«…Είμ’ η ελιά
η τιμημένη
Όπου και αν λάχει κατοικιά
Δε μ’ απολείπουν
οι καρποί…»
(Κωστής Παλαμάς)
Εισαγωγή
Τιμημένο και ευλογημένο πράγματι το δέντρο της Ελιάς (Olea europaea). Διαχρονικά έγινε το σύμβολο της ειρήνης, της αγάπης, της σοφίας, της γονιμότητας, της ευημερίας, της ευφορίας, της τύχης και της νίκης.
H ιστορία της Ελιάς ξεκινάει 7000 περίπου χρόνια πριν. Εξημερώθηκε και πρωτοκαλλιεργήθηκε στην Κρήτη. Στην Ελιά αποδίδεται η άνθηση του πολιτισμού και της οικονομίας τη μινωική εποχή. Έκτοτε η Ελιά είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη ζωή των ανθρώπων ιδιαίτερα της Ανατολικής Μεσογείου. Αυτή έθρεψε γενεές επί γενεών. Οι καρποί και το ελαιόλαδο προσέφεραν βασική υπηρεσία στη διατροφή, στην υγεία, στη μακροζωία και στον καλλωπισμό του ανθρώπου. Με κάθε γέννα φυτεύονταν και μια Ελιά ως μελλοντικό «αποκούμπι» στο μεγάλωμα του παιδιού. Δεν είναι τυχαίο πως στον Ιπποκρατικό κώδικα αναφέρονται πάνω από 60 θεραπευτικές συνταγές με βάση την Ελιά.
Επιδημιολογικές μελέτες έχουν δείξει ότι η συχνότητα εμφάνισης καρδιαγγειακών και νευροεκφυλιστικών ασθενειών είναι χαμηλότερη στις χώρες της περιοχής της Μεσογείου, χάρη στη συχνή και μεγάλη κατανάλωση του ελαιόκαρπου και του ελαιόλαδου. Το πρότυπο της Κρητικής διατροφής αποτελεί τη χαρακτηριστικότερη απόδειξη. Σήμερα οι επιστημονικές μελέτες για τη σημασία του ελαιόλαδου στην υγεία του ανθρώπου μετριούνται σε πολλές χιλιάδες. Τα τελευταία χρόνια πέρα από το ελαιόλαδο, τα «λιόφυλλα», τα «λιόκλαδα», οι ρίζες και τα απόβλητα ελαιουργίας ελκύουν το ερευνητικό ενδιαφέρον. Οι φαρμακολογικές ιδιότητες του ελαιόκαρπου, του ελαιόλαδου και των φύλλων που έχουν αναγνωριστεί διεθνώς ως σημαντικές για την ιατρική και την υγιεινή διατροφή αποδίδονται κυρίως στις βιοφαινολικές ενώσεις που περιέχουν. Οι βιοφαινολικές αυτές ενώσεις βρίσκονται σε όλα τα μέρη του ελαιόδεντρου, αλλά η φύση και η συγκέντρωσή τους ποικίλλει σημαντικά μεταξύ των διαφόρων ιστών. Το συνοπτικό αυτό άρθρο θα σταθεί κυρίως στα ερευνητικά αποτελέσματα για το θεραπευτικό δυναμικό και την ωφελιμότητα της κυριότερης βιοπολυφαινόλης, της ελαιοευρωπεΐνης (Oleuropein).
