Η αφορμή για αυτό το ταξίδι δόθηκε μετά από μια επαγγελματική επίσκεψη στην Χίο για την πιστοποίηση του Χιώτικου μανταρινιού προκειμένου να αναγνωρισθεί σαν ΠΟΠ (Προστατευμένη Ονομασία Προέλευσης).
Η Χίος βρίσκεται πολύ κοντά στον Τσεσμέ μια ώρα με το καραβάκι και από εκεί με το λεωφορείο πήραμε τον δρόμο για το Αιβαλι. Ένας Χιώτης από την παρέα μας πληροφόρησε ότι από τον Τσεσμε είναι η καταγωγή της μητέρας του μεγάλου μουσικοσυνθέτη Μίκη Θεοδωράκη και από το Αϊβαλί κατάγεται η μητέρα του μεγάλου τραγουδιστή Στέλιου Καζαντζίδη καθώς και του μεγάλου πεζογράφου και αγιογράφου Φ. Κόντογλου. Ο Τσεσμές ήταν η γνωστή Ελληνική πόλη Κρήνη. Οι πρόσφυγες αυτής της πόλης εγκαταστάθηκαν στη Νέα Κρήνη Θεσαλλονίκης
Στο Κάστρο Τσεσμέ υπάρχει σε περίοπτη θέση το άγαλμα του Τζεζαϊρλή (από το Αλγέρι) Γαζή Χασάν Πασά, ο οποίος φαίνεται στην παραπλεύρως φωτογραφία (Φωτ. 1) Η οδική διαδρομή από Τσεσμέ στο Αϊβαλί είναι πολύ όμορφη και εντυπωσιάζουν οι τεράστιες φυτείες ελιάς που έχουν εγκαταστήσει οι Τούρκοι σε όλη αυτή την παραλιακή ζώνη.
Μάλιστα για την διαφήμιση του ελαιόλαδου τους, οι Τούρκοι έφτιαξαν και ένα τηλεοπτικό σποτ που μιλάει για 8.000 χιλιόμετρα ακτογραμμής φυτεμένα με ελιές μαζί δείχνουν και κάτι πήλινους αμφορείς και καταλήγει το διαφημιστικό τους σποτ «Τουρκία η χώρα της Ελιάς και του Ελαιόλαδου».
Στην διαδρομή στις κορυφογραμμές των βουνών βλέπαμε τις ανεμογεννήτριες στα αιολικά πάρκα για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας ενώ στις νησίδες των δρόμων είχαν εγκατασταθεί περισσότερα είδη πεύκων με ωραία κόμη και σε μερικές περιπτώσεις και φοίνικες. Μετά τον Τσεσμέ συναντάμε την κωμόπολη Alacat με πολύ ωραία τουριστικά κτίρια. Τα σπίτια είναι χτισμένα από ωραία πέτρα. Το λεωφορείο περνά έξω από την Σμύρνη από τα τουριστικά θέρετρα της Naridera και Balcova .Επίσης περνάμε και κοντά από τα Βούρλα (Urla).
Στην διασταύρωση προς την Σμύρνη υπάρχει επιγραφή που οδηγεί στο αεροδρόμιο που φέρει το όνομα «Μεντερές». Ο Μεντερές ήταν πρωθυπουργός της Τουρκίας την περίοδο 1955-60. Ήταν ο αρχιτέκτονας του «πόγκρομ» που κατέστρεψε τον Ελληνισμό της Κωνσταντινούπολης
Μου έλεγε ο φίλος της Κρήτης Ali Onay που τον επισκεφτήκαμε στο Αϊβαλί ότι το Πoγκρόμ της 6ης και 7ης Σεπτεμβρίου του 1955 με την καταστροφή του Ελληνισμού της Κωνσταντινούπολης αποτέλεσε «εθνική καταστροφή» για την Τουρκία, αυτό το έλεγε και στους συμπολίτες του Τούρκους και κόντεψε να τον δείρουν μέχρι που βγήκε ο αρχηγός του Λαϊκού κόμματος της Τουρκία Ίσμετ Ινονού στην Εθνοσυνέλευση και χαρακτήρισε επίσης το Πογκρόμ της «Ινσταμπούλ» ως «εθνική καταστροφή» για την Τουρκία.
