Ο Κεφαλάς, ένα άγονο χωριό του Αποκόρωνα, με δύσκολες συνθήκες επιβίωσης, αναγκάζε δεκάδες κατοίκους του να αναπτύξουν την τέχνη της οικοδομικής, εκμεταλλευόμενοι την πρώτη ύλη που ανθεί στην περιοχή: το κεφαλιανό μάρμαρο.
Μ’ αυτόν τον τρόπο δημιουργούνται πολλοί χαρισματικοί πρωτομάστορες, λαϊκοί αρχιτέκτονες δηλαδή, κατασκευάζουν πολλά και σπουδαία έργα υψηλής αισθητικής αρτιότητας σε όλον τον Αποκόρωνα και στην ευρύτερη περιοχή της Δυτικής Κρήτης.
Πρόκειται για τη χρονική περίοδο από τα μέσα του 19ου αιώνα και μετά, κατόπιν παραχώρησης ορισμένων δικαιωμάτων από τους Τούρκους (Χάττι Χουμαγιούν 1856).
Απ’ όλους αυτούς ξεχωρίζει ο αρχιτέκτων – μηχανικός Αντώνης Μουντάκης του Ζαχαρία και της Σταματικής, ο οποίος γεννήθηκε το 1862 και πέθανε το 1942, γόνος γνωστής οικογένειας από τον Κεφαλά. Αντιπροσωπευτικό μέρος του έργου του έχω την τιμή και τη χαρά να σας παρουσιάσω με την παρούσα έρευνα, η οποία βρίσκεται σε εξέλιξη.
Ο Αντώνιος Μουντάκης, σύμφωνα με πληροφόρηση που έχουμε από το Κέντρο Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, σπουδάζει αρχιτεκτονική στο Βέλγιο και σε ηλικία μόλις 23 ετών αρχίζει να εργάζεται στον ελεύθερο τότε ελλαδικό χώρο. Συμμετέχει στις εργασίες που αφορούν στη σιδηροδρομική γραμμή Αθηνών – Πειραιώς – Πελοποννήσου (ένα απ’ τα φιλόδοξα έργα του Χαριλάου Τρικούπη). Και όπως πιστοποιεί η Βελγική Εταιρεία:
«Ο κύριος Α. Μουντάκης από τα Χανιά (Τουρκία!) από την 1η Νοεμβρίου 1885 έως την 21η Μαρτίου του 1887 εργάστηκε με την ιδιότητα του Μηχανικού και με καθήκοντα σχεδιασμού των σιδηροδρομικών σταθμών τη διακόσμηση αυτών, και των σιδηροδρομικών γραμμών, με ζήλο, ικανότητα και επαγγελματισμό και παραιτήθηκε οικειοθελώς».
22 ΜΑΡΤΙΟΥ 1887 ΑΦΙΞΗ ΑΝΤΩΝΗ ΜΟΥΝΤΑΚΗ ΣΤΑ ΧΑΝΙΑ
Αλλά ας επιστρέψουμε στην Κρήτη. Βρισκόμαστε στα τέλη της τουρκικής κατοχής, εποχή όπου η κοινωνία της Κρήτης προσπαθεί να εκσυγχρονιστεί. Αρχίζουν να σχεδιάζονται δημόσια έργα, διαχωρίζονται οι δρόμοι σε κατηγορίες, στα Χανιά δημιουργείται ο Κήπος και ξεκινούν τα πρώτα βήματα ανάπτυξης εκτός των τειχών της πόλης.
Απαραίτητοι βέβαια είναι οι μηχανικοί, οι οποίοι εκλείπουν στην Κρήτη. Ετσι προσλαμβάνονται Ευρωπαίοι μηχανικοί. Στις 22 Μαρτίου 1887 ο Αντώνης Μουντάκης, μόλις μια μέρα μετά τη λήξη της εργασίας του στη σιδηροδρομική γραμμή που προαναφέραμε, φθάνει στα Χανιά και είναι ο πρώτος ντόπιος μηχανικός που εγκαθίσταται στην πόλη για να εξασκήσει το επάγγελμά του. Ασχολείται για μια περίοδο στον Δήμο, όπου τον βλέπουμε επικεφαλής επιτροπής για την ανέγερση των Δημοτικών Σφαγείων, τα οποία όμως περαιώνονται πολύ αργότερα από τον ίδιο, στη θέση Κουμ-Καπί.