Γνωριμία με τη βιοπολυφαινόλη ελαιοευρωπεΐνη
H ελαιοευρωπεΐνη από δομικής πλευράς είναι ένας φαινολικός σεκοϊριδοειδής γλυκοσίδης, µε σημαντική βιολογική δράση. Πρόκειται για βασικό βιοπολυφαινολικό συστατικό της Ελιάς. Ανακαλύφθηκε το 1908 στο ελαιόλαδο. Το 1960 βρέθηκε πως το μόριο της ελαιοευρωπεΐνης περιέχει ένα μονοσακχαρίτη (γλυκόζη), τη β-3,4-διυδροξυ-φαινυλαιθανόλη (υδροξυτυροσόλη- hydroxytyrosol) και τη γενίνη ή άγλυκο που είναι γνωστή ως ελενολικό οξύ (elenolic acid). Το οξύ αυτό είχε προταθεί το 1960 ως αντιιικό φάρμακο και το 1962 κατά της υπέρτασης. Είναι λευκοκίτρινη άμορφη υγροσκοπική ουσία διαλυτή στο νερό, στη μεθανόλη και στον οξικό αιθυλεστέρα, με μοριακό τύπο C25H32O13, σχετική μοριακή μάζα 540,53 και σημείο τήξης 89-90οC. Στα ελληνικά αποδίδεται και με τα ονόματα ελευρωπαΐνη, ελαιοευρωπαΐνη, ολευρωπαΐνη, ολευρωπεΐνη. Είναι το βιοχημικό συστατικό που προσδίδει την επιθυμητή πικράδα στο ελαιόλαδο και στα φύλλα.
Η βιοσύνθεση της ελαιοευρωπεΐνης αποδείχνει το μεγαλείο της βιοχημικής ικανότητας της Ελιάς. Ξεκινάει από το μεταβολικό οξύ και στην πορεία παρεμβάλλονται η γερανιόλη, η υδροξυγερανιόλη , η ιριδοδιάλη, το δεοξυλογανικό οξύ, το 7-επιλογανικό οξύ, το 7-κετολογανικό οξύ, η 7-κετολογανίνη, το 7-β-1-δ-γλυκοπυρανοσύλ 11 ελαιοσίδιο και η λιγκροσίδη με τελική κατάληξη την ελαιοευρωπεΐνη.
Η ελαιοευρωπεΐνη είναι πανταχού παρούσα. Ταυτοποιείται σε όλα τα μέρη της ελιάς στον ελαιόκαρπο και στο φλοιό του, στο σπέρμα, στα φύλλα και στους μίσχους τους, στα κλαδιά και στο φλοιό της ρίζας. Βέβαια η συγκέντρωση επηρεάζεται από την καλλιεργούμενη ποικιλία, τις επικρατούσες κλιματικές συνθήκες και τις καλλιεργητικές φροντίδες που δέχεται ο ελαιώνας. Τη βρίσκει επίσης κανείς στην υδάτινη φάση της έκθλιψης του ελαιοκάρπου και στα απόβλητα ελαιουργίας. Είναι γνωστό πως κατά την ανάπτυξη του ελαιοκάρπου διακρίνονται συνήθως τρεις φάσεις. Η φάση ανάπτυξης κατά την οποία λαμβάνει χώρα συσσώρευση της ελαιοευρωπεΐνης, η πράσινη φάση ωρίμανσης που συμπίπτει με τη μείωση των επιπέδων της χλωροφύλλης και της ελαιοευρωπεΐνης και η μαύρη φάση ωρίμανσης που χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση των ανθοκυανινών και την παραπέρα βιοαποικοδόμηση της ελαιοευρωπεΐνης. Με τη βιοαποικοδόμηση της ελαιοευρωπεΐνης σχηματίζονται τα γλυκοζυλιωμένα παράγωγά της το γλυκοζίδιο του ελενολικού οξέος και η διμεθυλελαιευρωπεΐνη. Μάλιστα κατά τη μαύρη φάση ωρίμανσης η διμεθυλελαιευρωπεΐνη αποτελεί το κύριο βιοχημικό συστατικό. Ως εκ τούτου, η ελαιοευρωπεΐνη είναι πολύ άφθονη στον άγουρο ελαιόκαρπο και μπορεί να φτάσει στο 14% της ξηρής ουσίας. Το επίπεδο της βιοπολυφαινόλης αυτής αν και χαμηλότερο εξακολουθεί να είναι πολύ σημαντικό κατά τη συγκομιδή του πράσινου ελαιοκάρπου, πράγμα που προσδίδει ιδιαίτερη αξία στο αγουρέλαιο. Στις καλλιεργούμενες για μαύρο ώριμο ελαιόκαρπο ποικιλίες, το επίπεδο της ελαιοευρωπεΐνης. μειώνεται αρκετά γρήγορα κατά την ωρίμανση. Σε ορισμένες μάλιστα καλλιεργούμενες ποικιλίες, όπως για παράδειγμα στην leccino μπορεί ακόμη και να μηδενιστεί. Γενικά η ελαιοευρωπεΐνη στις άγουρες ελιές κυμαίνεται στα 140 ανά g ξηρής ουσίας. Στα φύλλα η ελαιοευρωπεΐνη βρίσκεται σε ποσότητα 60-90 mg ανά g ξηρής ουσίας .Στο φλοιό της ρίζας μπορεί να φτάσει στο 6% της ξηρής ουσίας.
