4ος Σταθμός : Στη λογοτεχνία της Αυτόνομης Κρήτης
Ύστερα από την ταραγμένη περίοδο της Τουρκοκρατίας στην Κρήτη, ήρθε η ώρα να μεταφερθούμε σε μια μεταβατική περίοδο για την κρητική ιστορία, στην περίοδο της Aυτονομίας (1898-1913).
Το 1898, μετά από χρόνια σκληρών αγώνων και ύστερα από την παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων (Βρετανία, Γαλλία, Ιταλία και Ρωσία), οι Τουρκικές δυνάμεις θα εκδιωχθούν από το νησί και στις 9 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους ο πρίγκιπας Γεώργιος θα διοριστεί ως Ύπατος Αρμοστής των Μεγάλων Δυνάμεων στην Κρήτη. Οι Κρητικοί θα τον υποδεχτούν μέσα σε κλίμα πανηγυρισμού και ενθουσιασμού, θεωρώντας ότι η ένωση με την Ελλάδα όλο και πλησιάζει. Αρχικά, όμως η επιθυμία τους αυτή δεν φαίνεται να πραγματοποιείται και η Κρήτη, αν και αυτόνομη, θα εξακολουθήσει να βρίσκεται υπό την Οθωμανική επικυριαρχία και την επίβλεψη των μεγάλων δυνάμεων. Η αδυναμία του Ύπατου Αρμοστή να συντελέσει στην προώθηση της ενωτικής προσπάθειας, αλλά και η αυταρχική του διοίκηση, προκάλεσε γρήγορα την αντίδραση των Κρητικών, οι οποίοι ένθερμα συμμετείχαν το 1905 στην «Επανάσταση του Θερίσου» επικεφαλής της οποίας ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Παρόλο που η επανάσταση αυτή δεν κράτησε πολύ, η υποστήριξη προς τον Βενιζέλο ήταν τόσο ισχυρή, ώστε ο Πρίγκιπας Γεώργιος που είχε έρθει σε ευθεία αντιπαράθεση μαζί του, αναγκάστηκε να παραιτηθεί. Ως νέος Αρμοστής ορίστηκε ο Αλέξανδρος Ζαΐμης αλλά και πάλι το Κρητικό Ζήτημα φαίνεται να παραμένει άλυτο.
Οι Κρητικοί όμως δεν υποχωρούν και έτσι τον Σεπτέμβριο του 1908 καταργούν την Αρμοστεία και κηρύσσουν την ένωσή τους με την Ελλάδα. Τα πράγματα σταδιακά θα βαδίσουν προς την ένωση, όταν τα στρατεύματα των Μεγάλων Δυνάμεων θα αποχωρήσουν πλήρως από την Κρήτη (το 1909) και όταν οι Κρήτες αντιπρόσωποι θα γίνουν δεκτοί στην Ελληνική Βουλή (τον Οκτώβρη του 1912). Στη συνέχεια, τον Μάιο του 1913, ο Σουλτάνος Μοχάμεντ ΙΙ θα παραιτηθεί πλήρως από τα δικαιώματά του στο νησί. Έτσι, η Ένωση θα πραγματοποιηθεί και τυπικά στις 1 Δεκεμβρίου του 1913 με την έπαρση της ελληνικής σημαίας στο Κάστρο του Φιρκά στα Χανιά, ενώπιον του Βενιζέλου και του Βασιλιά Κωνσταντίνου.
Όσον αφορά στην πνευματική καλλιέργεια του ταλαιπωρημένου και πρώην σκλαβωμένου πληθυσμού, ήδη από την περίοδο της αυτονομίας θα δημιουργηθούν οι κατάλληλες προυποθέσεις για την πνευματική ανόρθωση της Κρήτης. Με το πρώτο κιόλας κρητικό Σύνταγμα (16 Απριλίου 1899) καθιερώθηκε η υποχρεωτική και δωρεάν εκπαίδευση και για τα δύο φύλα. Έπειτα κατά την περίοδο αυτή, ιδρύονται βιβλιοθήκες και παρατηρείται μια αξιόλογη πνευματική κίνηση στην Κρήτη. Ωστόσο, το σημαντικότερο πνευματικό γεγονός είναι οι ανασκαφές των μινωικών κέντρων και η αποκάλυψη του μινωικού πολιτισμού.
Παρά τις σπουδαίες αυτές πνευματικές εξελίξεις που έφεραν την Κρήτη στο επίκεντρο του παγκόσμιου πνευματικού ενδιαφέροντος, και παρά τη βελτίωση του μορφωτικού επιπέδου, η Κρήτη κατά την περίοδο αυτή δεν έχει να μας παρουσιάσει συνολικά μια ιδιαίτερη λογοτεχνία. Όμως, εκείνη την εποχή είναι που δραστηριοποιείται ένας σπουδαίος και αξιομνημόνευτος Κρητικός λογοτέχνης, ο απαράμιλλος ηθογράφος μας και ο «Πατέρας» του ελληνικού χρονογραφήματος, ο Ιωάννης Κονδυλάκης.