Η έλλειψη πιστώσεων για την εκτέλεση έργων αναγκάζει τον Μουντάκη και τους λίγους ντόπιους μηχανικούς που ήρθαν αργότερα να αναζητήσουν απασχόληση εκτός Κρήτης. Διατηρεί όμως επαφή με την πόλη κατά τη διάρκεια των διακοπών.
Αξιοσημείωτο όμως είναι ότι σχεδιάζει μια τρίκλιτη εκκλησία στα Τοπόλια Κισάμου, η οποία κτίζεται το 1890 με μέριμνα των κατοίκων και αποτελεί τη μοναδική εκκλησία στην Κρήτη που σχεδιάζεται από διπλωματούχο αρχιτέκτονα κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Πρόκειται για μια πρόσφατη ανακάλυψη της κυρίας Κλάδου στην οποία οφείλουμε πολλά όσον αφορά αυτού του είδους τις έρευνες. Σημειωτέον ότι το καμπαναριό που βλέπουμε στη (φωτ. κάτω) κατασκευάστηκε στη δεκαετία του ’50, κατόπιν φθοράς του αυθεντικού.
ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ (1898-1913)
Το 1898 το νησί αποκτά αυτονομία. Η Κρητική Πολιτεία ως αυτόνομο κράτος έχει το δικό της νόμισμα και οφείλει επομένως να αποκτήσει και τη δική της τράπεζα. Η Τράπεζα Κρήτης ιδρύθηκε τον Μάιο του 1899 με πρωτοβουλία της Εθνικής Τράπεζας Ελλάδος. Στις 21 Οκτωβρίου 1899 εγκαινιάζεται η λειτουργία της τράπεζας και αποφασίζεται η ανέγερση ιδιόκτητου κτηρίου.
Πράγματι ο Αντώνης Μουντάκης συντάσσει τη μελέτη του έργου, το οποίο θεμελιώνεται στις 5 Αυγούστου 1902 και τον Μάιο του 1904 εγκαινιάζεται το νεόδμητο κτήριο στην οδό Περιπάτου, σημερινή οδό Τζανακάκη. Για 65 χρόνια το οικοδόμημα αποτελεί ένα από τα ωραιότερα κτήρια της πόλης των Χανίων.
Όπως είναι γνωστό στα τέλη της δεκαετίας του ’60 και του ’70 υπήρξε μια μεγάλη καταστροφή μνημειακών κτηρίων στα Χανιά, αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα κυρίως λόγω της έξαρσης της “αμείλικτης” αντιπαροχής.
Ετσι και το κτήριο της πρώην Τράπεζας Κρήτης κατεδαφίζεται το 1969 και στη θέση του κατασκευάζεται η εξίσου… “αμείλικτη” Εφορία Χανίων. Σήμερα σώζεται μόνο ο θεμέλιος λίθος, ο οποίος βρίσκεται στην αυλή του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης στα Χανιά.
Η ΑΓΟΡΑ ΧΑΝΙΩΝ
Από το 1899, και όχι πάντα σταθερά, ο Μουντάκης διορίζεται στην Υπηρεσία Δημοσίων Εργων, όπου διά νόμου απαιτείται δίπλωμα αναγνωρισμένης εν τη αλλοδαπή σχολής, αποκλειόμενων των εχόντων απλά αποφοιτήρια ή πιστοποιητικά ικανότητας. Επιλέγεται επίσης συχνά και δημοτικός σύμβουλος πριν και μετά την ένωση.
Το 1908 είναι η χρονιά που αποφασίζεται η κατασκευή της Αγοράς. Ο Μουντάκης ως μηχανικός του Δήμου έχει την ευθύνη της μελέτης και της επίβλεψης του έργου, ωστόσο την ίδια χρονιά αποφασίζει να μεταβεί στο εξωτερικό για έναν χρόνο, για μετεκπαίδευση και σύμφωνα με προφορικές πηγές πηγαίνει στη Γερμανία.
Ετσι μετά από συνεδρίαση του Δ.Σ. της 13ης Ιουνίου 1908 ο Κωνσταντίνος Δρανδάκης τον αντικαθιστά εκείνη την περίοδο στη θέση του μηχανικού του Δήμου και αναλαμβάνει την τελική μελέτη της Δημοτικής Αγοράς.
