Ένα ταξίδι στη λογοτεχνία της Κρήτης

» Από την αρχαιότητα μέχρι και τους νεότερους χρόνους

1ος Σταθμός: Στη λογοτεχνία της αρχαίας Κρήτης.

Μέρος β’

Σύμφωνα με τις ελάχιστες πηγές για τον πολιτισμό της αρχαίας Κρήτης θα μπορούσαμε να πούμε ότι αναπτύσσεται μια πλούσια ποιητική παράδοση κατά τα πρώιμα αρχαϊκά χρόνια, αν και από αυτή μας διασώζονται πλέον μονάχα λιγοστά ονόματα και κάποια αποσπάσματα.
Ωστόσο, το λαμπρό προϊστορικό παρελθόν και η δυναμική παρουσία κατά την πρώιμη αρχαϊκή εποχή ακολουθούνται από την εσωστρέφεια των κλασικών χρόνων. Η Κρήτη κατά την ύστερη αρχαϊκή και κλασική περίοδο, παρουσιάζει μια στασιμότητα, μένει αποκομμένη από τις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις-κράτη και αμέτοχη στις οικονομικές, κοινωνικοπολιτικές και συνεπώς πολιτισμικές εξελίξεις του μείζονος ελληνικού κόσμου. Φαίνεται ότι η παράδοση του νησιού χαρακτηρίζεται από έναν συντηρητισμό και μια αυστηρή προσήλωση στους πατρικούς θεσμούς, γεγονός που εκτός των άλλων εμποδίζει και την αλληλεπίδραση με τα λογοτεχνικά προϊόντα των άλλων Ελλήνων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της εσωστρέφειας θα συναντήσουμε στην ομολογία του Κρητικού Κλεινία στους Νόμους του Πλάτωνα, όταν η συζήτηση έρχεται στον Όμηρο («Οὐ γὰρ σφόδρα χρώμεθα οἱ Κρῆτες τοῖς ξενικοῖς ποήμασιν» 680 c).
Κατά την ελληνιστική εποχή, η πνευματική ατμόσφαιρα στην Κρήτη διαφοροποιείται σε σχέση με το παρελθόν. Ειδικότερα, ένα μέρος, ίσως το μεγαλύτερο της λογοτεχνικής της παραγωγής, εντάσσεται στο κοσμοπολιτικό πνεύμα της ελληνιστικής περιόδου. Ένα από τα πιο γνωστά ονόματα της εποχής, είναι ο ποιητής και λόγιος Ριανός (2ο μισό του 3ου αιώνα), ο οποίος καταγόταν από την Κρήτη. Ο Ριανός εκπληρώνει το ιδεώδες του διανοουμένου της ελληνιστικής εποχής, δηλαδή «του ποιητοῦ ἅμα καὶ κριτικοῦ», καθώς πέρα από την κυρίως επική αλλά και επιγραμματική ποίησή του, έχει μείνει γνωστός και από τις κριτικές του στα ομηρικά έπη. Το γεγονός ότι τον συμπεριλαμβάνουμε στους εκπροσώπους της αρχαίας κρητικής λογοτεχνίας οφείλεται μόνο στην καταγωγή του, δεδομένου ότι στο έργο του δεν εντάσσει στοιχεία σχετικά με την παράδοση και τον πολιτισμό της Κρήτης.
Μια πιο αυθεντική κρητική ποιητική φωνή, κατά την περίοδο αυτή, συναντάται στα επιγράμματα που έχουν βρεθεί χαραγμένα σε διάφορα μέρη του νησιού. Πρόκειται για αυθεντικές έμμετρες επιγραφές, ως επί το πλείστον επιτύμβιες, συντεθειμένες από ανώνυμους στιχουργούς, που χρονολογούνται από τον 3ο αιώνα π.Χ. ως τα τέλη της ύστερης αρχαιότητας. Τα κρητικά αυτά επιγράμματα αποτελούν γνήσια έκφραση της λαϊκής κουλτούρας έναντι της «υψηλής τέχνης» των λογίων ποιητών της αλεξανδρινής εποχής. Το αξιοσημείωτο στην περίπτωση των ανώνυμων Κρητικών επιγραμματοποιών είναι ότι αυτοί αξιοποιούν τα χαρακτηριστικά της ζωής των Κρητών και την πλούσια μυθολογική παράδοση του τόπου. Για παράδειγμα θα συναντήσουμε την προβολή των προγονικών αριστοκρατικών αρετών και την επίκληση μυθικών μορφών της Κρήτης (Μίνωα, Ιδομενέα, Μηριόνη).
Ένα επιτύμβιο επίγραμμα για τον Φιλάδελφο από την Αφροδισιάδα (τέλη 2ου αι. μ.Χ.). Φωτ. Α. Χανιώτης.