Για το πογκρόμ της Πόλης ο Ali έχει προσωπικές εμπειρίες από τον αδερφό του που έχει παντρευτεί Αρμένισσα και ζούσε στην Κωνσταντινούπολη τότε που ο Τούρκικος όχλος επιτέθηκε στα καταστήματα και τα σπίτια των Χριστιανών.
Για αυτά τα γεγονότα έκανε την εμφάνιση της μια Τούρκικη ταινία με τίτλο «Οι πληγές του φθινοπώρου». Είναι μια σχηματική σε βαθμό αφέλειας ταινία αν την κρίνει κανείς από τον τρόπο που παρουσιάζει τους Έλληνες της Πόλης: η πολυπληθής Ελληνική κοινότητα αντιπροσωπεύεται από μια πόρνη. Κοντά στο Αϊβαλί βρισκόταν οι πόλεις Altinova (Αγιασμέτι) και το Γιαννιτσοχώρι (Kucukkoy) για το οποίο κάνει αναφορά ο Φώτης Κόντογλου στο βιβλίο του «Αϊβαλί πατρίδα μου».
Όπως είπαμε πιο πάνω σκοπός μας ήταν να επισκεφτούμε τους Τουρκοκρητικούς του Αϊβαλί οι οποίοι με την Συνθήκη της Λωζάνης ανταλλάχθηκαν με τους Έλληνες της Μίκρας Ασίας. Για τα γεγονότα αυτά οι εγκύκλιες γνώσεις μας από τα σχολεία είναι ανεπαρκείς. Δυστυχώς τις Συνθήκες της πρόσφατης Ιστορίας μας όπως της Λωζάνης ,των Σεβρών και τις άλλες καθώς και την ιστορία των Κρητικών επαναστάσεων δεν την διδαχθήκαμε όσο έπρεπε την περίοδο που φοιτούσαμε στα γνωστό «Οχταταξια», γυμνάσια.
Από τις Κρητικές επαναστάσεις είναι γνωστή σε όλους μας αυτ’η του 1866 με αποκορύφωμα το Αρκάδι, που το ολοκαύτωμα του γιορτάζεται επίσημα από το κράτος μας. Όλοι ξέρουμε από τις γιορτές ότι η ανατίναξη της Μονής Αρκαδιού έγινε στις 9 Νοεμβρίου 1866, μέσα στο μοναστήρι υπήρχε, μια δύναμη με 250 μαχητές υπό τον Ανθυπολοχαγό Ιωαν Δημακόπουλο και 714 γυναικόπαιδα.
Οι πολιορκημένοι με ηρωισμό απέκρουσαν τις αλλεπάλληλες επιθέσεις των 15000 Τουρκοαιγυπτιων υπό τον Αλβανό Μουσταφά Πασά, επονομαζόμενος και Μουσταφάς Πασάς, Γκιριτλής που τον είχε αφήσει Γενικό Διοικητή της Κρήτης ο Ιμπραήμ Μεχμέτ Αλί της Αιγύπτου. Ο Γκιριτλής είχε παντρευτεί Χριστιανή από τον Μυλοπόταμο. Ευρισκόμενος στο Αϊβαλί ερευνώ τα ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά των κατοίκων του και μου έρχονται στο μυαλό μου σκόρπια διάφορα ιστορικά γεγονότα της επαρχίας μου του Σελίνου κατά την περιόδο της Τουρκοκρατιάς σχετικά με τον εξισλαμισμό που έγινε την περίοδο αυτή στα διάφορα χωριά της Επαρχίας μου.