Η Αγορά θεμελιώθηκε στις 14 Απριλίου 1911 από τον δήμαρχο Εμμανουήλ Μουντάκη, έναν άλλο μεγάλο Αποκορωνιώτη από τον Κεφαλά και εγκαινιάσθηκε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο στις 4 Δεκεμβρίου 1913, τρεις μέρες μετά της ένωση της Κρήτης με την υπόλοιπη Ελλάδα, προσδίδοντας έτσι στο κτήριο έναν ισχυρότατο συμβολισμό.
Εδώ πρέπει να υπογραμμίσουμε τη συμβολή όλων των πρωτομαστόρων και ανώνυμων εργατών από τον Κεφαλά που είχαν επιστρατευτεί σχεδόν εξ ολοκλήρου για την ανέγερση του κτηρίου.
Η ΔΕΞΑΜΕΝΗ ΤΟΥ ΑΪ-ΓΙΑΝΝΗ
Η ύδρευση στην πόλη των Χανίων υπήρξε ένα από τα σοβαρότερα θέματα που απασχόλησαν τις δημοτικές αρχές στις αρχές του 20ου αιώνα. Σχετικά έργα είχαν ξεκινήσει από το 1900.
Το 1913 ξεκινά η κατασκευή του επιβλητικού πέτρινου κτηρίου της δεξαμενής στον λόφο του Αϊ-Γιάννη με σχεδιασμό του Μουντάκη, ο οποίος ακολούθησε τα αρχιτεκτονικά και μορφολογικά πρότυπα που χαρακτηρίζουν τα σημαντικά κτήρια της Κρητικής Πολιτείας.
Η κατασκευή ολοκληρώνεται το 1927 επί δημαρχίας Εμμανουήλ Μουντάκη. Δυστυχώς το χαρακτηριστικό πρόπυλο που υπήρχε εμπρός από την κύρια είσοδο, και το οποίο προσέδιδε μεγαλοπρέπεια και επιβλητικότητα, κατεδαφίστηκε στα μέσα της δεκαετίας του ’60 κατά τη διάνοιξη της οδού Κνωσού.
Για την κατασκευή του κτιρίου, εκτός από την πέτρα, χρησιμοποιήθηκε και η θηραϊκή γη, το λεγόμενο σαντορινιό επίχρισμα, χαρακτηριστικό υλικό της εποχής εκείνης και δείγμα της ποιότητας κατασκευής και της αντοχής στον χρόνο. Το κτήριο αποτελεί ένα σημαντικότατο ειδικό κτήριο, πολύτιμο για την αρχιτεκτονική μελέτη του τόπου.
ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ “ΠΑΝΘΕΟΝ”
Σχεδιάζει τον κινηματογράφο “Πάνθεον”, με νεοκλασικά αρχιτεκτονικά πρότυπα, η κατασκευή του οποίου ολοκληρώνεται στις αρχές του 1934 στην πλατεία Νέων Καταστημάτων, σημερινή 1866, και αποτελεί τον πρώτο εξαρχής κατασκευασμένο κινηματογράφο, αλλά και μεγαλύτερο και πρώτο “ομιλόντα” στην Κρήτη. Δυστυχώς και αυτός κατεδαφίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’80 και στη θέση του κατασκευάστηκε το σημερινό γυάλινο κτήριο γραφείων “Πάνθεον”.
ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ
Ο Αντώνης Μουντάκης σχεδιάζει εκτός από δημόσια και ιδιωτικά κτήρια. Μερικά παραδείγματα είναι η κατοικία Κουφάκη στη σημερινή οδό Τζανακάκη (εικόνα 1). Σήμερα στεγάζεται κατάστημα της Τράπεζας Πειραιώς, στο οποίο προστέθηκε τη δεκαετία του ’90 άλλος ένας πανομοιότυπος όροφος (εικόνα 2). Η οικία Παπαγιαννάκη, στην οδό Νεάρχου, όπου στεγάζεται το Ινστιτούτο Κρητικού Δικαίου (εικόνα 3). Η οικία Γαροφαλάκη στη Νέα Χώρα, όπου ο όροφος με τον πυργίσκο προστέθηκε μεταγενέστερα (εικόνα 4).