Ο Ιωάννης Δ. Κονδυλάκης, ένας από τους πλέον αξιόλογους νεοέλληνες λογοτέχνες, γεννήθηκε το 1861 (κατ’ άλλες πηγές, το 1862) στη Βιάννο, κεφαλοχώρι της Περιφερειακής Ενότητας Ηρακλείου. Υπήρξε γόνος γνωστής οικογένειας του νησιού, πολλά μέλη της οποίας έλαβαν μέρος στις κρητικές επαναστάσεις. Σε ηλικία πέντε ετών κατέφυγε ως πρόσφυγας με την οικογένειά του στον Πειραιά και δύο χρόνια αργότερα επέστρεψε στη γενέτειρά του, όπου έμαθε τα πρώτα του γράμματα. Ξεκινά τις γυμνασιακές του σπουδές στο Ηράκλειο και τις συνεχίζει στη Βαρβάκειο Σχολή στην Αθήνα, αλλά το 1877 τις διακόπτει για να πάει στην Κρήτη, προκειμένου να συμμετάσχει στην επανάσταση. Σε ηλικία είκοσι ενός ετών, το 1883, επιστρέφει στην Αθήνα και στη Βαρβάκειο.Το 1884 γυρίζει πάλι στην Κρήτη και καταλήγει στα Χανιά, όπου ασκεί για λίγο το επάγγελμα του δασκάλου. Ωστόσο, τα πατριωτικά του άρθρα ξεσηκώνουν τόσο την αντίδραση των τουρκικών Αρχών, ώστε το 1889 αναγκάζεται να επιστρέψει οριστικά στην Αθήνα, όπου θα εγκατασταθεί πια μόνιμα συνεχίζοντας τη δημοσιογραφική του σταδιοδρομία στις αθηναϊκές εφημερίδες για είκοσι σχεδόν συνεχόμενα χρόνια, μέχρι το 1919. Το 1920 προσβλήθηκε από ημιπληγία και στις 25 Ιουλίου αφήνει την τελευταία του πνοή σε νοσοκομείο του Ηρακλείου σε ηλικία 59 ετών.
Εμφανίσθηκε στην λογοτεχνία το 1884, όταν κυκλοφόρησε η πρώτη του συλλογή διηγημάτων. Αμέσως μετά το 1892 δημοσιεύει σε συνέχειες στην εφημερίδα τον περίφημο «Πατούχα». Πρόκειται για ένα ηθογραφικό διήγημα που με το καταλυτικό του χιούμορ, την ψυχογραφική του δεινότητα και το υποδειγματικά λιτό και ανεπανάληπτο ύφος του, ανάγεται σε ένα από τα απολαυστικότερα «κλασικά» έργα της νεοελληνικής πεζογραφίας και αδιαμφισβήτητα θεωρείται το αποκορύφωμα της λογοτεχνίας του Κονδυλάκη. Η πλοκή του έχει ως εξής: ο έφηβος Μανώλης, που λόγω της ιδιαίτερης σωματικής του διάπλασης αποκτά το παρατσούκλι «Πατούχας», από μικρό παιδί, καθως «δεν έπαιρνε από γράμματα» και υπέφερε από τις τιμωρίες και τον ξυλοδαρμό του δασκάλου, αποφασίζει να δραπετεύσει από το σχολείο και να ζήσει απομονομένος στη στάνη του πατέρα του, εκεί όπου ένιωθε ευτυχισμένος. Ο χρόνος, ωστόσο, περνά και ο νεαρός μεγαλώνει με αποτέλεσμα κάποια στιγμή να αφυπνιστεί μέσα του και ο ερωτικός πόθος. Το γεγονός αυτό τον παρακινεί, χωρίς καν να το συνειδητοποιεί, να επιστρέψει στο χωριό. Ο νεαρός βοσκός με τις αχαλίνωτες ορμές, με την παιδική του αγνότητα και αθωότητα αλλά και με την επινοητικότητα του αγριμιού, αντιμέτωπος με το δράμα της κοινωνικής προσαρμογής, επαναστατεί και αντιδρά με πλήθος «κουζουλάδες». Ακολουθούν και άλλα σπουδαία έργα του Κονδυλάκη όπως είναι «Οι Άθλιοι των Αθηνών», που εκδίδεται το 1894, «Η ολοκαύτωσις του Αρκαδίου» που εκδίδεται το 1909 και «η Πρώτη Αγάπη» που εκδίδεται το 1919.
ο Κονδυλάκης εκτός από σημαντικότατος λογοτέχνης, πεζογράφος και ηθογράφος, υπήρξε ένας γνήσιος Κρητικός. Ως σπουδαίος ψυχογράφος και λαογράφος σκιαγραφεί με κάθε λεπτομέρεια τη ψυχοσύνθεση και τον πολιτισμό των Κρητικών, δίνοντας παράλληλα και τo ιστορικό πλαίσιο της εποχής του. Έτσι, το έργο του με έναν ξεχωριστό τρόπο αποτυπώνει την πολιτιστική κι εθνική μας ταυτότητα, τις παραδόσεις μας και τη λεβεντιά της Κρήτης. Μάλιστα, μας παραδίδεται από αυτόν και μια χειρόγραφη λαογραφική συλλογή που αποτελεί μια προσπάθειά του να αποθησαυρίσει τα ακούσματά του από τη λαϊκή προφορική παράδοση του τόπου του.
Ο Κονδυλάκης με το παιγνιώδες ύφος του και την άκακη ειρωνεία του, με την απλότητα στη σκέψη του και στον τρόπο έκφρασης του, κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον των αναγνωστών του ακόμα και σήμερα. Τέλος, με το πολυσχιδές και αξιόλογο έργο του άνοιξε νέους ορίζοντες και έτσι οδήγησε τις μεταγενέστερες γενιές σε επιτυχημένες πορείες.
Βιβλιογραφία
Θ. Δετοράκης, Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 1990.
Αρχείο εφημερίδας Πατρίς, Σπάνιες στιγμές του Ιωάννη Κονδυλάκη μέσα από τον φωτογραφικό φακό. Oι φωτογραφίες της Ιστορίας, Εκδόσεις Μυκωνιάτη 1998. (https://archive.patris.gr/articles/205793/136535)
Α. Μιχελογιαννάκη-Καραβελάκη, Ιωάννης Κονδυλάκης, ένας Διαβάτης της ζωής, Αρχείο εφημερίδας Πατρίς, 2011.
