Ένα ταξίδι στη λογοτεχνία της Κρήτης

2ος Σταθμός: Στη λογοτεχνία της Βενετοκρατούμενης Κρήτης.

Μέρος Β

Μετά από το διάστημα 1370-1430 κατά το οποίο σημειώνεται η σταδιακή μετάβαση από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση, ακολουθεί μια περίοδος «ανάσχεσης της Αναγέννησης» που θα μπορούσαμε να τη χαρακτηρίσουμε και ως φάση «επιστροφής στον Μεσαίωνα»(1460-1510).

Ενώ στο προηγούμενο διάστημα είχαμε κυρίως ποιητές ανώτερων στρωμάτων που έγραφαν μια λογοτεχνία ψυχαγωγίας με ιταλικές καταβολές απευθυνόμενοι σε ένα κοινό ανάλογης κοινωνικής τάξης, τώρα οι ποιητές γράφουν κυρίως θρησκευτικοδιδακτικά έργα απευθυνόμενοι σε ένα ημιμμορφωμένο κοινό ελληνόφωνων καθολικών ή ντόπιων ορθοδόξων, σε ξεπεσμένους ευγενείς ακόμα και σε γυναίκες με σκοπό να τους προτρέψουν να γυρίσουν στον Θεό και να μετανοήσουν για τις αμαρτίες τους. Μέσα σε μια ταραγμένη περίοδο με θρησκευτικές εντάσεις, φυσικές καταστροφές και λιμούς η έμμετρη αφήγηση φαίνεται να υπηρετεί τους σκοπούς του κηρύγματος και της διδαχής ενώ πλήθος θρησκευτικών κειμένων μεταγλωττίζονται στην ομιλούμενη για την ευρύτερη διάδοσή τους.
Ας ξεκινήσουμε την αναφορά μας από τα αμιγώς θρησκευτικά ποιήματα της περιόδου αυτής.

Μεταξύ αυτών είναι το ποίημα «θρήνος της Θεοτόκου» του Κρητικού φιλενωτικού ιερέα Ιωάννη Πλουσιαδηνού (τέλη 15ου αι.) που απαρτίζεται από 192 ανομοιοκατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους στίχους και αφορά στην Παναγία που θρηνεί για τα πάθη του Χριστού και το ποίημα «η Κοσμογέννησις» του Γεώργιου Χούμνου (από τον Χάνδακα τέλη του 15ου αι.) σε 2.832 δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους που αποτελεί διασκευή των δύο πρώτων βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης (της «Γενέσεως» και της «Εξόδου»).

Θρησκευτική ποίηση έγραψε και ο καθολικός μοναχός Ανδρέας Σκλέτζας που ήταν σύγχρονος και συμπολίτης του Χούμνου (περ. 1440-1510). Αυτός κυρίως συνέθεσε πρωτότυπους ύμνους για αγίους αγαπητούς στη ρωμαιοκαθολική εκκλησία (όπως για τον Άγιο Φραγκίσκο και την Αγία Μαρία Μαγδαληνή) αλλά και ελληνικές μεταφράσεις λατινικών προσευχών. (Μαρκομιχελάκη, ό.π. ,σ.277-281)

