Στη λογοτεχνία της Γαλάτειας Καζαντζάκη και της Έλλης Αλεξίου
Ήρθε η ώρα να ταξιδέψουμε στον 20ο αι., κατά τον οποίο δραστηριοποιήθηκαν η Γαλάτεια Καζαντζάκη και η Έλλη Αλεξίου, δύο σπουδαίες λογοτέχνιδες από την Κρήτη με ένα εξαιρετικό λογοτεχνικό έργο και μια τεράστια προσφορά στο κοινωνικό σύνολο.
Ας ξεκινήσουμε με τη Γαλάτεια Καζαντζάκη (Αλεξίου, φωτ. 1), η οποία γεννήθηκε στο Ηράκλειο το 1881 και ήταν η πρωτότοκη κόρη του τυπογράφου και εκδότη Στυλιανού Αλεξίου. Μαζί με την αδελφή της την Έλλη και τον αδελφό της, τον ποιητή Λευτέρη Αλεξίου, μυήθηκε στον χώρο των γραμμάτων από νεαρή ηλικία. Σπούδασε σε γαλλικό ιδιωτικό σχολείο και από το 1906 άρχισε να δημοσιεύει ποιήματα και μεταφράσεις. Το 1911 παντρεύτηκε τον Νίκο Καζαντζάκη και μαζί δημοσίευσαν αρκετά έργα. Όμως ο γάμος τους δεν έμελλε να κρατήσει πολύ, καθώς το 1926 πήραν διαζύγιο. Παρά τον χωρισμό τους, η Γαλάτεια θα διατηρήσει το επώνυμο Καζαντζάκη και με αυτό θα συνεχίσει τη συγγραφική της πορεία, ακόμα και μετά τον δεύτερο γάμο της με τον αριστερό διανοούμενο, ποιητή και κριτικό Μάρκο Αυγέρη. Η Γαλάτεια με τις ριζοσπαστικές και φεμινιστικές της απόψεις ανήκε στον χώρο της Αριστεράς και έτσι έλαβε ενεργή συμμετοχή στην Εργατική Βοήθεια του ΚΚΕ και στο περιοδικό «Πρωτοπόροι». Ωστόσο, κατά τη δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά, το 1938, την συνέλαβε το δικτατορικό καθεστώς και της στέρησε το δικαίωμα να «δημοσιεύει ενυπόγραφα». Η Γαλάτεια πέθανε το 1962 στην Αθήνα σε ηλικία 81 ετών, έπειτα από αυτοκινητιστικό δυστύχημα.
Όσον αφορά στη λογοτεχνική της παραγωγή, η Γαλάτεια ασχολήθηκε με όλα τα είδη του γραπτού λόγου: διήγημα, μυθιστόρημα, ποίηση, πεζογραφία, μετάφραση κ.α.Το έργο της κινήθηκε σε πολλούς χώρους της λογοτεχνίας. Ξεκίνησε από τον χώρο του αισθητισμού και συνέχισε με την ηθογραφία, την αντιστασιακή πεζογραφία, και τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Πρωτοεμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα με το πεζογράφημα «Δικταίον Άντρον» στο περιοδικό «Πινακοθήκη» το 1906, αλλά έγινε ευρύτερα γνωστή με τη δημοσίευση του πρώτου της μυθιστορήματος «Ridi Pagliacco» (Γέλα Παλιάτσο) στο περιοδικό «Νουμάς» το 1909. Σε αυτό το αρκετά τολμηρό για την εποχή του έργο, η Ρίτα που είναι ερωτευμένη με τον Λώρη, τον σπρώχνει στην αγκαλιά άλλων γυναικών για να δοκιμάσει την αντοχή της και την υπερηφάνειά της. Μπορεί να πληγώνεται, αλλά δεν λυγίζει ή τουλάχιστον δεν δείχνει να λυγίζει. Εξίσου χαρακτηριστικό έργο της είναι το μυθιστόρημα «Γυναίκες» που δημοσιεύεται το 1933. Πρόκειται για ένα έργο που φανερώνει τη θέση της γυναίκας εκείνη την εποχή, τις δυσκολίες που αυτή αντιμετωπίζει ακόμα και τις εν δυνάμει σκέψεις της. Το 1953 εξέδωσε τις «Κρίσιμες στιγμές»μια από τις ωραιότερες συλλογές διηγημάτων της μεταπολεμικής πεζογραφίας, που ακόμα και σήμερα συγκλονίζει με την ευαισθησία και τη διαχρονικότητα των θεμάτων που προσεγγίζει. Ειδικότερα σε αυτό το βιβλίο θα συναντήσουμε ανθρώπους που παλεύουν για ένα καλύτερο μέλλον, όπως τις πληγωμένες αλλά αξιοπρεπείς γυναίκες, τους αποκλεισμένους και απόκληρους του αστικού χώρου και τους πνευματικούς ανθρώπους που δεν υποδύονται αλλά επωμίζονται τον ρόλο τους. Η Γαλάτεια με το τεράστιο και πολυποίκιλο έργο της υπήρξε από τις σημαντικότερες λογοτέχνιδες της εποχής της και από πολλούς σήμερα θεωρείται ως η πρώτη Ελληνίδα σοσιαλίστρια συγγραφέας.
