Ένα ταξίδι στη λογοτεχνία της Κρήτης

Μια από τις μεγαλύτερες μορφές των γραμμάτων του 20ου αι., με ένα σπουδαίο έργο υψηλής λογοτεχνικής αλλά και ιστορικής αξίας, είναι ο Κρητικός Παντελής Πρεβελάκης, ένας από τους σημαντικότερους πεζογράφους της Γενιάς του 1930.
Ο συγγραφέας αυτός γεννήθηκε στο Ρέθυμνο το 1909 κι ήταν δευτερότοκος γιος του Γιώργου και της Ειρήνης Πρεβελάκη. Πολλοί από τους προγόνους του ήταν σημαντικές προσωπικότητες της Κρήτης, ιερωμένοι, αγιογράφοι, δάσκαλοι, αγωνιστές του 1821, και οπλαρχηγοί στις εξεγέρσεις των Κρητικών. O Πρεβελάκης αφού ολοκλήρωσε τη γυμνασιακή του εκπαίδευση στο Ρέθυμνο, στη συνέχεια πηγαίνει για ανώτατες σπουδές στη Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών και από εκεί στη Σχολή Γραμμάτων («Facultedés Lettres») του Πανεπιστημίου του Παρισιού και στο Ινστιτούτο Τέχνης και Αρχαιολογίας. Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του, θα αφοσιωθεί στην πνευματική και πολιτιστική δραστηριότητά του, ενώ αργότερα και στην ακαδημαϊκή διδασκαλία του, καθώς το 1938 θα διοριστεί καθηγητής στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου και ένα χρόνο αργότερα στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Όταν αρχίζει η Κατοχή της χώρας από τους Γερμανούς, σταματάει να εκδίδει έργα του και αφοσιώνεται κυρίως στη συγγραφή των πιο επιτυχημένων μυθιστορημάτων του, τα οποία μετά τον πόλεμο θα εκδοθούν. Tο 1967 και καθ’ όλη τη διάρκεια της δικτατορίας, ο Πρεβελάκης θα απομακρυνθεί από τα κοινά σταματώντας να δημοσιεύει κείμενά του και απορρίπτοντας τις τιμητικές θέσεις και τις διακρίσεις που θα του προσφέρει το δικτατορικό καθεστώς. Για τη σημαντικότατη προσφορά του στον ελληνικό πολιτισμό, το 1977 θα τιμηθεί με το βραβείο «Αριστείο Γραμμάτων» της Ακαδημίας Αθηνών και με τη θέση του τακτικού μέλους της ίδιας της Ακαδημίας, στην «Τάξη των Γραμμάτων και των Τεχνών». Λόγω του σημαντικού έργου του και της τεράστιας προσφοράς του, ο Πρεβελάκης έλαβε και άλλες τιμητικές διακρίσεις και αρκετά κρατικά ακόμα και διεθνή βραβεία. Πέθανε στο σπίτι του στην Εκάλη της Αττικής, στις 15 Μαρτίου του 1986, σε ηλικία 77 ετών.
Εστιάζοντας στη συγγραφική δραστηριότητα του Πρεβελάκη, θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτός καλλιέργησε όλα σχεδόν τα είδη της λογοτεχνίας. Ειδικότερα, ασχολήθηκε με πεζά, ποιητικά, θεατρικά έργα αλλά και μεταφράσεις, δοκίμια ακόμα και επιστημονικά συγγράμματα. Εκτός από το αξιόλογο αυτό έργο, μας παραδίδει και τον πιο έγκυρο σχολιασμό για τη ζωή και το έργο του στενού του φίλου, Νίκου Καζαντζάκη.