Στην ιστορία της Κρήτης του Ιωαν.Μουρέλλου στην σελίδα 132 αναφέρεται ότι στο χωριό Στράτοι Σελίνου το 1764 , δηλαδή εκατόν χρόνια μετά την Τούρκικη κατάκτηση , οι 70 Χριστιανικές οικογένειες του χωριού Στράτοι αλλαξοπίστησαν, ακόμη και ο παπάς τους. Αργότερα στην επανάσταση του 1821 στην Κρήτη για τους τουρκισθέντες Σελινιώτες γράφει ο Καλλίνικος Κριτοβουλίδης ο εγκυρότερος απομνημονευματογράφος του Κρητικού Αγώνα:
«Οι Σελινιώται οι μόλις προ εκατόν ετών Τουρκισθέντες ήσαν οι ανδρειώτεροι των λοιπών Τούρκων της Κρήτης, προσετί και οι μάλλον εύρωστοι, ωκύποδες και επιτηδειότεροι πολεμισταί υπερασπίζουν φιλοτίμως τον οχυρόν τόπον των».
Εκεί στο Αϊβαλί διερωτώμαι οι απόγονοι αυτών των χωριών που εξισλαμίστηκαν με τα ελληνικά ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά σε ποια χωριά της Μικράς Ασίας θα είναι σήμερα διασκορπισμένοι; Άραγε θα ξεχωρίζουν στην μορφή από τους Τούρκους της Ανατολίας, που έχουν ασιατικά χαρακτηριστικά; Στην Κύπρο σήμερα στα κατεχόμενα εύκολα ξεχωρίζουν τους Τουρκοκύπριους από τους εποίκους της Ανατολής.
Όμως αυτοί οι εξισλαμιθέντες Κρητικοί διέπραξαν πρωτοφανείς αγριότητες σε σχέση με τους Τούρκους που έφτασαν στην Κρήτη αμέσως μετά την κατάληψή της από τους Τούρκους. Οι παππούδες μας ιστορούν τις φρικαλεότητες των γενίτσαρων όπως πχ. της οικογένειας των Καούρηδων, του Αζωγυρέ, του Κακοδικιού και του Βουτά αλλά και των υπόλοιπων γενίτσαρων σε βάρος των Χριστιανών.
Ευτυχώς τότε για την προστασιά των Ρωμιών δημιουργήθηκαν οι «Χαΐνηδες» ολιγομελείς ομάδες Χριστιανών προεπαναστατικά που τιμωρούσαν κάθε κατακτητική αδικία σε βάρος των Χριστιανών από τους Τούρκους. Οι Θοδωράκηδες,, οι Καλλαϊτζακηδες, Οι Πρωτοπαπάδες, οι Γεωργιάκοι, οι Κούμηδες, οι Κριάρηδες, οι Μπασιάδες, οι Φούμηδες και άλλοι είναι μερικοί από τους Χαΐνηδες που ανδραγάθησαν την εποχή εκείνη στο Σέλινο Μελετώντας την πολιτισμική ανάπτυξη των Τουρκοκρητικών στα γράμματα διαπιστώνουμε ότι οι Τουρκοκρήτες δεν έγραφαν ποτέ Ελληνικά. Αν και μιλούσαν μόνο Ελληνικά -δεν ήξεραν τουρκικά- τους ήταν απαγορευμένο από το Τουρκικό κράτος να γράφουν στο ελληνικό αλφάβητο. Είναι γνωστό ότι όλες οι Τουρκοκρητικές εφημερίδες στην Κρήτη τυπώνονταν στην αραβοπερσική «επισεσυρμένη» γραφή.
Οι Τουρκοκρήτες είχαν την δική τους λογοτεχνική παραγωγή ,όχι πλούσια και εκτεταμένη αλλά αρκετή για να μας αποκαλύψει τα ιδανικά και τις αξίες αυτής της κοινότητας. Στα 277 χρόνια παρουσίας στο νησί, οι πολιτισμικές ρίζες των εξισλαμισμένων Κρητών που συγκρότησαν την τουρκοκρητική κοινωνία, ήταν ελληνικές και δεμένες με την ακμαία δημοτική παράδοση των δεκαπεντασύλλαβου της Κρήτης..
‘Όμως μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών, το τουρκικό κράτος απομόνωσε τους τουρκοκρητικούς πρόσφυγες που μιλούσαν μόνο Ελληνικά και τους άλλαξε τα επώνυμα τους. Ονειρευόμουν από πολλά χρόνια να κάνω αυτό το ταξίδι στην Τουρκία στα χωριά των Τουρκοκρητικών για να μαγνητοφωνήσω ότι αυθεντικό και γνήσιο κουβαλούσαν οι γέροντες Τουρκοκρητικοί, σχετικά με τα ήθη, έθιμα, παραδόσεις κ.λ.π .και δεν ήταν καταγεγραμμένα όταν ζούσαν στην Κρήτη.
