5ος Σταθμός: Στη λογοτεχνία του Νίκου Καζαντζάκη
Αδιαμφισβήτητα μια από τις σπουδαιότερες και πιο εμβληματικές προσωπικότητες που γέννησε η Κρήτη είναι ο Νίκος Καζαντζάκης, ένας εξαιρετικά μορφωμένος και πολυταξιδεμένος συγγραφέας που μας παραδίδει ένα ογκώδες και πολυδιάστατο έργο ευρύτερης διάδοσης και επιρροής.
Aς ξεκινήσουμε με κάποια βιογραφικά του στοιχεία, αρκετά διαφωτιστικά για τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έζησε και έγραψε. Ο Ν. Καζαντζάκης γεννήθηκε το 1883 στην τουρκοκρατούμενη πόλη του Ηρακλείου. Εκεί μαθαίνει τα πρώτα του γράμματα αλλά η Επανάσταση του 1897 τον αναγκάζει να φύγει από την Κρήτη. Από το 1902-6 ο Καζαντζάκης σπουδάζει νομική στην Αθήνα και από το 1907-9 στο Παρίσι. Ως φοιτητής ήρθε σε επαφή και επηρεάστηκε από τον Γερμανό φιλόσοφο Νίτσε και αργότερα από τον Γάλλο φιλόσοφο Μπεργκσόν, δύο σημαντικότατους φιλοσόφους της εποχής του, που καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό τις αντιλήψεις του και τον χαρακτήρα του έργου του. Το 1911 παντρεύεται με τη Γαλάτεια Αλεξίου και το 1914 γνωρίζεται και συνάπτει στενή φιλία με τον Άγγελο Σικελιανό με τον οποίο περιοδεύουν στο Άγιο Όρος και αλλού. Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, απογοητευμένος από την πολιτική και ιδεολογική κατάσταση της Ελλάδας, φεύγει για τη Δυτική Ευρώπη. Στο Βερολίνο, όπου θα βρεθεί εκείνο το διάστημα, θα ζήσει από κοντά την εξαθλίωση και τις κοινωνικές αναταραχές μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου (1914-1918). Με μια παρέα Εβραίων φίλων του προσχωρεί στην Κουμουνιστική ιδεολογία και έτσι τα επόμενα χρόνια (1925-29) επιχειρεί τρία ταξίδια στη Ρωσία.
Ακολουθούν πολλά ακόμα ταξίδια του Καζαντζάκη στη Γαλλία, την Ισπανία, την Ιαπωνία αλλά και την Κίνα. To 1939 επιστρέφει στην Αίγινα όπου θα παραμείνει όλο τον καιρό του πολέμου και της Κατοχής. Το 1945 αφού είχε χωρίσει με την Γαλάτεια (ήδη από το 1927), παντρεύτηκε με την Ελένη Σαμίου η οποία έμεινε πιστή συντρόφισσα και συνοδοιπόρος του μέχρι και το τέλος της ζωής του. Από το 1948 μένει πια μόνιμα στην Antibes της μεσημβρινής Γαλλίας. Το 1957 άρρωστος πια φτάνει στην Κοπεγχάγη και από εκεί στην πανεπιστημιακή κλινική του Freiburg της Γερμανίας, όπου και πεθαίνει στις 26 Οκτωβρίου του ίδιου χρόνου σε ηλικία 74 ετών. Οι Κρητικοί συμπολίτες του τον τίμησαν και τον έθαψαν σ΄ έναν προμαχώνα των βενετσιάνικων τειχών του Ηρακλείου. (Πολίτης 1991, 269-279)
Ο Ν. Καζαντζάκης παρά τους πολέμους και τις κακουχίες, παρά τις ραγδαίες αλλαγές και τις αναπάντεχες ανατροπές της εποχής του, έγραφε αδιάλειπτα και ασχολήθηκε με όλα τα είδη λόγου. Πρόκειται για μια μεγάλη και πολυσχιδή προσωπικότητα, για έναν σημαντικό φιλόσοφο, ποιητή, δραματουργό, αλλά και για έναν σπουδαίο κριτικό, μεταφραστή, δημοσιογράφο και πολιτικό. Ήδη από τα φοιτητικά του χρόνια επιδίδεται στη συγγραφή, και έτσι μέχρι τον θάνατο του θα συγκεντρώσει μια τεράστια λογοτεχνική παραγωγή, από την οποία εμείς θα σταθούμε ενδεικτικά σε μερικά από τα πιο αξιόλογα έργα του.
