Αγγελική Καραθανάση, Η αμερικάνικη σχολή Κρήτης (1837-1843). Από το κίνημα του τσαγιού στον πρώτο πόλεμο του οπίου. Αθήνα, εκδόσεις Γρηγόρη, 2018, 464 σ.
Το 1837 ένα ζευγάρι προτεσταντών ιεραποστόλων από την Αμερική έφτασε στα Χανιά και ίδρυσε μια σχολή με σκοπό τη διάδοση του Ευαγγελίου σύμφωνα με τις επιταγές του δόγματος που πρέσβευαν, κατά τις οποίες έπρεπε όλοι οι χριστιανοί να μπορούσαν να να μελετούν αυτό το βιβλίο, πρώτα βέβαια έπρεπε να μάθουν γράμματα. Όπως ήταν φυσικό υπήρξαν αντιδράσεις από το Οικουμενικό Πατριαρχείο που υποπτευόταν προσηλυτισμό και αρχικά οι μαθητές ήταν γόνοι μη Οθωμανών υπηκόων. Η επιλογή των Χανίων έγινε, γιατί εκεί κατοικούσε μια μεγάλη παροικία Ευρωπαίων και Ελλήνων. Προβλήματα αντιμετώπισε επίσης ο Κρητικός δάσκαλος Γεώργιος Ψαρουδάκης που δίδαξε στο σχολείο και έχει γράψει λίγα γι’ αυτό, αλλά σύντομα τα παρέκαμψε.
Η ιστορία της εκπαίδευσης στην Κρήτη κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα παρουσιάζει κενά, γιατί τα μόνα αρχεία που σώθηκαν στο νησί είναι των σχολείων της ορθόδοξης κοινότητας του Ρεθύμνου. Το σχολικό δίκτυο του νησιού ιδιαίτερα από το 1830 παραμένει άγνωστο, μέχρι τη δεκαετία του 1860, οπότε ξεκινούν τα αρχεία των δύο από τις τέσσερις δημογεροντίες του νησιού. Έχει ιδιαίτερη σημασία λοιπόν μια μελέτη για ένα ιδιωτικό σχολείο αυτής της περιόδου.
Το σχολείο αυτό ήταν ιδιότυπο, δεν ακολουθούσε πιστά το πρότυπο του εκπαιδευτικού συστήματος του ελληνικού κράτους, μεγάλο βάρος έπεφτε στη μελέτη της Βίβλου, αλλά έφερε καινοτομίες στην Κρήτη, η μέθοδος διδασκαλίας ήταν μια αποτελεσματική παραλλαγή της αλληλοδιδακτικής, για πρώτη φορά σε αυτό το νησί λειτουργούσε παράλληλα σχολείο για κορίτσια, αλλά και ένα νηπιαγωγείο. Το μεγάλο πλεονέκτημα βέβαια ήταν ότι η φοίτηση παρεχόταν δωρεάν και ίσως αυτός να ήταν ο κύριος λόγος της μεγάλης επιτυχίας του, κάποια στιγμή έφτασε να έχει 460 μαθητές και μαθήτριες.
Το βιβλίο αυτό αποτελεί σημαντική συνεισφορά στην ιστορία της πρώιμης εκπαίδευσης στην Κρήτη. Περιγράφονται το μαθητικό δυναμικό, ο εποπτικός εξοπλισμός, τα διδασκόμενα μαθήματα, τα σχολικά εγχειρίδια και το διδακτικό προσωπικό. Έγινε εκτεταμένη έρευνα τόσο σε έντυπες πηγές, ιδιαίτερα σε προτεσταντικά περιοδικά, αλλά και σε αρχειακό υλικό. Για πρώτη φορά αφιερώνεται ένα βιβλίο σε ένα ιδιωτικό σχολείο της Κρήτης με τόσες λεπτομέρειες, το οποίο είναι εξαιρετικά καλογραμμένο.
Το βιβλίο δεν εστιάζεται μόνο στην ιστορία του σχολείου, ασχολείται και με άλλους τομείς της ζωής στην Κρήτη. Το ζεύγος των ιεραποστόλων άφησε περιγραφές από τη ζωή των χριστιανών, όσο και των μουσουλμάνων στο νησί μέσα βέβαια από το πρίσμα του οριενταλισμού. Ασχολείται επίσης με κώδικες που ο ιεραπόστολος μετέφερε από την Κρήτη στην Αμερική, οι οποίοι χρονολογούνται από τον 10ο έως τον 16ο αι. Αναφέρεται επίσης στην Ελισάβετ Κονταξάκη, η οποία παρόλο που δεν δίδαξε σε αυτό το σχολείο, είχε επαφές με τους ιεραπόστολους.
Το σχολείο αυτό σύντομα ξεχάστηκε, μάλλον επειδή οι ιδρυτές του ήταν ετερόδοξοι. Όμως προκάλεσε προβληματισμό στην ορθόδοξη κοινότητα της Κρήτης, η οποία μετά το κλείσιμό του αναδιοργάνωσε τα σχολεία του νησιού σε νέες βάσεις, όσο επέτρεπαν οι τότε συνθήκες και υιοθέτησε καινοτομίες που είχαν φέρει οι ξένοι ιεραπόστολοι.