Η Έλλη Αλεξίου (φωτ. 2), αδελφή της Γαλάτειας, γεννήθηκε στις 22 Μαΐου του 1894 στο Ηράκλειο. Σπούδασε στο Διδασκαλείο Ηρακλείου και για έξι χρόνια υπηρέτησε ως δασκάλα στο Γ’ Χριστιανικό Παρθεναγωγείο και στη “Στέγη Μικρών Αδελφών”. Το 1920 μετά το γάμο της με τον πεζογράφο Βασίλη Δασκαλάκη εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και ακολούθησε σπουδές Παιδαγωγικών και Φιλολογίας. Στη συνέχεια διορίζεται καθηγήτρια Μέσης Εκπαίδευσης διδάσκοντας επί 19 χρόνια. Στο μεταξύ το 1928 οδηγείται στο ΚΚΕ και θα παραμείνει εκεί μέχρι το τέλος της. Ανήσυχη και ελεύθερη φύση, αν και νεαρή κοπέλα, τολμά να προσεγγίσει ένα λογοτεχνικό στέκι της εποχής, το καφενεδάκι στη «Δεξαμενή», στο Κολωνάκι όπου θα γνωριστεί με σπουδαίους πνευματικούς ανθρώπους της εποχής, όπως τον Καρκαβίτσα, τον Κ. Θεοτόκη, τον Ι. Κονδυλάκη, ιδίως τον Βάρναλη κ.α. Κατά τη διάρκεια του πολέμου και της κατοχής θα μείνει στην Καλλιθέα στην Αθήνα όπου θα αναλάβει τα σχολικά συσσίτια έως το 1945 παράλληλα με τη συμμετοχή της στο «EAM Λογοτεχνών». Το 1945 φεύγει για σπουδές στο Παρίσι ως υπότροφος της γαλλικής κυβέρνησης και παρακολουθεί στη Σορβόνη μαθήματα ιστορίας και φωνητικής. Με βάση ένα βούλευμα που είχε εκδοθεί το 1952 εναντίον της, το 1966, αφού ήδη είχε επιστρέψει στην Ελλάδα, συλλαμβάνεται, κρατείται στις Φυλακές «Αβέρωφ» και δικάζεται για «αντεθνική δράση και προπαγάνδα». Όμως, ύστερα από την αντίδραση της κοινής γνώμης, απαλλάσσεται από την κατηγορία αυτή. Με την επιβολή της δικτατορίας του 1967 απαγορεύεται η κυκλοφορία των βιβλίων της και διατάσσεται να ζει υπό περιορισμό στο διαμέρισμά της. Βέβαια, αυτό δε σημαίνει ότι θα τη σταματήσει από την πολυποίκιλη λογοτεχνική, εκπαιδευτική και πολιτική της δράση. Συνολικά, εργάστηκε στην εκπαίδευση, σε Ελλάδα και εξωτερικό, για 42 χρόνια και δεδομένης της τεράστιας συμβολής της στον παιδαγωγικό χώρο, αποκαλείται συχνά και ως «η δασκάλα του λαού». Φεύγει από τη ζωή στις 28 Σεπτεμβρίου του 1988 σε ηλικία 94 ετών.