Φαρµακολογικές και βιολογικές δράσεις της ελαιοευρωπεΐνης
Η Ελιά είναι μια ανεκτίμητη πηγή βιοφαινολικών ενώσεων. Οι ενώσεις αυτές αποτελούν τα βασικά όπλα του δέντρου της Ελιάς για να προστατευτεί από τα διάφορα φυτοπαράσιτα στη διάρκεια της μακραίωνης ζωής της. Κορωνίδα των φυσικών αυτών ενώσεων είναι η ελαιοευρωπεΐνη. Επιδημιολογικές μελέτες και επιστημονικές έρευνες in vitro και in vivo έδειξαν πως η ελαιοευρωπεΐνη και τα παράγωγά της χαρακτηρίζονται από πληθώρα πολύτιμων φαρμακευτικών και βιολογικών δράσεων και συμβάλλουν τα μέγιστα στην εξασφάλιση της υγείας του ανθρώπινου οργανισμού. Βρέθηκε ακόμα πως η ελαιοευρωπεΐνη χαρακτηρίζεται από μεγάλη βιοδιαθεσιμότητα. Πράγματι πολλές μελέτες έχουν δείξει πως η απορρόφηση του βιοπολυφαινόλης αυτής μπορεί να φτάσει σε ασθενείς στο 55 – 60%. Έχει βρεθεί επίσης πως η ελαιοευρωπεΐνη απορροφάται γρήγορα μετά από χορήγηση από το στόμα. Σε 2 ώρες μετά τη χορήγηση διαπιστώνεται στο πλάσμα του αίματος η μέγιστη συγκέντρωση.
Είναι αδύνατο στα πλαίσια του άρθρου αυτού να παρατεθεί με κάθε λεπτομέρεια το «πανόραμα» των ωφέλιμων δράσεων της ελαιοευρωπεΐνης. Πολύ συνοπτικά αναφέρεται πως η ελαιοευρωπεΐνη και τα παράγωγά της χαρακτηρίζονται από αντιοξειδωτική, αντιφλεγμονώδη, αντιμικροβιακή, αντιαθηρογόνο, καρδιοαγγειακοπροστατευτική, αντιική, νευροπροστατευτική, αντικαρκινική, αντιγηραντική, υπολιπιδαιμική, αντιισχαιμική, υπογλυκαιμική, προστατευτική του δέρματος, αντιυπερτασική, διουρητική, αντιπαχυντική, αντιρρευματική, αντιπυρετική, υποχοληστερολαιμική, αντιθροµβωτική, επουλωτική, αντιδιαβητική, προστατευτική των οστών, προστατευτική του ήπατος, προστατευτική του παγκρέατος, µυοχαλαρωτική του στομάχου, προαγωγική της όρεξης και προστατευτική της UV και ιδιαίτερα της UVB ακτινοβολίας δράση.
Αξίζει να αναφερθούν μερικά από τα ερευνητικά αποτελέσματα από τις χιλιάδες επιστημονικές εργασίες που υπάρχουν στη διεθνή βιβλιογραφία.