Δυστυχώς αυτό κενό που υπήρξε στην πολιτιστική ζωή με την απαγόρευση να γράφουν στα Ελληνικά οι Τουρκοκρήτες προσπαθεί να εκμεταλλευτεί η τουρκική διπλωματία με την πρόσφατη έκδοση βιβλίου από μια απόγονο Τουρκοκρητικών με τίτλο «Κρήτη μου» γραμμένο από μια Τουρκάλα την Σαμπά Αλτινσαί. Το βιβλίο αυτό έχει επιδοτηθεί από το τουρκικό Κράτος. Οι βλέψεις της Τουρκίας σήμερα στην Κρήτη είναι πονηρές και απαιτούν προσοχή όταν μάλιστα βλέπουμε και την γενικότερη συμπεριφορά της χώρας αυτής στο Αιγαίο και τα νησιά του.
Γεγονός πάντως είναι ότι η μετάφρασή του είναι πολύ καλή, ώστε να νομίζει κάνείς ότι γράφτηκε κατευθείαν στην Ελληνική γλώσσα Αυτό το αυθεντικό και γνήσιο σχετικά με τον πολιτισμό των Τουρκοκρητικών το πέτυχα με την επίσκεψη μου στο Αϊβαλί όπου συνάντησα ένα σημαντικό Τουρκοκρητικό νοσταλγό της Κρήτης 91 χρονών σήμερα τον Ali Onay.
Το επώνυμο του στην Κρήτη ήταν Γιαθλιδάκης με ρίζες παλιές: ο πατέρας του έχει καταγωγή από το Αϊδίνι και η μητέρα του από τον Καύκασο, σήμερα ζει στο Cunda Adasi του Αϊβαλί και είναι μια πολύ δυνατή προσωπικότητα ,υπήρξε υποψήφιος βουλευτής του Λαϊκού κόμματος του Ισμετ Ινονού.
Ο Ali κατάγεται από το Ρέθυμνο και κατέχει μια βιβλιοθήκη ανεκτίμητης αξίας σχετικά με την ανεξαρτησία της Κρήτης και την ανταλλαγή των πληθυσμών. Συνεπώς για αυτούς που θέλουν να μελετήσουν την πρόσφατη ιστορία του νησιού η βιβλιοθήκη του Ali αποτελεί σημαντική πηγή ιστορικών δεδομένων. Σημειώνουμε ότι στην βιβλιοθήκη του υπάρχει και το βιβλίο του Φώτη Κόντογλου «Το Αϊβαλί η πατρίδα μου» και το βιβλίο «Κρητολογικά γράμματα του Τρούλη»
Το ελληνικό όνομα της πόλης ήταν Κυδωνίες και Τούρκικα ονομάστηκε Αϊβαλίκ που θα πει Κυδωνότοπος γιατί αυτό το μέρος ήταν γεμάτο αγριοκυδωνιές. Το Αϊβαλί είναι ένας χώρος «μέσα σ’ ένα μπουγάζι περικλεισμένος από πλήθος νησόπουλα ρημονήσια» κατά τον Κόντογλου.
Αυτά τα λέγανε στα αρχαία Εκατόνησα. Το μεγαλύτερο το λένε Μοσχονήσι, σ’ αυτό τα παιδιά του Ali Onay έχουν τις τουριστικές τους επιχειρήσεις. Στο σπίτι του έχει φιλοξενήσει πολλούς Ελληνες ιστορικούς και διατηρεί φιλία με τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο.
