα παράγει ο ενεργειακός συνεταιρισμός σε μία συλλογική εγκατάσταση. Πρόσφατα προωθείται και επιδοτείται από την πολιτεία η εγκατάσταση συσσωρευτών αποθήκευσης ηλεκτρικής ενέργειας στις κατοικίες παράλληλα με την εγκατάσταση φωτοβολταϊκών συστημάτων.
Τα κίνητρα που προσφέρονται σήμερα για την αγορά ηλεκτρικού οχήματος με επαναφορτιζόμενη μπαταρία έχουν στρέψει πολλούς στην αγορά τέτοιων οχημάτων, ενώ η τάση αυτή αναμένεται να επιταθεί στο μέλλον. Ο ιδιοκτήτης του ηλεκτρικού οχήματος μπορεί να επαναφορτίσει την μπαταρία του οχήματος στη κατοικία του με ηλεκτρική ενέργεια που θα παράγει σε αυτή ο ίδιος από τον ήλιο.
Κατά την κατασκευή των κατοικιών δαπανάται ενέργεια καθώς και κατά την κατασκευή των υλικών από τα οποία αποτελούνται τα κτήρια. Ενέργεια δαπανάται επίσης κατά τις ανακαινίσεις των κατοικιών καθώς και κατά την κατεδάφιση τους. Η ενέργεια αυτή (κατασκευή-ανακαινίσεις-κατεδάφιση των κατοικιών) ονομάζεται ενσωματωμένη ενέργεια (embodied energy) και μαζί με την ενέργεια που χρησιμοποιείται κατά τη λειτουργία τους αποτελεί την ενέργεια που έχει δαπανηθεί σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους. Για τις κατοικίες που είχαν κατασκευασθεί μέχρι τα τέλη του 20ου αιώνα η ενσωματωμένη ενέργεια τους υπολογίζεται ότι αντιστοιχεί κατά μέσο όρο στο 10-20% της συνολικά δαπανηθείσας ενέργειας σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους.
Καθώς μέχρι τα τέλη του 20ου αιώνα το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής δεν θεωρείτο τόσο σημαντικό όσο σήμερα, η νομοθεσία δεν επέβαλε αυστηρούς περιορισμούς όσον αφορά στην κατανάλωση ενέργειας στα κτήρια και τις εκπομπές τους. Η θερμομόνωση των κατοικιών ήταν υποχρεωτική, χωρίς όμως να γίνονται αυστηροί έλεγχοι για την τήρηση της νομοθεσίας. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες η νομοθεσία έχει αλλάξει και πλέον επιβάλλεται η δημιουργία νέων κατοικιών πολύ χαμηλής ενεργειακής κατανάλωσης (nearly-zero energy buildings) και τη σταδιακή βελτίωση της ενεργειακής συμπεριφοράς των παλαιότερων κατοικιών. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι, για την επίτευξη του στόχου της κλιματικής ουδετερότητας, οι νέες κατοικίες που θα κατασκευάζονται μετά το 2030 θα πρέπει να είναι μηδενικών καθαρών εκπομπών άνθρακα. Αυτό σημαίνει ότι οι κατοικίες στο μέλλον θα πρέπει να καταναλώνουν πολύ λίγη (θερμική και ηλεκτρική) ενέργεια και αυτή να παράγεται από καθαρά μη- ανθρακούχα καύσιμα (όπως π.χ. ηλιακή ενέργεια).
Οι υπάρχουσες παλαιότερες κατοικίες με χαμηλή ενεργειακή απόδοση θα πρέπει να αναβαθμιστούν ενεργειακά. Το κόστος των αναγκαίων ενεργειακών συστημάτων παροχής καθαρής ενέργειας (π.χ. από την ηλιακή ενέργεια) δεν είναι υψηλό.
Η ενεργειακή αναβάθμιση παλαιών ενεργειακά σπάταλων κατοικιών έχει ιδιαίτερη σημασία εάν σε αυτές διαμένουν ενεργειακά φτωχά νοικοκυριά (energy poor households) που δυσκολεύονται να αντεπεξέλθουν στο υψηλό κόστος της ενέργειας και των καυσίμων. Η ενεργειακή αναβάθμιση των κατοικιών θα μειώσει την κατανάλωση και το κόστος της ενέργειας και θα συμβάλει στην οικονομική ανακούφιση τους.
