Ένα ταξίδι στη λογοτεχνία της Κρήτης

■ Από την αρχαιότητα μέχρι και τους νεότερους χρόνους

1ος Σταθμός : Στη λογοτεχνία της αρχαίας Κρήτης

Μέρος Α

Κατά τη διάρκεια των θερινών διακοπών και παράλληλα με τα καλοκαιρινά ταξίδια σε τόπους εξωτικούς, σας καλώ για ένα ακόμη συναρπαστικό μα και εναλλακτικό ταξίδι. Τι θα λέγατε να βάλουμε πλώρη για τη λογοτεχνία της Κρήτης στο διάβα των αιώνων; Ξεκινώντας από την αρχαιότητα και τις λιγοστές μαρτυρίες για τον πολιτισμό της αρχαίας Κρήτης, στη συνέχεια θα σταθούμε στην αξιόλογη κρητική λογοτεχνία κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας και θα ολοκληρώσουμε με κάποιους από τους σπουδαιότερους κρητικούς λογοτέχνες που διαδραμάτισαν πρωταγωνιστικό ρόλο στη νεοελληνική η ακόμα και στην παγκόσμια λογοτεχνία.

Η ιστορία του νησιού της Κρήτης χάνεται στα βάθη των αιώνων. Ήδη από την 3η χιλιετία π.Χ. παρατηρείται η άνθιση του ένδοξου μινωικού πολιτισμού. Αν και σώζονται κατάλοιπα από περίτεχνα ανάκτορα και αξιοσημείωτα έργα τέχνης, από πρωτοποριακά εργαλεία ακόμα και από συστήματα γραφής, ωστόσο οι παραδεδομένες μαρτυρίες και τα σωζόμενα αποσπάσματα από τη λογοτεχνία της αρχαίας Κρήτης είναι πενιχρά.

Η μινωική γραφή η Γραμμική Α δεν έχει ακόμα αποκρυπτογραφηθεί ενώ οι πινακίδες της Γραμμικής γραφής B που έχουν βρεθεί και διαβαστεί δεν περιέχουν αφηγηματικά, ποιητικά ή μυθικά κείμενα δεδομένου ότι η γραφή φαίνεται να χρησιμοποιήθηκε αρχικά μόνο για πρακτικές ανάγκες. Ακόμα όμως και αν υπήρχε κάποιου είδους λογοτεχνία πράγμα εύλογο για έναν τόσο προηγμένο πολιτισμό, αυτή θα εντάσσονταν στα πλαίσια μιας προφορικής ποιητικής παράδοσης. Αν και οι έμμεσες ενδείξεις για μια τέτοια προφορική ποιητική δημιουργία είναι ελάχιστες και αμφισβητήσιμες, ωστόσο τα αρχαιολογικά ευρήματα αυτού του σπουδαίου και λαμπρού πολιτισμού, καθιστούν αναμφισβήτητη την υπόθεση ότι είχε αναπτυχθεί κάποια μουσική ποιητική παράδοση ειδικότερα στα πλαίσια λατρευτικών εκδηλώσεων και τελετουργιών.

Μετά την κάθοδο των Δωριέων στην Κρήτη περίπου κατά τα τέλη της 2ης χιλιετίας π.Χ ακολουθούν οι λεγόμενοι «σκοτεινοί αιώνες», μια περίοδος από την οποία ελάχιστα ιστορικά γεγονότα είναι γνωστά. Το πρώτο φως διαφαίνεται ξανά κατά τον 7ο αιώνα αλλά και πάλι όσον αφορά στον κόσμο του πνεύματος, οι φιλολογικές μαρτυρίες είναι εξαιρετικά λίγες ενώ τυχόν πληροφορίες που έχουμε για τη λογοτεχνική παραγωγή, προέρχονται από συγγραφείς της ύστερης αρχαιότητας.

Ένα από τα πρώτα ονόματα Κρητών λογοτεχνών που μας σώζονται είναι ο Επιμενίδης, ένας θρησκευτικός διδάσκαλος, προφήτης και μάντης που κατάγεται από την Κνωσό κατά τον Διογένη Λαέρτιο ή από την Φαιστό κατά τον Πλούταρχο. Σύμφωνα με την παράδοση, στον Επιμενίδη αποδίδονται ακόμα και υπερφυσικές ιδιότητες (όπως ο 57ετής ύπνος του σε μια σπηλιά), με αποτέλεσμα αυτός να κινείται ανάμεσα στη σφαίρα του φανταστικού και του πραγματικού. Τα ποιητικά έργα που αυτός έγραψε σύμφωνα με πολύ μεταγενέστερες πηγές εντάσσονται στο χώρο της θρησκευτικής και μυθολογικής λογοτεχνίας. Ωστόσο, τέτοια έργα είναι αμφίβολης γνησιότητας και δεν μας σώζονται παρά ελάχιστα αποσπάσματα από αυτά. Στον Επιμενίδη, λένε ότι αποδίδεται και ο αμφίσημος στίχος «Κρῆτες ἀεὶ ψεῦσται, κακὰ θηρία, γαστέρες ἀργαί», που καταγράφεται από τον Απόστολο Παύλο στην προς Τίτον επιστολή του (1.12).

Μεταξύ και άλλων λογοτεχνών που διασώζονται, αξίζει να γίνει μια αναφορά και στον διάσημο μουσικοδιδάσκαλο και ποιητή Θαλήτα από τη Γόρτυνα, ο οποίος σύμφωνα με πηγές υπήρξε ένας κορυφαίος συνθέτης παιάνων και υπορχημάτων. Οι μουσικές συνθέσεις του και τα ποιήματά του, αν και θα ασκήσουν κάποια επιρροή στους σημαντικότατους Έλληνες ποιητές της αρχαϊκής περιόδου και παρόλο που λέγεται ότι αυτά παραμένουν δημοφιλή μέχρι και τους ελληνιστικούς χρόνους, ωστόσο δεν μας σώζονται σήμερα.

Εν κατακλείδι, βάσει αυτών και πολλών άλλων μαρτυριών είτε περισσότερο είτε λιγότερο αξιόπιστων, θα μπορούσαμε να πούμε ότι κατά την αρχαϊκή εποχή (8ος -5οςαι.) η μουσική και ποιητική παράδοση της Κρήτης γνώρισε μια άνθιση, η οποία όμως στην ύστερη αρχαϊκή και κλασική περίοδο δεν φαίνεται να αναπτύσσεται περαιτέρω και να ανανεώνεται.

Βιβλιογραφία

Βασίλειος Π. Βερτουδάκης (2012), Η λογοτεχνία της αρχαίας Κρήτης, Θεο-οικο-πολιτισμός, Theo-eco-culture, (blog) 2 Μαρτίου, Διαθέσιμο στο: (https://vdocuments.mx/-doc55cf9b585503 46d033a5b19a.html), (τελευταία επίσκεψη 10-7-2021)
Θαλήτας, Βικιπαίδεια (https://el.wikipedia.org/wiki/ %CE%98%CE%B1%CE%BB%CE% AE%CF%84%CE%B1%CF%82) (τελευταία επίσκεψη 12-7-2021)