Ένα ταξίδι στη λογοτεχνία της Κρήτης

» 2ος σταθμός: Στη λογοτεχνία της Βενετοκρατούμενης Κρήτης

Μέρος Δ

Η σπουδαία άνθηση της κρητικής λογοτεχνίας κατά την περίοδο της ακμής (1570-1620) δεν θα συνεχιστεί με την ίδια ορμή, δεδομένου ότι το τέλος της Βενετoκρατίας για την Κρήτη όλο και πλησιάζει.

Ο 17ος είναι ο τελευταίος αιώνας της βενετικής κυριαρχίας στην Κρήτη. Το καλοκαίρι του 1645 οι Τούρκοι αποβιβάστηκαν στο νησί και μέσα σε δύο μόλις χρόνια κατέλαβαν τα Χανιά και το Ρέθυμνο. Σε σύντομο χρονικό διάστημα υπέταξαν και την υπόλοιπη ύπαιθρο και από τον Μάιο του 1648 αρχίζει η μεγάλη πολιορκία του Χάνδακα. Η πανίσχυρη οχύρωση της πόλης αυτής αλλά και η γενναία αντίσταση των ολιγάριθμων και σχεδόν αβοήθητων Βενετών και Κρητικών, δυσκόλεψαν αφάνταστα τους Τούρκους, οι οποίοι μόνο μετά από εικοσιένα χρόνια, δηλαδή το 1669, κατάφεραν να υπερισχύσουν υπό την ηγεσία του πασά Κιοπρουλού Φαζίλ Αχμέτ. Η πολιορκία του Χάνδακα θεωρείται η πιο μακρόχρονη που υπήρξε ποτέ, ενώ ο κρητικός πόλεμος έχει μείνει στην ιστορία ως μια αβυσσαλέα μάχη μεταξύ Ανατολής και Δύσης, της οποίας η κατάληξη αποτελεί ορόσημο για την έναρξη της Οθωμανικής κυριαρχίας στη Μεσόγειο.

Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Χάνδακα, και ειδικά στα πρώτα χρόνια της, η ζωή στην πόλη συνεχιζόταν κανονικά, στο μέτρο του εφικτού. Έτσι, η λογοτεχνική παραγωγή και η θεατρική δραστηριότητα εξακολούθησαν να συναρπάζουν και να γοητεύουν. Ένας χαρακτηριστικός ποιητής της περιόδου αυτής είναι ο Ιωάννης-Ανδρέας Τρώιλος από το Ρέθυμνο. Ήδη πριν την κατάληψη του Ρεθύμνου από τους Τούρκους, αυτός είχε εγκατασταθεί στη Βενετία, όπου το 1647 τύπωσε την τραγωδία του «Βασιλεύς ο Ροδολίνος», που αποτελεί το εκτενέστερο έργο του κρητικού θεάτρου. Ένας εξίσου γνωστός συγγραφέας είναι ο Βενετοκρητικός Μαρκαντώνιος Φώσκολος. Το 1655 αυτός έγραψε την τελευταία γνωστή κωμωδία του κρητικού θεάτρου, τον έμμετρο πεντάπρακτο «Φορτουνάτο», που μας σώζεται σε ένα μοναδικό χειρόγραφο γραμμένο από το χέρι του ίδιου του ποιητή. (Μαρκομιχελάκη 2004, 292-296)