Για τη δημιουργία κατοικιών μηδενικών καθαρών εκπομπών άνθρακα θα πρέπει – εκτός από την ύπαρξη υποχρεωτικής νομοθεσίας – να υπάρχουν τα κατάλληλα υλικά για την κατασκευή κτηρίων χαμηλής ενεργειακής κατανάλωσης και οι κατάλληλες ενεργειακές τεχνολογίες για τον μηδενισμό των ανθρακούχων εκπομπών. Θα πρέπει επίσης να υπάρχουν οι διαθέσιμοι οικονομικοί πόροι για τον σκοπό αυτό. Όπως είναι γνωστό σήμερα χορηγούνται επιδοτήσεις για την ενεργειακή αναβάθμιση των κατοικιών, σε νοικοκυριά που χρειάζονται στήριξη, (προγράμματα Εξοικονομώ) οι οποίες βέβαια στο μέλλον θα πρέπει να πολλαπλασιαστούν. Όμως είναι θετικό ότι πολλές καθαρές ενεργειακές τεχνολογίες (ηλιακά θερμικά συστήματα, φωτοβολταϊκά συστήματα, συστήματα καύσης βιομάζας, αντλίες θερμότητας, κ.α.) είναι οικονομικές και δεν χρειάζονται επιδότηση για να χρησιμοποιηθούν ευρύτερα.
Αξίζει να αναφερθεί ότι σύμφωνα με το πρόσφατο Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα (2023) το 2050 πάνω από το 90% των κατοικιών της χώρας θα πρέπει να χρησιμοποιούν αντλίες θερμότητας για τη θέρμανση ενώ πάνω από το 60% της καταναλισκόμενης ενέργειας στις κατοικίες θα πρέπει να είναι ηλεκτρική ενέργεια η οποία θα επιδιωχθεί να παράγεται και να αποθηκεύεται σε αυτές. Ταυτόχρονα το μερίδιο των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στη θέρμανση και ψύξη κατοικιών το 2050 θα πρέπει να ανέλθει στο 100%.
Σήμερα το υπάρχον θεσμικό πλαίσιο, η αφθονία ήπιων ενεργειακών πόρων στην Κρήτη, η ωριμότητα, η αξιοπιστία και η οικονομικότητα πολλών πράσινων ενεργειακών τεχνολογιών, η (μάλλον περιορισμένη μέχρι σήμερα) οικονομική στήριξη που παρέχει το κράτος ευνοούν την ενεργειακή αναβάθμιση των κατοικιών στην Κρήτη και τη, μερική ή ολική, απεξάρτηση τους από τα ορυκτά καύσιμα.
Αναμφίβολα υπάρχουν πολλά εμπόδια τα οποία θα πρέπει να ξεπεραστούν για τη μαζική ενεργειακή αναβάθμιση των παλαιών, ενεργειακά σπάταλων, κατοικιών στο νησί. Η πορεία γι’ αυτό θα είναι σύνθετη και χρονοβόρα. Όμως τα οφέλη για όλους τους εμπλεκόμενους είναι τόσα πολλά που αργά ή γρήγορα η χρήση των ορυκτών καυσίμων στις κατοικίες της Κρήτης θα αποτελεί πλέον παρελθόν.
Περισσότερα στοιχεία για το θέμα αυτό είναι διαθέσιμα στο επιστημονικό άρθρο του γράφοντος με τίτλο “Net-Zero Carbon Emissions Residential Buildings in the Island of Crete, Greece. Are They Feasible?” το οποίο δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο διεθνές αγγλόφωνο επιστημονικό περιοδικό American Academic Scientific Research Journal for Engineering, Technology, and Sciences, 96(1), σελ. 166-187, Δεκέμβριος 2023.
* Ο Γιάννης Στυλ. Βουρδουμπάς είναι Χημικός Μηχανικός ΕΜΠ, M.Sc., Ph.D.