Στη λογοτεχνία πρωτοεμφανίστηκε ως ποιητής, το 1928, με το επύλλιο «Στρατιώτες», ένα έργο που αναφέρεται στους Κρητικούς στρατιώτες που πολέμησαν στη Μικρασιατική εκστρατεία. Από το 1937 και εξής θα ασχοληθεί συστηματικά με τον πεζό λόγο χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θα εγκαταλείψει την ποίηση και το θέατρο. Ένα από τα χαρακτηριστικότερα μυθιστορήματά του είναι η «Παντέρμη Κρήτη» που δημοσιεύεται το 1945. Όπως το λέει και ο υπότιτλος του έργου πρόκειται για ένα «χρονικό του Σηκωμού του ΄66», μιας από τις μεγαλύτερες επαναστάσεις των Κρητικών. Οργανική συνέχεια του έργου αυτού αποτελεί η τριλογία «Κρητικός» (1948-1950), που αναφέρεται στα γεγονότα από την επανάσταση του 1866 ως το 1910. Το πρώτο μέρος της τριλογίας, «Το δέντρο», παρουσιάζει τον κεντρικό ήρωα, τον Κωνσταντή, από τη γέννησή του ως την ενηλικίωση. Το δεύτερο μέρος, «Η πρώτη λευτεριά», αναφέρεται στα γεγονότα των χρόνων 1895-1898, που οδήγησαν στην εγκαθίδρυση του καθεστώτος αυτονομίας της νήσου. Τέλος, το τρίτο μέρος, “Η πολιτεία”, επεκτείνει την εξιστόρηση, με τα προβλήματα των πρώτων χρόνων της Αυτονομίας και με την «αδερφαμάχη» που ξέσπασε ανάμεσα στους Κρητικούς, με πρωταγωνιστές τον πρίγκιπα Γεώργιο και τον Βενιζέλο. Εδώ παραθέτουμε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα του έργου από έναν εκτενή ενθαρρυντικό λόγο του Ελευθέριου Βενιζέλου προς τον Κρητικό λαό: «Ο Λαός, ο Εθνικός Αγωνιστής, ξέρει τη δύναμη του ακαταδάμαστη. Τα πάθη του, οι θυσίες του, οι αφανισμοί του δεν τόνε κάμανε ναποκαρδίσει. Το ενάντιο! Δέκα γενεές κόκκαλα που ασπρίζουν πάνω στα βουνά αυτά του δείχνουνε τη δύναμή του. Λιγόπιστος είναι κείνος που έμεινε όξω απ΄το καμίνι, την ώρα που η φωτιά έριχνε τη σκουριά απ΄το σίδερο. Τι θες να ξέρει ο φερτικός κι ο ξένος για τον Αγώνα του ραγιά και τις θυσίες του;… Όποιος δεν πιστεύει σταθερά στη δύναμή του έχει έτοιμο το χέρι να γυρέψει. Ο λαός είναι άρχοντας, όχι ζητιάνος!» (Παντελής Πρεβελάκης, 1950, σ.101-2).
Ακολουθεί μια άλλη χαρακτηριστική τριλογία «Οι δρόμοι της δημιουργίας» ένα έργο εμπνευσμένο από τη ζωή του ίδιου του συγγραφέα. Το κεντρικό πρόσωπο, ο νεαρός Κρητικός Γιωργάκης, ζει τα πρώτα του χρόνια στη γενέθλια γη και μετά φεύγει για την Αθήνα όπου θα δημιουργήσει τη δική του ιδεολογία μέσα από τα αντικρουόμενα πνευματικά και πολιτικά ρεύματα της εποχής του μεσοπολέμου. Μετά τον πόλεμο και την κατοχή επιστρέφει στην Κρήτη με την πεποίθηση ότι θα ξαναβρεί τον παλιό ευλογημένο κόσμο, ελπίδα που τελικά διαψεύδεται. Δύο πρόσωπα στέκονται κοντά στον νέο Κρητικό, η θεία Ρουσάκη που αποτελεί ενσάρκωση της γενέθλιας Κρήτης και του λαϊκού της πολιτισμού και ο Λοΐζος Νταμολίνος, ο στοχαστής με τη δυτική παιδεία, τις έντονες ανησυχίες και την απιστία του, με του οποίου την ισχυρή επίδραση ο νεαρός Κρητικός έχει να αντιπαλέψει (Πολίτης 1991, 317).
Εκτός από αυτά τα αριστουργήματα, ο Πρεβελάκης μας παραδίδει και άλλα πολλά έργα ακόμα και θεατρικά είτε με ιστορικό περιεχόμενο είτε με εντελώς μυθοπλαστικό.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν το έργο «Ηφαίστειο»(1962), ένα θεατρικό που μας ξαναγυρίζει στην επανάσταση του 1866 και στην ανατίναξη του Αρκαδίου και το μεταγενέστερο έργο του «Το χέρι του σκοτωμένου» (1971) ένα δράμα που με αφορμή το κρητικό έθιμο της βεντέτας πραγματεύεται τη σύγκρουση του μοναδικού ατόμου με την ομάδα. (Πολίτης 1991, 327)
Ολοκληρώνοντας αυτή την πολύ σύντομη και ενδεικτική αναφορά στον σπουδαίο συγγραφέα μας Π. Πρεβελάκη, αξίζει να επισημανθεί η αγάπη του για την Κρήτη. Παρόλο που έζησε ελάχιστα σε αυτή, εκφράζει με τέτοια θέρμη και νοσταλγία τη γνήσια και αυθεντική φωνή της Κρήτης, ώστε τελικά καταφέρνει με έναν πολύ παραστατικό τρόπο να εκφράσει το ήθος του κρητικού λαού και το ιδιαίτερο χρώμα του (Πολίτης 1991, 317). Τα έργα του, είτε εμπνέονται από την ιστορία της Κρήτης είτε όχι, έχουν τέτοια ανεκτίμητη λογοτεχνική αξία, ώστε γοητεύουν και συναρπάζουν τον κάθε αναγνώστη ακόμα και σήμερα.

*Η Νεκταρία Μποτωνάκη
είναι φοιτήτρια στο Tμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, πρακτικά ασκούμενη στα “Χανιώτικα νέα”.