• Βρέθηκε πως η ελαιοευρωπεΐνη έχει την υψηλότερη αντιοξειδωτική δράση και παγιδεύει-εξουδετερώνει τις επικίνδυνες ελεύθερες οξειδωτικές ρίζες, που ευθύνονται για πολλές ασθένειες, όπως το οξειδωτικό στρες, τις καρδιαγγειακές διαταραχές, τον καρκίνο, την οστεοπόρωση, Alzheimer, και το προεμμηνορροϊκό σύνδρομο. Η βιοπολυφαινόλη αυτή αναστέλλει επιπλέον δραστικά την οξείδωση των λιποπρωτεϊνών χαμηλής πυκνότητας (LDL), που σχετίζονται με τη συχνότητα εμφάνισης της στεφανιαίας ασθένειας και μειώνει τα επίπεδα στο πλάσμα του αίματος της ολικής, ελεύθερης και εστεροποιημένης χοληστερόλης. Διαπιστώθηκε ακόμα πως ελαιοευρωπεΐνη έχει την ικανότητα να απομακρύνει το νιτρικό οξείδιο (NO) και να προκαλεί αύξηση της επαγώγιμης έκφρασης του ενζύμου της συνθάσης του οξειδίου αυτού στο κύτταρο.
• Αποκαλύφθηκε η αντιοξειδωτική επίδραση της ελαιοευρωπεΐνης στο οξειδωτικό υποχλωριώδες οξύ (HOCl), που παράγεται in vivo από το ουδετερόφιλο ένζυμο τη μυελοϋπεροξειδάση στο σημείο της φλεγμονής και μπορεί να προκαλέσει βλάβη σε πρωτεΐνες και σε άλλα ένζυμα. Ακόμα αποδείχτηκε πως ασκεί ισχυρή αντιφλεγμονώδη δράση σε τραύματα του μυελού των οστών, αναστέλλει τη δράση της λιποξυγενάσης, την παραγωγή του λευκοτριενίου Β4 και τη βιοσύνθεση προφλεγμονωδών κυτοκινών και επιδρά in vivo ευεργετικά στο πεπτικό έλκος.
• Πρόσφατες μελέτες απέδειξαν την ικανότητά της ελαιοευρωπεΐνης να μειώνει τη βιωσιμότητα των καρκινικών κυττάρων αναστέλλοντας τον ρυθμό πολλαπλασιασμού τους και προκαλώντας απόπτωση. Κατά συνέπεια ο ρόλος της βιοπολυφαινόλης αυτής στη διαπίστωση της μείωσης του κινδύνου εμφάνισης του καρκίνου διαφόρων τύπων, όπως του µαστού, του προστάτη, των πνευμόνων, του λάρυγγα, των ωοθηκών και παχέος εντέρου είναι καθοριστικός. Βρέθηκε ακόμα πως η ελαιοευρωπεΐνη έχει σημαντική κυτταροτοξικότητα έναντι των καρκινικών κυττάρων, χωρίς να επηρεάζει τα μη ογκογόνα κύτταρα σε καρκίνους του μαστού και του προστάτη. Είναι γνωστό πως τα σημερινά συμβατικά χημειοθεραπευτικά φάρμακα για τον καρκίνο του παγκρέατος το μόνο που προσφέρουν είναι η επιμήκυνση στην επιβίωση μέχρι και έξι μήνες. Τα φάρμακα αυτά είναι πολύ τοξικά για τους φυσιολογικούς ιστούς, επηρεάζοντας έτσι πολύ δραστικά την ποιότητα ζωής των ασθενών. Σε σχετική μελέτη του προσδιορισμού του αντι-παγκρεατικού καρκινικού δυναμικού της ελαιοευρωπεΐνης διαπιστώθηκε πως εμφανίζει επιλεκτική τοξικότητα προς τα καρκινικά κύτταρα MIA PaCa-2, προκαλώντας απόπτωση και παράλληλη προστατευτική δράση στα μη ογκογόνα κύτταρα του παγκρέατος.
