Aντίθετα με την κοσμική, στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Κρήτης της περιόδου της βενετοκρατίας τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα. Αν και μπορεί κανείς να πει ότι στην Κρήτη δεν εφαρμόστηκε ποτέ ο καθαρός γοτθικός ρυθμός, όπως για παράδειγμα έγινε στην Κύπρο ή τη Ρόδο, η αλληλεπίδραση των αρχιτεκτονικών ρευμάτων που κυριαρχούσαν στη μητρόπολη (Βενετία) τον 15ο και 16ο αιώνα, καθόρισαν και την αρχιτεκτονική των αστικών κυρίως κέντρων του νησιού μας. Αυτό αποτυπώνεται καθαρά στα εκκλησιαστικά μνημεία και βέβαια στα ανοίγματά τους. Τα θυρώματα των καθολικών αρχικά, αλλά και των ορθόδοξων στη συνέχεια ναών της Κρήτης τους πρώτους 3 αιώνες της βενετοκρατίας, χαρακτηρίζονται από ένα πάντρεμα βυζαντινών και γοτθικών στοιχείων σε απλοποιημένη εκδοχή, όπως μπορεί κανείς να δει στο κεντρικό κυρίως θύρωμα του ναού του Αγ. Νικολάου στα Χανιά, αλλά και του Αγ. Μάρκου στον Χάνδακα. Και στα δύο αυτά παραδείγματα που έχουν διασωθεί μέχρι τις μέρες μας, απουσιάζουν τα οξυκόρυφα στοιχεία, το ίδιο ισχύει και για τον Αγ. Πέτρο των Δομινικανών με τη διαφορά του οξυκόρυφου τρίλοβου παραθύρου αμέσως μετά το άνοιγμα της κεντρικής εισόδου του. Από τα τέλη του 15ου αιώνα όμως μέχρι τα τέλη του 16ου, κυριαρχεί στους ναούς της υπαίθρου της κεντρικής κυρίως Κρήτης μια πιο καθαρή εκδοχή του “γοτθικού” ρυθμού στην ύστερη φάση του, με νευρώσεις, βεργία “πλεξούδες”, και ανθέμια, που πλαισιώνουν τις παραστάδες και το οξυκόρυφο κι ενίοτε ελικοειδές ανακουφιστικό τόξο, πάνω από το σχεδόν πάντοτε ευθύγραμμο ανώφλι. Τα παράθυρα είναι σχεδόν πάντα οξυκόρυφα.
Από τα λίγα παραδείγματα που έχουμε στο νομό Χανίων νομίζω το εντυπωσιακότερο είναι το θύρωμα του ναού του Σωτήρα ανατολικά από το Καμπάνι στο Ακρωτήρι, καθώς και το απλούστερο δυτικό θύρωμα του ναού της Ζωοδόχου Πηγής (“Άη Κυρ Γιάννης”) στ’ Αλικιανού, που αποτελεί βέβαια προσθήκη σ’ ένα πολύ παλιότερο μνημείο. Προφανώς στο παρελθόν θα υπήρχαν περισσότερα παραδείγματα, σε καμία περίπτωση όμως αυτό δεν κυριάρχησε στα Χανιά όπως συνέβη στο Ρέθυμνο και το Ηράκλειο. Αντίθετα, εδώ κυριάρχησε μια νεότερη εκδοχή του ίδιου ρυθμού κυρίως στα εκκλησάκια που κτίστηκαν μαζικά στον τόπο μας στα τέλη του 16ου και τις αρχές του 17ου αιώνα: Το κλασικίζον θύρωμα καταλήγει σε κοιλόκυρτης μορφής οξυκόρυφο ανακουφιστικό τόξο που το εξέχον πλαίσιό του στηρίζεται συνήθως σε μικρά ελικοειδή φουρούσια. Οι ναΐσκοι αυτοί έχουν κι άλλα γοτθίζοντα στοιχεία, οι θολωτές οροφές τους είναι πάντα οξυκόρυφες, το ίδιο συμβαίνει και με τα μικρά παράθυρα των πλευρικών τοίχων. Βεβαίως υπάρχουν και οι ενδιάμεσοι τύποι, στο Ακρωτήρι για παράδειγμα υπάρχουν αρκετά θυρώματα ενός τέτοιου τύπου, που μοιάζουν πολύ με τα αντίστοιχα από την κοσμική αρχιτεκτονική που παρουσιάσαμε στο προηγούμενο δημοσίευμα. Η τουρκική κατάκτηση βέβαια έβαλε ένα απότομο τέλος σ’ όλα αυτά, η συνέχεια του νήματος συνδέθηκε ξανά μόνο στα μέσα του 19ου αιώνα… Τα προαναφερόμενα, είναι μια καθαρά ερασιτεχνική προσπάθεια επισήμανσης των “υστερογοτθικών” θυρωμάτων του τόπου μας και της τυπολογίας τους που συνδέεται με συγκεκριμένα αρχιτεκτονικά ρεύματα, σε καμία λοιπόν περίπτωση δεν αποτελούν επιστημονική προσέγγιση ούτε μονογραφία.