Κατά τους τελευταίους αιώνες πριν τη γέννηση του Χριστού, η κατάσταση της Κρήτης ήταν άθλια λόγω της αναρχίας, των εσωτερικών συγκρούσεων και των εισβολών εξωτερικών εχθρών. Το γεγονός αυτό εκμεταλλεύτηκαν οι Ρωμαίοι και έτσι αποβιβάζονται στο νησί το 69π.Χ και το καταλαμβάνουν οριστικά το 67π.Χ παρά τη σθεναρή αντίσταση των Κρητών. Με την έναρξη της αυτοκρατορικής περιόδου, η κατάσταση στο νησί αλλάζει. Η Κρήτη αποτελεί πλέον μια ειρηνική συγκλητική επαρχία του ρωμαϊκού κράτους η οποία όμως απουσιάζει από την ελληνική ποίηση αυτής της εποχής. Για άλλη μια φορά λοιπόν η Κρήτη βυθίζεται στην αφάνεια ειδικότερα όσον αφορά στον κόσμο του πνεύματος.
Βέβαια, ας μην ξεχνάμε ότι την περίοδο αυτή το 33μ.Χ, ο Άγιος Απόστολος Παύλος, στο ταξίδι του προς τη Ρώμη, σταμάτησε στην Κρήτη και διακήρυξε τον Χριστιανισμό, γεγονός σημαδιακό για την μετέπειτα πολιτισμική παράδοση νησιού.
Εν κατακλείδι, όσον αφορά στη λογοτεχνία της αρχαίας Κρήτης, ό,τι έχει σωθεί, παραδίδεται έμμεσα και εντελώς αποσπασματικά, δηλαδή ως παράθεμα ή παραπομπή σε έργα εγκυκλοπαιδιστών ή ανθολόγων της ύστερης αρχαιότητας, όπως ο Πλούταρχος, ο Διογένης Λαέρτιος κ.α. Κανείς Κρητικός ποιητής ή πεζογράφος δεν είχε το προνόμιο να φτάσει αυτοτελής ως τα νεότερα χρόνια και έτσι, καθίσταται εξαιρετικά δύσκολο να οδηγηθούμε σε ασφαλή συμπεράσματα σχετικά με τον χαρακτήρα της αρχαίας κρητικής λογοτεχνίας. Παρόλα αυτά, βάσει των λιγοστών ευρημάτων, φαίνεται ότι το λαμπρό προϊστορικό παρελθόν και η δυναμική παρουσία κατά την πρώιμη αρχαϊκή εποχή ακολουθούνται από την εσωστρέφεια των κλασικών χρόνων και ενώ κατά την Αλεξανδρινή εποχή, η Κρήτη φαίνεται να δραστηριοποιείται ξανά και να συμμετέχει στις εξελίξεις του ελληνιστικού κόσμου, στη ρωμαϊκή περίοδο περνάει και πάλι στην αφάνεια.

Βιβλιογραφία
Βασίλειος Π. Βερτουδάκης (2012), Η λογοτεχνία της αρχαίας Κρήτης, Θεο-οικο-πολιτισμός, Theo-eco-culture, (blog) 2 Μαρτίου, Διαθέσιμο στο: (https://vdocuments.mx/-doc55cf9b58550346d033a5b19a.html), (τελευταία επίσκεψη 10-7-2021)
Ιστορία της Κρήτης, Big Blue Crete, 2013, https://www.bigbluecrete.gr/history.html (τελευταία επίσκεψη 14-7-2021)

*Η Νεκταρία Μποτωνάκη είναι φοιτήτρια στο τμήμα
Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης,
πρακτικά ασκούμενη στα “Χανιώτικα νέα”