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει και η ιστορική ποίηση που είναι άμεσα συνυφασμένη με τα τεκταινόμενα της εποχής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το ποίημα «η Συμφορά της Κρήτης» του Μανόλη Σκλάβου (από τον Χάνδακα) όπου σε 282 δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους περιγράφει την καταστροφή της ιδιαίτερης πατρίδας του από τον φοβερό σεισμό στην Κρήτη στις 29.5.1508. Το συγκεκριμένο περιγραφικό, λυρικό/θρηνητικό μα και διδακτικό ποίημα προβάλλει την παραδοσιακή πεποίθηση ότι η «συμφορά» ήταν φυσική τιμωρία του Θεού για συγκεκριμένες αμαρτίες των κατοίκων, όπως φαίνεται και από το δίστιχο «Τα τέκνα μου μ΄ εχάλασαν από τη βλαστημιά τους, κ΄ εχάλασαν τα σπίτια μου όπου ΄σαν γονικά τους!» (εδώ η Κρήτη προσωποποιημένη αποδίδει το κακό στις αμαρτίες των «τέκνων» της) (στ.183-4). (Μαρκομιχελάκη, ό.π. ,σ.279-280).
Από τις τέσσερις πρώτες δεκαετίες του 16ου αι. μας παραδίδονται από την Κρήτη (όπως υποδεικνύει η γλώσσα τους) και δύο ανώνυμα ποιητικά έργα, που ανήκουν στη μακραίωνη παράδοση των σατιρικών και αλληγορικών ιστοριών με ζώα. Το πρώτο είναι η «Φυλλάδα του Γαδάρου», που στην ουσία πρόκειται για μια ομοιοκατάληκτη εκδοχή του «Συναξαρίου του τιμημένου Γαδάρου», ενός από τα δημοφιλέστερα λαϊκά αναγνώσματα του ελληνισμού. Το δεύτερο έργο είναι το ολιγόστιχο ποίημα «ο Κάτης και ο Μποντικός», το οποίο σώζεται σε ένα μόνο χειρόγραφο και δεν γνωρίζουμε αν τυπώθηκε ποτέ. Πρόκειται για ένα μικρό ποίημα που αποτελείται από 114 ομοιοκατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους στίχους και αφορά σε έναν απλοϊκό και απερίσκεπτο ποντικό που ξεγελιέται από έναν παμπόνηρο γάτο.

Από το 1508 όπου έχουμε το τελευταίο με ασφάλεια χρονολογημένο έργο της Πρώιμης Kρητικής λογοτεχνίας, μέχρι και την εμφάνιση των πρώτων έργων της ακμής (1570) παρατηρείται ένα δυσερμήνευτο κενό έξι δεκαετιών όσον αφορά στην επώνυμη λογοτεχνική παραγωγή. Αυτό δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη μας ότι το διάστημα αυτό ο Χάνδακας φαίνεται να έχει χάσει προσωρινά τη σημαντική του θέση στο διανθές εμπόριο. Έπειτα, ας μην ξεχνάμε οτι οι μορφωμένοι λόγιοι που θα μπορούσαν να συμβάλλουν στην πνευματική καλλιέργεια της Κρήτης, ως επί το πλείστον, δεν παρέμεναν εκεί αλλά κατέφευγαν προς τη μητρόπολη που τους πρόσφερε περισσότερες πνευματικές ευκαιρίες.

Ωστόσο, η βενετοκρατούμενη Κρήτη δεν χάνει ποτέ την στενή επαφή με την μητρόπολη Βενετία και ως εκ τούτου δεν θα μείνει ανεπηρέαστη από τις ευρύτερες εξελίξεις της Αναγέννησης στην Δυτική Ευρώπη. Έτσι, από το 1570 και εξής, η θεματολογία και η ποιότητα των έργων θα αλλάξει ριζικά και θα αρχίσουμε να βαδίζουμε πλέον στα χνάρια μιας Κρητικής Αναγέννησης (Μαρκομιχελάκη 2004,σ.280-281).

Βιβλιογραφία

Δημώδης Γραμματεία Από τον Διγενή Ακρίτη  έως την πτώση της Κρήτης. Κέντρο ελληνικής γλώσσας, Ανακτήθηκε από http://georgakas.lit.auth.gr/dimodis/
Α.Μ. Μαρκομιχελάκη, οι ποιητές του Χάνδακα (14ος -18ος αι.), Το Ηράκλειο και η περιοχή του. Διαδρομή στο χρόνο.,επιμ. Νίκος Γιγουρτάκης, 269-311. Ηράκλειο: Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας και Γενική Γραμματεία Ολυμπιακών Αγώνων., 2004.