Επίσης δεν εξετάσαμε άλλες κατασκευές ίδιας τεχνοτροπίας που αφορούν τον εσωτερικό εξοπλισμό αρχοντικών σπιτιών, τόσο εντός όσο κι εκτός της πόλης, με όχι πλήρως εξακριβωμένη ακόμα χρήση, δύο τουλάχιστον από τα οποία σώζονται στον τόπο μας. Στην πρώτη φωτογραφία, το “αναστηλωμένο” στα 1960 θύρωμα του ναού του Αγ. Φραγκίσκου στα Χανιά αποτελεί ιδιαίτερη περίπτωση. Δυστυχώς το αρχικό δεν διασώθηκε, η μορφή που του αποδόθηκε όμως απέχει πολύ όπως φαίνεται από την αρχική μορφή του. Τα θυρώματα που σώζονται στους πλαϊνούς τοίχους (καθώς και άλλα που διασώθηκαν σε αντίστοιχα μνημεία της Κρήτης της ίδιας εποχής) μας δίνουν μια ιδέα του αρχικού κεντρικού θυρώματος, που θα ήταν βέβαια πιο επιμελημένης κατασκευής από κείνα. Ομως στη μορφή αυτή δε νομίζω να κατασκευάστηκε ποτέ κανένα θύρωμα στην Κρήτη. Στη δεύτερη, ο πυλώνας της μονής του Αγ. Φραγκίσκου στην οδό Χάληδων, παραδίπλα από τον ομώνυμο ναό, με χαρακτηριστικά γοτθικά επίκρανα, γείσο και λατινική επιγραφή. Ανήκει τόσο στην κοσμική όσο και την εκκλησιαστική βενετσιάνικη αρχιτεκτονική. Στην τρίτη, το κεντρικό θύρωμα του Αγ. Νικολάου. “Βυζαντινά” και “γοτθικά” στοιχεία (ημικυκλικό ανώφλι, γοτθικές νευρώσεις και κόμποι) σε αρμονική σχέση μεταξύ τους, καθώς και με μεταγενέστερα(;) στοιχεία που τα πλαισιώνουν. Πρότυπο φυσικά οι θύρες του ναού του Αγ. Μάρκου στη Βενετία. Στην τέταρτη, το θύρωμα του ναού της Αγ. Ειρήνης στην “Πλατειά Ρούγα” που αποκαταστάθηκε πρόσφατα με βάση τα σωζόμενα υπολείμματα. Απλοποιημένα υστερογοτθικά στοιχεία. Στην πέμπτη, το νεότερο δυτικό θύρωμα του ναού της Ζωοδόχου Πηγής στον Αλικιανό, με έντονα γοτθικά στοιχεία. Στην έκτη, η κεντρική θύρα του ναού του Χριστού ανατολικά από το Καμπάνι, το χαρακτηριστικότερο ίσως υστερογοτθικό θύρωμα στον νομό Χανίων. Στην έβδομη, το ιδιόμορφο θύρωμα του ναού του Μιχαήλ Αρχαγγέλου στο Βόθωνα του Ακρωτηρίου, προσθήκη σε παλιότερο μνημείο. Από τις ελάχιστες εξαιρέσεις στον κανόνα του ευθύγραμμου ανωφλίου με χαρακτηριστικό το έντονα προεξέχον πλαίσιο του ανακουφιστικού του τόξου. Στην όγδοη, απλοποιημένο υστερογοτθικό θύρωμα στον Αγ. Γεώργιο τον Απιδιώτη στο “παλιό Γκαλαγκάδω” (Γδερνέτο;) ένα από τα πολλά παρόμοια σε ναούς του Ακρωτηρίου. Στην ένατη και τη δέκατη, χαρακτηριστικά παραδείγματα θυρωμάτων της τελευταίας κατηγορίας (από τα δεκάδες που σώζονται) οι θύρες του ναού του Προφ. Ηλία στους τάφους των Βενιζέλων και του σχεδόν άγνωστου ναΐσκου του Αγ. Γεωργίου στην Πελεκαπίνα