Ένα από αυτά είναι η «Οδύσσεια», έργο μεγαλόπνοο που εκτείνεται σε 24 ραψωδίες και σε 33.333 δεκαπεντασύλλαβους ιαμβικούς στίχους. Η «Οδύσσεια» του Καζαντζάκη που μεταπλάθει όλη του τη μεταφυσική αγωνία και την κοσμοθεωρία του, αφορά σε έναν ξεριζωμένο και κοσμογυρισμένο Οδυσσέα που ασφυκτιώντας στα στενά όρια της πατρίδας του, θα ξεκινήσει και πάλι μια νέα περιπλάνηση. Πηγαίνει πρώτα στη Σπάρτη, όπου κλέβει την Ελένη, ύστερα στην Κρήτη, όπου μια συνωμοσία εκθρονίζει τον βασιλιά και μετά στην Αίγυπτο. Σε ένα βουνό χτίζει την Πολιτεία (Ουτοπία του), που καταστρέφεται, και έπειτα ο ήρωας φτάνει στην «πλέρια λευτεριά». Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του θα συναντηθεί με τον Μαναγή (προσωποποίηση του Βούδα), τον Καπετάν Ένα (Δον Κιχώτη) και έναν απάρθενο ψαρά (τον Χριστό). Στο τέλος αρμενίζει για το Νότιο Πόλο, όπου τον βρίσκει ο θάνατος και η εξαΰλωση. (Πολίτης 1991, 273-274)
Μια σύντομη αναφορά αξίζει να γίνει και στη πεντάτομη σειρά «Ταξιδεύοντας» όπου ο Καζαντζάκης αποτυπώνει τις εντυπώσεις του από τα διάφορα ταξίδια του.
Το αποκορύφωμα της τέχνης του όμως βρίσκεται στα μυθιστορήματά του, τα οποία κυρίως γράφει από το 1946 και μετά. Το πιο δημοφιλές από αυτά είναι το έργο «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» που εκδίδεται το 1946. Ο Καζαντζάκης εδώ μυθοποιεί ένα πραγματικό πρόσωπο, τον Γιώργο Ζορμπά, με τον οποίο είχε συνεργαστεί σε μια επιχείρηση μεταλλείων στη Μάνη το 1916-17. Η δράση τοποθετείται στην Κρήτη όπου ο αφηγητής με τον Ζορμπά προσπαθούν να εγκαταστήσουν λιγνιτωρυχείο. Στο μεταξύ, ο αφηγητής δεν ενδιαφέρεται για κέρδη και επιχειρήσεις, αλλά αναζητεί απαντήσεις στα φιλοσοφικά ερωτήματα που τον ταλανίζουν, γεγονός που αποτελεί και τον κεντρικό πυρήνα του έργου. Ο Ζορμπάς, ένας πρωτόγονος λαϊκός τύπος με την απλή λογική και την πείρα του πολυτάραχου βίου του, δείχνει ότι οι απαντήσεις αυτές, αν υπάρχουν, δε βρίσκονται στα βιβλία αλλά μέσα στην αυθεντική ζωή, αυτή που την ζει κανείς με πάθος, λυτρωμένος από ελπίδες και προσδοκίες. (Μουσείο Καζαντζάκη 1983, Μυθιστόρημα/βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά).