• Η ελαιοευρωπεΐνη προκαλεί μείωση της θρομβίνης, που διεγείρει την ικανότητα της συσσώρευσης (συγκόλλησης) των αιμοπεταλίων (blood platelet aggregation), ιδιαίτερα στους ασθενείς από διαβήτη τύπου 2. Η βιοπολυφαινόλη αυτή και τα παράγωγά της διαδραματίζουν ουσιαστικό ρόλο στις φλεγµονώδεις παθολογίες, όπως για παράδειγμα στην αθηροσκλήρωση (αθηρωµάτωση).
• Η ασθένεια του Πάρκινσον (Parkinson disease) είναι μια προοδευτική νευροεκφυλιστική διαταραχή, που επηρεάζει πρωτίστως τους ντοπαμινεργικούς νευρώνες. Επί του παρόντος, δεν υπάρχει θεραπεία και τα χορηγούμενα συμβατικά φάρμακα στοχεύουν στη μείωση των κλινικών συμπτωμάτων. Είναι επιβεβαιωμένο πως η ελαιοευρωπεΐνη έχει νευροπροστατευτική δράση στους νευρώνες αυτούς. Το απλό γεγονός της εισαγωγής ενός νευροπροστατευτικού παράγοντα, για παράδειγμα της ελαιοευρωπεΐνης, ως συμπλήρωμα στη διατροφή θα μπορούσε να τροποποιήσει την πορεία της εξέλιξης της ασθένειας ή ακόμη και να μειώσει τον κίνδυνο εμφάνισής της, καθώς θα προστατεύει τους νευρώνες από τοξικά μόρια χωρίς να προκαλεί κανένα άλλο δυσμενές αποτέλεσμα ή επιβλαβείς παρενέργειες όπως συμβαίνει με τα συμβατικά φάρμακα που χρησιμοποιούνται.
• Η Αυτοφαγία είναι η ιδιότητα των κυττάρων του οργανισμού να ανακυκλώνουν τα συστατικά τους, «τρώγοντας» ένα κομμάτι του εαυτού τους. Θεωρείται το βασικό κλειδί της επιβράδυνσης του γήρατος. Σε περίπτωση που η αυτοφαγία δεν πραγματοποιείται όπως θα έπρεπε, υπάρχει κίνδυνος εμφάνισης ασθενειών όπως του διαβήτη, του καρκίνου, της παχυσαρκίας και διαφόρων φλεγμονών. Διαπιστώθηκε πως η ελαιοευρωπεΐνη μπορεί να ρυθμίσει τον μηχανισμό της αυτοφαγίας ενεργώντας στην επαγωγή και την αποδόμησή του.
• Η λεκάνη της Μεσογείου χαρακτηρίζεται από κλίμα με υψηλές θερμοκρασίες, και από έντονη υπεριώδη Β (UV-B) ακτινοβολία, που προκαλεί γήρανση και πάχυνση, αύξηση της ρυτίδωσης και υπερμελάγχρωση του δέρματος , καθώς και καρκίνο. Η ελαιοευρωπεΐνη βρέθηκε να μειώνει την πάχυνση του δέρματος. Ακόμα διάφορα σκευάσματα με τη βιοπολυφαινόλη αυτή έδειξαν ενδιαφέρουσες προστατευτικές, μαλακτικές και καλλυντικές ιδιότητες και μείωσαν το ερύθημα από την υπεριώδη ακτινοβολία , την επιδερμική απώλεια νερού και τη ροή του αίµατος.