Παράλληλα με τις ποικίλες δράσεις της και παρά την έντονη, γεμάτη ανατροπές και πολυάσχολη ζωή της, η Έλλη Αλεξίου μας αφήνει ένα τεράστιο, σπουδαίο και πολυποίκιλο συγγραφικό έργο. Η πρώτη της συλλογή με τίτλο «Σκληροί αγώνες για μικρή ζωή» εκδίδεται το 1931 και αφορά στις εμπειρίες της από τότε που εργαζόταν σε ένα φτωχό επαρχιακό σχολείο της Κρήτης. Ειδικότερα, περιλαμβάνει διηγήματα εμπνευσμένα από ιστορίες μαθητών της, που ζουν μέσα στη στέρηση και την ανέχεια, που βιώνουν την εγκατάλειψη, τον πόλεμο και την προσφυγιά. Το 1934 εκδίδει το «Γ” Xριστιανικόν Παρθεναγωγείoν», ένα μυθιστόρημα πάλι εμπνευσμένο από τα βιώματά της, που αναφέρεται σε μια νέα δασκάλα η οποία θα επιδείξει ένα ειλικρινές ενδιαφέρον προς τις φτωχές μαθήτριές της. Ξεχωριστή θέση στο έργο της κατέχουν και τα παιδικά βιβλία με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα το βιβλίο «Χοντρούλης και Πηδηχτή» που έλαβε και Βραβείο από την Αρχαιολογική Εταιρεία. Θα ακολουθήσουν και άλλα σπουδαία μυθιστορήματα της Έλλης όπως το «Λούμπεν», ένα έργο άμεσα επηρεασμένο από την προσωπική της ζωή και το «Παραπόταμοι», ένα μυθιστόρημα που πραγματεύεται την ηρωική δράση μιας συνοικίας στα χρόνια της κατοχής. Τέλος, το 1966 έγραψε και τη βιογραφία του στενού της φίλου Nίκου Kαζαντζάκη με τίτλο «Για να γίνει μεγάλος». Ας μην ξεχνάμε βέβαια ότι τα παραπάνω έργα αποτελούν μόνο ένα μέρος από τη μεγάλη λογοτεχνική παραγωγή της Έλλης Αλεξίου.
Ολοκληρώνοντας αυτό το σύντομο αφιέρωμα, αξίζει να σημειωθεί ότι τόσο η μαχητική και δραστήρια συγγραφέας Γαλάτεια Καζαντζάκη όσο και η μεγάλη λογοτέχνης και εκπαιδευτικός Έλλη Αλεξίου, υπήρξαν δύο σπουδαίες γυναίκες διανοούμενες του 20ου αι.. Μπορεί να μην γνώρισαν την αίγλη και το κύρος του Καζαντζάκη και των άλλων σπουδαίων λογοτεχνών, όμως το εξαιρετικό λογοτεχνικό τους ταλέντο και η αξιοσημείωτη κοινωνική προσφορά τους είναι αδιαμφισβήτητα και θα αποτελούν πάντοτε φωτεινά παραδείγματα για όλους μας.
*Η Νεκταρία Μποτωνάκη
είναι φοιτήτρια στο Tμήμα Φιλολογίας
του Πανεπιστημίου Κρήτης, πρακτικά ασκούμενη στα “Χανιώτικα νέα”.
Βιβλιογραφία
Στέφανος Χρ. Λαμπίκης, «Το ημερολόγιο της Έλλης Αλεξίου», 2015. Ανακτήθηκε από: https://www.academia.edu/10126273/%CE%A4%CE%9F_
Εκδόσεις Καζαντζάκη, «Η πρώτη σύζυγος, Γαλάτεια Αλεξίου», Ανακτήθηκε από: http://www.kazantzakispublications.org/gr/kazantzakis7.php
Γαλάτεια Καζαντζάκη – Εποχές και Συγγραφείς, Αρχείο της ΕΡΤ, Ανακτήθηκε από: https://www.youtube.com/watch?v=RocqrbXmF4o