Το 1948 εκδίδεται το εκπληκτικό μυθιστόρημα «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» και λίγο αργότερα ακολουθεί ο «Καπετάν Μιχάλης» ένα από τα πιο σημαντικά και δημοφιλή μυθιστορήματα, που μας μεταφέρει στις παιδικές μνήμες του Καζαντζάκη και συγκεκριμένα στην Κρητική Επανάσταση του 1889. Ο κεντρικός ήρωας του έργου, ο καπετάν Μιχάλης, ένας άγριος και ανυπότακτος πολεμιστής, έχει ορκιστεί να είναι μαυροντυμένος, αξύριστος και αγέλαστος μέχρι να ελευθερωθεί η Κρήτη. Όταν όμως συναντά την Εμινέ, τη γυναίκα του αδελφοποιτού του, του Νουρήμπεη, τον κυριεύει «ένας δαίμονας» και παρά τις προσπάθειές του δεν καταφέρνει να τη βγάλει από το μυαλό του. Το 1951 εκδίδεται το αρκετά τολμηρό και ανατρεπτικό μυθιστόρημα «Ο Τελευταίος Πειρασμός», που αφορά σε μια εναλλακτική αφήγηση της ιστορίας του Ιησού, εστιασμένη στα τελευταία χρόνια της ζωής του.
Το τελευταίο έργο του Καζαντζάκη με τίτλο «Αναφορά στο Γκρέκο», δημοσιεύεται μετά τον θάνατό του το 1961 και είναι ένα είδος ποιητικής αυτοβιογραφίας. Μέσω αυτού ο συγγραφέας μας αναδεικνύει την πνευματική του πορεία, και όλες του τις επιρροές από τις θεωρίες και τα φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής του. Έτσι, παράλληλα με την εξαιρετική λογοτεχνικότητά του, το έργο παρέχει και ένα πλήθος πληροφοριών απαραίτητων για κάθε ερμηνευτή του καζαντζακικού έργου.
Όσον αφορά συνολικά στο πολύτιμο έργο του, αυτό μεταφράστηκε σε πολλές ξένες γλώσσες και ο Καζαντζάκης βραβεύτηκε αρκετές φορές. Μάλιστα, ο σπουδαιότατος αυτός λογοτέχνης προτάθηκε 9 χρονιές και ως υποψήφιος για το βραβείο Νόμπελ, αλλά τελικά δεν του αποδόθηκε ποτέ, δεδομένων των αρνητικών κριτικών που έλαβε κυρίως από τους συντηρητικούς κύκλους της εποχής του.
Ολοκληρώνοντας αυτή την πολύ ενδεικτική και σύντομη αναφορά, μονάχα ένα άρωμα μπορούμε να πάρουμε από την πολυσχιδή προσωπικότητα και το τεράστιο έργο αυτού του σπουδαίου λογοτέχνη μας. Εξάλλου όσες σελίδες και αν γράψει κανείς για τη ζωή, το έργο και τις πνευματικές αναζητήσεις του Καζαντζάκη, δεν θα μπορέσει να αποδώσει επαρκώς την πολύπλευρη αξία της τεράστιας παραγωγικής δραστηριότητάς του και την πολύτιμη συμβολή του στην ελληνική αλλά και την παγκόσμια διανόηση και λογοτεχνία.
Βιβλιογραφία
Λίνος Πολίτης. Ιστορία της Νεοελληνικής λογοτεχνίας. Μορφωτικό ίδρυμα εθνικής τραπέζης, Αθήνα 1991.
Νικολάκη-Αποστολοπούλου Αναστασία, Αφιέρωμα στο Νίκο Καζαντζάκη: 60 χρόνια από το θάνατό του,e-Περιοδικό, 2017,
Ανακτήθηκε από:http://my.aegean.gr/web/article3209.html
Μουσείο Καζαντζάκη 1983, Η ζωή και το έργο, Ανακτήθηκε από: https://www.kazantzaki.gr/gr/life-and-work