ΣΧΟΛΕΙΑ
Κάνοντας ένα βήμα πίσω χρονολογικά, επί Κρητικής Πολιτείας, ο Μουντάκης σχεδιάζει τουλάχιστον δύο σχολεία, προφανώς βασιζόμενος σε προδιαγραφές που είχαν νομοθετηθεί στον ελλαδικό χώρο με Βασιλικό Διάταγμα στις 17 Μαΐου 1894 (ΦΕΚ 4 Ιουνίου 1894) «περί του τρόπου κατασκευής των σχολείων». Οι προδιαγραφές αυτές αποτελούν βάση για τον σχεδιασμό των τύπων των σχολείων από τον νομομηχανικό Δημήτρη Καλλία, τα σχέδια του οποίου εγκρίνονται στις 20 Απριλίου 1898 από τον υπουργό Παιδείας Α. Ράλλη. Ετσι τα σχολεία που κατασκευάστηκαν στην Ελλάδα την εποχή εκείνη ονομάστηκαν σχολεία “Καλλία” ή σχολεία “Συγγρού”, γιατί ένα μεγάλο μέρος της χρηματοδότησης το είχε προσφέρει στο ελληνικό κράτος ο Ανδρέας Συγγρός.
Την περίοδο που σχεδιάζονται τα σχολεία “Καλλία”, κάτω από την επίδραση του γερμανικού νεοκλασικισμού που επηρεάζει έντονα όλη την ελληνική επικράτεια, η επίσημη αρχιτεκτονική αποπνέει επιβολή και μνημειακότητα.
Ο κλασικισμός εξέφραζε την ιδέα της συνέχειας της Ελλάδας μέσα στους αιώνες και την αναβίωση του αρχαίου κάλλους, για να ενισχυθεί το εθνικό φρόνημα των Ελλήνων. Για να ενισχυθεί αυτό το φρόνημα κατασκευάζονται και αυτά τα σχολεία στην επαρχία.
Υπήρχαν τέσσερις τύποι (μονοτάξιο, διτάξιο, τριτάξιο, τετρατάξιο, εξατάξιο δημοτικό σχολείο). Ο τύπος του τετρατάξιου και του εξατάξιου έχουν την πρόσοψη που βλέπουμε στην πάνω εικόνα και ονομάστηκαν και «μικρά πανεπιστήμια», λόγω της ομοιότητάς τους με το Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Ο Μουντάκης, επηρεασμένος προφανώς από αυτά τα πρότυπα, στις αρχές της δεκαετίας του 1910 σχεδιάζει το 9ο Δημοτικό Σχολείο στη Χαλέπα, στη σημερινή οδό Σκρα, το οποίο συνεχίζει να λειτουργεί ως σχολείο και τη δημοτική σχολή Κεφαλά κατόπιν φανερής μειοδοτικής δημοπρασίας που έγινε στις 21 Νοεμβρίου 1911 και εκτέθηκε στο δημοτικό κατάστημα του χωριού. Και τα δύο σχολεία ολοκληρώθηκαν αρκετά χρόνια μετά, στις αρχές της δεκαετίας του ’20.
Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι δεν ακολούθησε πιστά τα πρότυπα των σχολείων “Καλλία” που χαρακτηρίζονται από απόλυτη συμμετρία, αλλά τα προσάρμοσε βάσει των αναγκών και του υποστρώματος που υπήρχε στους συγκεκριμένους χώρους. Το σχολείο Κεφαλά κατασκευάστηκε σε υπολείμματα ενετικού κτίσματος. Και τα δύο σχολεία είναι εντελώς ασύμμετρα, διατηρούν βέβαια την αρμονία, την επιβλητικότητα και τη μεγαλοπρέπειά τους.
Η δημοτική σχολή Κεφαλά σήμερα, έπειτα από επιμελή ανακαίνιση, στεγάζει το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Επίσης αποτελεί το σημείο αναφοράς ποικίλων πολιτιστικών εκδηλώσεων από τον Εξωραϊστικό Σύλλογο Κεφαλά, που κάποιες φορές πραγματοποιούνται σε συνεργασία με τον Δήμο Αποκορώνου και το Κοινωφελές Ίδρυμα “Αγία Σοφία”. Εδώ και δύο χρόνια λειτουργεί εκεί πυρήνας Ωδείου επανδρωμένος από έμπειρους καθηγητές μουσικής.
ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ
Ο δημιουργός αυτός φεύγει από τη ζωή στις 23 Φεβρουαρίου 1942 σε ηλικία 80 ετών. Από την ιδιόγραφη διαθήκη του που έχουμε στη διάθεσή μας, πληροφορούμαστε ότι κληροδοτεί σημαντικά χρηματικά ποσά σε κοινωφελή ιδρύματα, όπως στο Νοσοκομείο Χανίων, στη Μονή Καλογραιών στις Κορακιές, στο Πτωχοκομείο Χανίων, στο Συσσίτιον “Ο Σωτήρ”, στον Ι. Ν. Αγίου Νικολάου Σπλάντζιας, στο Ταμείο Ελεημοσύνης, στην Παιδική Εξοχή Χανίων και στη Στέγη Αλητοπαίδων.