Η πτώση του Χάνδακα, όπως και όλα τα γεγονότα του Κρητικού Πολέμου (1645-1669) οπωσδήποτε δυσχέραιναν την ανάπτυξη της λογοτεχνικής παραγωγής στην Κρήτη άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο. Ωστόσο, αυτά τα καθοριστικά και συνάμα τόσο τραγικά γεγονότα δεν θα μπορούσαν να αφήσουν ασυγκίνητους τους ποιητές. Το 1646, όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν το Ρέθυμνο, ανάμεσα στους πρόσφυγες που έφυγαν για μια καινούρια πατρίδα βρισκόταν και ο Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής, συγγραφέας μιας εκτενούς έμμετρης χρονογραφίας για την τουρκική κατάκτηση της Κρήτης, με τίτλο «η Διήγησις διά στίχων του δεινού Κρητικού Πολέμου» ή «Κρητικός Πόλεμος» για συντομία. Ο Μαρίνος είχε αρχίσει να γράφει τον «Κρητικό Πόλεμο», όταν ο Χάνδακας παραδόθηκε στους Τούρκους. Όσον αφορά στο έργο αυτό, ο Στυλιανός Αλεξίου διαπιστώνει ότι «η Κρητική Λογοτεχνία, με τον Τζάνε, περνά από τα γραμματολογικά είδη του θεάτρου και του ερωτικού μυθιστορήματος στο ρεαλιστικό είδος του πολεμικού χρονικού, ενώ για πρώτη φορά βλέπουμε μια τραγική πραγματικότητα να καταξιώνεται μέσω της ποίησης» (Αλεξίου 2008, 17). Ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα του έργου από τον προτελευταίο μονόλογο της προσωποποιημένης Κρήτης είναι το εξής :«Κλαῖτε με, σκλάβοι, κλαῖτε με, κλαῖτε με τὴν καημένη,/κλαῖτε με ὅπου βρίσκεστε κι ὅπού ’στε ξορισμένοι,/γιατ’ ἤστεκα χαιραμένη κ’ ἤμουν ἀναπαημένη,/κ’ ἡ Βενετία μ’ ἔσκεπε ἡ ἀξιοπαινεμένη./Ὤφου, καὶ νά ’τον μπορετὸ μαντάτο γιὰ νὰ δώσου/ὅπου κι ἂν εἶναι Κρητικοὶ σήμερο νὰ τὸ γνώσου,/ὤφου, νὰ κλάψουνε δριμιά, ὤφου, νὰ θρηνιστοῦσι,/ὤφου, καὶ νά ’τον μπορετὸ σήμερο νὰ μὲ δοῦσι/ὁποὺ ὁ βιζίρης μ’ ἔπιασε κ’ ἐγλυκοφίλησέ με,/ὁπού ’μουνε Χριστιανὴ κι ὅλη μαγάρισέ με!». Μέσα στο κλίμα της βαθιάς απογοήτευσης από την καταστροφή και την υποδούλωση της πατρίδας του, ο Μαρίνος έγραψε και άλλο ένα ποίημα διαφορετικού περιεχομένου και ύφους με τίτλο «ψυχωφελή κατάνυξη». Το έργο αυτό, που αναφέρεται σε έναν διάλογο κάποιου νεκρού με τη ψυχή του, έγινε ιδιαίτερα αγαπητό στην Κρήτη ως ένα λαϊκό ανάγνωσμα με τον τίτλο «η φυλλάδα της ψυχής». (Μαρκομιχελάκη 2004, 298-299)
Ενας άλλος εξίσου γνωστός λόγιος και συγγραφέας της εποχής αυτής είναι και ο Γεράσιμος Παλλαδάς (περ. 1625-1713) από τους Σκιλλούς Πεδιάδος. Ο Παλλαδάς έφυγε από την Κρήτη μετά την άλωση και έγινε μητροπολίτης Καστοριάς και ύστερα Αδριανουπόλεως πριν ανέβει στον πατριαρχικό θρόνο της Αλεξάνδρειας. Πεθαίνει το 1710 στο Άγιο Όρος και μετά από χρόνια ανακηρύσσεται άγιος της ορθόδοξης εκκλησίας. Ανάμεσα στα θεολογικά, φιλοσοφικά, ρητορικά κείμενα του και τις επιστολές, τους ύμνους και τους λόγους που έγραψε μας παραδίδεται και ένα αξιομνημόνευτο έργο του, που αναφέρεται στην καταστροφή του 1669. Πρόκειται για το έργο «ο Θρήνος της Κρήτης», ένα ποίημα 42 στροφών γραμμένο σε ένα σπάνιο μέτρο που το καθιστά ικανό να ψαλλεί ακόμα και σε εκκλησιαστική μελωδία (σε ήχο πλάγιο β΄). Όσον αφορά στο περιεχόμενό του, το έργο περιγράφει την αστάθεια του κόσμου, την παλιά δόξα της Κρήτης, τον πολύνεκρο πόλεμο, τον εκπατρισμό και τα βάσανα των προσφύγων, καθώς και την απελπισία ορισμένων από αυτούς που γύρισαν στο νησί και βρήκαν τα πάντα αλλαγμένα. Ως ενδεικτικά αποσπάσματα του έργου παρατίθενται η 36η στροφή: «Τὲς ἐκκλη<σί>ες καὶ κτήρια,/τοὺς τάφους καὶ κοιμητήρια/τὰ μεταλλάξαν,/τὰ μεταπλάσαν/τῆς πλάνης κατοικητήρια./» και η 39η: «Μικρές ’κκλησὲς ἀπομένουσι/καὶ σταύλους τοὺς κατασταίνουσι (=μεταβάλλουν)./Κρίνε, Θεέ μου,/δημιουργέ μου,/τὰ σπίτια σου, πῶς τὰ παίζουσι!)». (Μαρκομιχελάκη 2004, 299-300).
Μετά το τέλος του Βενετοτουρκικού πολέμου και αφού η μεγαλόνησος Κρήτη πέρασε στην τουρκική κατοχή, πολλοί Κρητικοί πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στα Ενετικά Επτάνησα μεταφέροντας εκεί τη μακραίωνη πνευματική παράδοση του τόπου τους. Συνακόλουθα, τα έργα της ωριμότητας της Κρητικής λογοτεχνίας θα ασκήσουν εκεί τεράστια επίδραση και γοητεία, γεγονός που θα αποδειχθεί αργότερα μέσα από την αξιόλογη πνευματική παραγωγή της Επτανησιακής Σχολής. (Μαστροδημήτρης 2005, 139-140).

Εν τέλει, η πλούσια λογοτεχνική παράδοση της Βενετοκρατούμενης Κρήτης παρόλο που φαίνεται να σβήνει οριστικά μετά την τουρκική κατάκτηση και να μη συνεχίζεται, στην ουσία διατηρείται αναλλοίωτη στο διάβα των αιώνων και εξακολουθεί να εμπνέει, να ψυχαγωγεί και να γοητεύει ακόμα και σήμερα.

Βιβλιογραφία

Α.Μ. Μαρκομιχελάκη, Οι ποιητές του Χάνδακα (14ος -18ος αι.), Το Ηράκλειο και η περιοχή του. Διαδρομή στο χρόνο.,επιμ. Νίκος Γιγουρτάκης, 269-311. Ηράκλειο: Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας και Γενική Γραμματεία Ολυμπιακών Αγώνων., 2004.
Δημώδης Γραμματεία Από τον Διγενή Ακρίτη  έως την πτώση της Κρήτης. Κέντρο ελληνικής γλώσσας, Ανακτήθηκε από http://georgakas.lit.auth.gr/dimodis/
Π. Δ. Μαστροδημήτρης, Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλολογία, Εκδόσεις : Δόμος, Αθήνα 2005
Στυλιανός Αλεξίου, «Ο Κρητικός Πόλεμος του Μαρίνου ΤζάνεΜπουνιαλή ως λογοτέχνημα», Ο Κρητικός Πόλεμος. Από την ιστορία στη λογοτεχνία, επιμ. Στέφανος Κακλαμάνης, Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, Ηράκλειο 2008, σ. 13-20.