Το σπίτι του είναι ένα παλιό αρχοντικό και άνηκε στον Έλληνα Δ/ντη του Τελωνείου του Αϊβαλί που δεν πρόλαβε να έλθει στην Ελλάδα γιατί τον πρόλαβαν οι Τούρκοι άτακτοι (τσέτες) και τον οδήγησαν στα βάθη της Ανατολής και κανείς δεν έμαθε ποτέ το τέλος του. Οι ιστορίες του Ali σε ωραία Κρητικά μας μαγεύουν. Μας διηγήθηκε για τον γάμο του και πώς έγινε το προξενιό με την αγαπημένη του Μαρία που στα Τουρκικά την φώναζε χαϊδευτικά «Φατώ».
Τότε ήταν ένα κοριτσάκι 16 χρονών με καταγωγή από το Ρέθυμνο, εγγονή του Σελήμη Μπέη. Μας διηγήθηκε για τους Έλληνες Μικρασιάτες που δεν ήθελαν να εγκαταλείψουν το Μοσχονήσι του Αϊβαλί μας μίλησε για τις περιπέτειες της οικογένειας του τότε Δημάρχου Αϊβαλί, Δημήτρη Βαφειάδη του γιου του Κλεάρχου και της κόρης του που την πήραν οι άτακτοι στην ενδοχώρα και έμαθαν μετά από πολλά χρόνια ότι την παντρεύτηκε κάποιος Τούρκος. Η οικογένεια Βαφειάδη εγκαταστάθηκε στην Λέσβο.
Με αυτήν την οικογένεια ο Ali είχε δημιουργήσει εμπορική εταιρεία σχετική με την εμπορία λαδιού και σαπουνιού. Οι συνεργασίες Μικρασιατών που ζούσαν στη Λέσβο με Τουρκοκρητικούς που ζούσαν στο Αϊβαλί ήταν συχνές και ήταν αποτέλεσμα του ελληνό-τουρκικού Συμφώνου «Φιλίας ουδετερότητας και διαιτησίας» που υπογράφτηκε στην Άγκυρα από τις δυο χώρες στις 30 Οκτωβρίου 1930 από την Κυβέρνηση Βενιζέλου. Αλλά αργότερα δημιουργήθηκε το Κυπριακό πρόβλημα, το 1955 το τουρκικό κράτος δημιούργησε προβλήματα και έτσι αυτές οι συνεργασίες διακόπηκαν.
Το εμπορικό δαιμόνιο του Τουρκοκρητικού Ali Onay είναι πολύ μεγάλο. Ανθρωπος ανεξίθρησκος και προοδευτικός εκτός από τις δραστηριότητες στον ελαιοκομικό τομέα ασχολήθηκε και με τα μεταλλεύματα μόλυβδου τα οποία υπάρχουν κοντά στο Αϊβαλί και αγόρασε από την εταιρεία «Ράλλης», γαλλικών συμφερόντων. Από το 1950 ο Ali ανάλαβε την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων του μόλυβδου. Όμως με την επιβολή του στρατιωτικού καθεστώτος στην Τουρκία άλλαξε η οικονομική πολιτική της χώρας και η τιμή των μεταλλευμάτων έπεσε στα ελάχιστα και ήταν ασύμφορη η εκμετάλλευση των πετρωμάτων.
Ετσι η επιχείρηση μολύβδου του Ali έκλεισε μετά από 6 χρόνια λειτουργίας. Στο περίπατο μας συναντήσαμε επιγραφές με τουρκικές λέξεις οικείες στην Ελλάδα, όπως τις τούρκικες λέξεις manav = μανάβης sokak = οδός ded = παππούς. Εκείνο που μας εντυπωσίασε στην παραλία του Αϊβαλί ήταν ο πελώριος χάρτης της Λέσβου δίπλα στην εικόνα του Μπαρμπαρόσα όπως φαίνεται στην διπλανή φωτογραφία (Φωτ.2.). Στο Αϊβαλί σε περίοπτη θέση υπάρχει και η προτομή του μισέλληνα Αλή Τσετίνκαγια (Φωτ. 3.) Φεύγοντας κράτησα ζωντανή στη μνήμη μου την ευγενική φυσιογνωμία του Ali Onay (Φωτ. 4.) καθώς και τα λόγια του: Εμείς αισθανόμαστε πάντα Κρητικοί και όχι Οθωμανοί.
*Ο Ευτύχης Πρωτοπαπαδάκης είναι δρ. Γεωπόνος