• Η αντιμικροβιακή δράση των εκχυλισμάτων των φύλλων της Ελιάς οφείλεται κυρίως στις βιοπολυφαινόλες που περιέχουν και ιδιαίτερα στην ελαιοευρωπεΐνη και στα παράγωγα της την υδροξυτυροσόλη και τυροσόλη. Σε μελέτη in vitro βρέθηκε πως το εκχύλισμα φύλλων Ελιάς είχε την ίδια αποτελεσματικότητα με το αντιβιοτικό Gentamicin για τον έλεγχο των ανθρωποπαθογόνων κατά Gram θετικών βακτηρίων Listeria monocytogenes (στέλεχος ATCC 7644), Bacillus cereus (ATCC 11778), Staphylococcus aureus (ATCC 6538), Enterococcus faecalis (ATCC 29212) και Proteus vulgaris (ATCC 8427) και των κατά Gram αρνητικών Escherichia coli (ATCC 25292), Pseudomonas aeruginosa (ATCC 27853) Enterobacter sakazakii (ATCC BAA-894), Escherichia coli O157 (ATCC 43894) και Salmonella typhimurium (ATCC 14028). Επιπλέον, υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις για την αντιμικροβιακή δράση σύμφωνα µε τις οποίες, οι βιοπολυφαινόλες καταστρέφουν αποικίες ή στελέχη μικροοργανισμών που εµπλέκονται σε εντερικές δυσλειτουργίες, καθώς και σε λοιμώξεις του αναπνευστικού ή του γενετικού συστήματος.
• Οι βιοπολυφαινόλες παρουσιάζουν ικανοποιητική αντιική δράση στους ιούς coxsackie B-3 (CVB-3) και του έρπητα τύπου 2(HSV-2). Ιδιαίτερα η ελαιοευρωπεΐνη εμφανίζει ισχυρή αντιική δράση έναντι των ιών του αναπνευστικού συστήματος (αναπνευστικός συγκυτιακός ιός RSV4 και parainfluenza τύπου 3 hPIV-35), της λοιμώδους μονοπυρήνωσης IM6 από τον ιό Epstein–Barr (EBV), του ιού της ηπατίτιδας, του ροταϊού, του ρινοϊού των βοοειδών και του ιού της λευχαιμίας των αιλουροειδών. Τα εκχυλίσματα των φύλλων της ελιάς έδειξαν ανασταλτική in vitro δράση, έναντι της προσβολής από τον ιό Ανθρώπινης Ανοσοανεπάρκειας τύπου 1 (HIV-1).
Επίλογος.
Δεν χρειάζεται να παρατεθούν άλλα ερευνητικά αποτελέσματα για να διαφανεί η ωφελιμότητα της βιοπολυφαινόλης της ελαιοευρωπεΐνης και των παραγώγων της στην υγεία του ανθρώπου. Το μεγαλείο αυτό της πολύπλευρης βιολογικής και φαρμακολογικής δράσης της αποδείχνει για άλλη μια φορά την πολύτιμη αξία του ιερού και τιμημένου δέντρου της Ελιάς που στα «σπλάχνα» του εμπεριέχει ένα πραγματικό «τσουνάμι» βιοφαινολών. Παράλληλα όμως παρακινεί σήμερα το ενδιαφέρον πολλών ερευνητών να μελετήσουν τη δυνατότητα παραγωγής φυσικών προϊόντων ικανών να υποκαταστήσουν τα συμβατικά φάρμακα που με πολλές δευτερεύουσες επιδράσεις περιορίζονται στην αντιμετώπιση των συμπτωμάτων και όχι στους μηχανισμούς της παθογένειας. Ήδη τα πρώτα αποτελέσματα εμφανίζονται στην αγορά. Ενισχυμένο ελαιόλαδο με ελαιοευρωπαΐνη, αγουρέλαιο, εκχυλίσματα φύλλων, βιολογικό προϊόν από την υδατική φάση του ελαιοτριβείου. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει αγνόηση της αξίας του ποιοτικού παρθένου ελαιόλαδου, πράγμα που γίνεται σήμερα με τη σχεδόν «εξομοίωση» της τιμής του με το εμφιαλωμένο νερό.
*Ο δρ Βαγγέλης Α. Μπούρμπος είναι γεωπόνος ερευνητής, οικοτοξικολόγος