Μέρος των βιβλίων του και το αρχείο του το κληροδοτεί στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, όμως αυτό δεν έφτασε ποτέ στον προορισμό του πιθανότατα γιατί το 1942 (χρονιά του θανάτου του) είναι περίοδος της πιο μαύρης κατοχής και το Ι.Α.Κ. είχε διασκορπιστεί για λόγους προστασίας των εγγράφων του από τους Γερμανούς.
Εύχομαι, αν βρεθεί κάποτε ή αν έχει ήδη βρεθεί, να ικανοποιηθεί η επιθυμία αυτού του μεγάλου Αποκορωνιώτη και τα αρχεία αυτά να είναι στη διάθεση της επιστημονικής κοινότητας και του κάθε ενδιαφερόμενου μελετητή. Να είναι δηλαδή στη διάθεση της γνώσης.
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να κάνω ένα σχόλιο. Οι πρόγονοί μας, μάς άφησαν μνημεία κατασκευασμένα με αυστηρές αρχές αισθητικής και φιλοκαλίας, εμπνευσμένοι από τις υψηλότερες αξίες του ανθρώπου, βάζοντας πάντα σε προτεραιότητα τις τέχνες και τα γράμματα. Σήμερα που όλα τείνουν να είναι εμπόρευμα, σε μια ομογενοποιημένη, παγκοσμιοποιημένη κουλτούρα του κέρδους και της χρηματολαγνείας, εμείς ως Νεοέλληνες έχουμε υποχωρήσει αισθητά στη χαμηλή ποιότητα και χαμηλή αισθητική και με αυτόν τον τρόπο δημιουργούμε ανάλογες συνειδήσεις στις νεότερες γενιές. Η λέξη “μνημείο” προέρχεται από τη λέξη μνάομαι-μιμνήσκω που σημαίνει θυμάμαι κάτι. Θα θυμούνται άραγε κάτι από εμάς σε 100 ή 200 χρόνια; Χωρίς μνημεία, πνευματικά και τεχνικά, χωρίς μνήμη δηλαδή, θα μπορούμε να επιβιώσουμε ως έθνος;
Τελειώνοντας, θα ήθελα να ευχαριστήσω την Αιμιλία Κλάδου-Μπλέτσα, αρχιτέκτονα, τη Δήμητρα Καλλιβρετάκη, εκπαιδευτικό, τη Ρένα Σγουρού, απόγονο Α. Μουντάκη, τον Ιωάννη Μουντάκη, φαρμακοποιό, τον Κώστα Φουρναράκη, εκπαιδευτικό και την Ελένη Θεοδωράκη, εκπαιδευτικό.
Η εργασία αναπτύχθηκε ως εισήγηση στο δεύτερο παγκόσμιο συνέδριο Αποκόρωνα στις αρχές Σεμπτεμβρίου 2017.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΠΗΓΕΣ
-Καμηλάκης Παναγιώτης, Οι παραδοσιακοί οικοδόμοι του Αποκόρωνα της Κρήτης. Ανάτυπο από το περιοδικό «ΚΑΜΕΙΡΟΣ», τχ. 66/77 (Αθήνα 1986).
-Κλάδου-Μπλέτσα Αιμιλία, Τα Χανιά έξω από τα τείχη, Αθήνα 1998.
-Κλάδου-Μπλέτσα Αιμιλία, Τα Χανιά 100 χρόνια από την ένωση, Χανιά 2015.
-Παπαλάμπρου-Στεφάνου Λάμπρος, Νεοκλασικά Σχολεία Καλαμάτας. Σχολεία του Δημητρίου Καλλία, 2010 (πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ Πειραιά-Τμήμα Πολιτικών Δομικών Έργων).
-Τζομπανάκη Χρυσούλα, Η αρχιτεκτονική στην Κρήτη, Ηράκλειο 2005.
-Φθενάκης Γεώργιος, Σινέ Σαντάν, Χανιά 2000.
-Αρχεία Ι.Α.Κ.
-Βιβλίο ακίνητης περιουσίας Δημοτικής Σχολής Κεφαλά.
-Οικογενειακό αρχείο κληρονόμων Μουντάκη.
-Ιστοσελίδα ΔΕΥΑΧ, http:/www.deyax.org.gr/index.php
